דער מאמענט' איז אן אלוועלטלעכע, אומפארטייאישע צייטונג,
וואס איז פאר דעמאקראטישע פרינציפן פאר אלע פעלקער אין אלע לענדער.
_________________________
ווי טיף מ'זאל ניט גראבן אין ,דער מאמענט', קאן מען שטענדיק גיין נאך ווייטער!
_________________________
All Yiddish All the Time!1
א גאנצער מעת-לעת אין גאנצן אויף א גאנץ-יידישלעכן יידיש!
,דער מאמענט' איז די איינציקע אויף דער וועלט צייטשריפט, וואס ווערט פארפאסט
אויף אן אלטמאדיש-שטעטלדיקן יידיש פון היימישע יידיש-ריידנדיקע פון מזרח-אייראפע.
עקסטרע!
אונזער פורים-נומער וועט דערשיינען דעם 1טן מערץ!
די צייטונג וועט זיין צוויי מאל גרעסער און צוויי מאל שענער.
וואס איז פאר דעמאקראטישע פרינציפן פאר אלע פעלקער אין אלע לענדער.
_________________________
ווי טיף מ'זאל ניט גראבן אין ,דער מאמענט', קאן מען שטענדיק גיין נאך ווייטער!
_________________________
All Yiddish All the Time!1
א גאנצער מעת-לעת אין גאנצן אויף א גאנץ-יידישלעכן יידיש!
,דער מאמענט' איז די איינציקע אויף דער וועלט צייטשריפט, וואס ווערט פארפאסט
אויף אן אלטמאדיש-שטעטלדיקן יידיש פון היימישע יידיש-ריידנדיקע פון מזרח-אייראפע.
עקסטרע!
אונזער פורים-נומער וועט דערשיינען דעם 1טן מערץ!
די צייטונג וועט זיין צוויי מאל גרעסער און צוויי מאל שענער.
א פריילעכן חנוכה
צום כינעזישן ניי-יאר
,די יידישע מעטראפאליע שאנ'חי'
צום סוף פון דער ערשטער זייט
לייענט דעם העכסט-אינטערעסאנטן ארטיקל וועגן די יידן פון שאנכיי
* * *
צו אונזער 5טן געבורטסטאג
בעטן מיר אייך אלעמען שענקען א ביישטייערונג, כדי צו דערהאלטן אונזער טייערע צייטונג.
אונזער צייטונג איז געשאפן געווארן על-רגל-אחת
מיט א תפלה מיט כונה, א זשמעניע זאלץ און א הייפעלע שמאלץ.
http://www.gofundme.com/848azg
In honour of our 5th Anniversary and Chanuka,1
.we ask you to donate a little something in order to maintain our newspaper
חנוכהדיקע באמערקונגען
פאר אונזער צייטונג איז דאס טאקע א וואונדער-סעזאן; מיר האבן געמאכט אט-דעם נומער א דאנק אייער ברייטהארציקייט. מיר דאנקען די לייענער און פריינט, וואס האבן מיט זייער ברייטהארציקייט דערמעגלעכט, אז מיר זאלן מאכן א נייעם נומער און פארזעצן די ארבעט, וואס איז אונז אזוי טייער.
אין אפריל האבן מיר זיך געזעגנט מיט אונזערע לייענער; גרייט זיינען מיר געווען צו פארמאכן אויף אייביק די טירן פון אונזער רעדאקציע, ווען א גביר אין ניו-יארק האט אונז ארויסגעשלעפט אויפן הייסן מאמענט פון זומפ מיט א טשעק און האט אונז געבעטן מיטן גאנצן הארצן מאכן א נייעם נומער. אין יולי האט אונזער חשובער, גענעדיקער פריינט נחום מארקוס אין ניו-יארק אונז צוגעשיקט א טשעק צום מאכן דעם גאנצן נומער וועגן דער סאוועטיש-יידישער קולטור. צו ראש-השנה בשעת די ענדגילטיקע שעהען פון אונזער געלט-זאמלונגס-קאמפאניע, ווען דער זייגער האט געהאלטן ביים שלאגן צוועלף, פון אן עושר אין טשיקאגע האבן מיר דערהאלטן דורך דער אלטמאדישער פאסט אן אלטפרענקישן טשעק צום מאכן דעם חנוכה-נומער. מיר זיינען אזוי ווי די שוישפילער, וואס קאנען זיך קיינמאל ניט אראפשאקלען פון דער בינע; מיר קאנען זיך קיינמאל ניט געזעגענען מיטן עולם!
זינגערין קלעיר בארי געשטארבן צו 94 יאר
קלעיר בארי, איינע פון די שוועסטער בארי, איז לעצטנס געשטארבן צו 94 יאר אין דער היים אין אוואנטורע, פלארידע. די צוויי שוועסטער בייגלמאן האבן אנגעהויבן אין די 1930ער זייער קאריערע אין דער קינדער-פראגאם אין דער יידישער ראדיא-סטאנציע ,WEVD' אין ניו-יארק און זיינען ענדלעך געווארן אינטערנאציאנאלע שטערן אין די 50ער און 60ער יארן. דער הויכפונקט פון זייער קאריערע איז געווען די 1950ער און 1960ער ווען זיי זיינען געווען אפטע געסט אין די טעלעוויזיע-פראגראמען ,עד סאליוואן' און ,דזשאק פאר', דער צווייטער קאנפערענסיע פון ,דע טונאיט שאו'.
קלעיר און מערנע בייגלמאן זיינען געבוירן געווארן ביי יידיש-ריידנדיקע אימיגראנטן אין די בראנקס. קלארע און מינע זיינען באקאנט געווארן אין די 30ער יארן ווען זיי האבן פארגעזונגען לידער אין א קינדער-פראגראם אין א יידישער ראדיא-סטאנציע. פון סאמע אנהייב איז זייער הארמאניע באצייכנט געווארן ווי גלענצנדיק טראץ דעם, וואס זיי האבן ניט געהאט קיין פראפעסיאנעלע אויסשולונג.
די צוויי שוועסטער האבן זיך ספעציעליזירט מיטן יידישן שווינג און געזונגען א סך לידער מיט א שווינג- אדער דזשאז-טעמפא. די שוועסטער בייגלמאן האבן זיך פארוואנדלט אין די 40ער יארן אין די שוועסטער בארי און זיינען געווארן א סענסאציע אין דער יידישער וועלט א דאנק זייער ראדיא-פראגראם ,יידישע שווינג-מעלאדיעס', אין וועלכער זיי האבן פארגעזונגען דזשאז-לידער מיט יידישע ווערטער. אין 1954 איז דערשינען זייער ערשטער אלבום ,זינג' מיט טראדיציאנעלע שלאגער ווי ,מיין יידישע מאמע' און ,רומעניע' ווי אויך יידישע ווידערגאבעס פון אמעריקאנער לידער ווי ,טראפנס פון רעגנס אויף מיין קאפ'. די צוויי שוועסטער האבן ניט אויסגעזען ווי די אנדערע שטערן פון יענער עפאכע; זיי זיינען געווען קראסאוויצעס מיט עלעגאנטע קליידער און די בעסטע ארקעסטרירונגען.
קלעיר און מערנע האבן זיך דערשלאגן ביזן הויכפונקט פון זייער קאריערע אין די 50ער יארן, ווען זיי זיינען אפט ארויסגעטראטן אין דער טעלעוויזיע-וואריעטעי-פארשטעלונג ,עד סאליוואן'. די צוויי זינגערינס פון פשוטע אימיגראנטן אין די בראנקס זיינען געווארן וועלט-בארימטע שטערן. אין 1959 ווען עד סאליוואן האט מיט זיין טרופע געמאכט א פריינטשאפטס-טור אין ראטן-פארבאנד און געגעבן א קאנצערט אין עטלעכע שטעט, האט ער מיטגעבראכט די שוועסטער בארי. מערנע און קלעיר האבן פארגעזונגען רוסישע און יידישע לידער פאר א ריזיקן עולם אין יעדער שטאט, וואו זיי זיינען ארויסגעטראטן.
די צוויי שוועסטער פון די בראנקס האבן געשפילט איבער דער לענג און ברייט פון אמעריקע, באזונדערש אין דער שטאט ניו-יארק, מיאמי און אין די יידישע האטעלן אין די קאטסקילן, וואו זיי האבן אפט געגעבן א קאנצערט פאר 3,000 צושויער אינעם נאכט-לאקאל אין האטעל ,קאנקארד'. דער לעצטער אלבום, וואס די שוועסטער בארי האבן רעקארדירט איז געווען ,אונזער וועג' אין 1974, צוויי יאר איידער מערנע איז געשטארבן.
קלעיר און מערנע בארי זיינען די באקאנטסטע צוויי זינגערינס פון יידישן טעאטער און ראדיא פונעם צוואנציקסטן יארהונדערט. די יידישע קולטור וועט קיינמאל פארגעסן די וואונדערשיינע שטימעס פון קלעיר און מערנע בארי.
אין אונזער ווידעא-סעקציע זיינען עטלעכע לידער פון די שוועסטער בארי. מ'קאן געפינען א ים מיט זייערע לידער אויף ,יו-טוב'.
קלעיר בארי, איינע פון די שוועסטער בארי, איז לעצטנס געשטארבן צו 94 יאר אין דער היים אין אוואנטורע, פלארידע. די צוויי שוועסטער בייגלמאן האבן אנגעהויבן אין די 1930ער זייער קאריערע אין דער קינדער-פראגאם אין דער יידישער ראדיא-סטאנציע ,WEVD' אין ניו-יארק און זיינען ענדלעך געווארן אינטערנאציאנאלע שטערן אין די 50ער און 60ער יארן. דער הויכפונקט פון זייער קאריערע איז געווען די 1950ער און 1960ער ווען זיי זיינען געווען אפטע געסט אין די טעלעוויזיע-פראגראמען ,עד סאליוואן' און ,דזשאק פאר', דער צווייטער קאנפערענסיע פון ,דע טונאיט שאו'.
קלעיר און מערנע בייגלמאן זיינען געבוירן געווארן ביי יידיש-ריידנדיקע אימיגראנטן אין די בראנקס. קלארע און מינע זיינען באקאנט געווארן אין די 30ער יארן ווען זיי האבן פארגעזונגען לידער אין א קינדער-פראגראם אין א יידישער ראדיא-סטאנציע. פון סאמע אנהייב איז זייער הארמאניע באצייכנט געווארן ווי גלענצנדיק טראץ דעם, וואס זיי האבן ניט געהאט קיין פראפעסיאנעלע אויסשולונג.
די צוויי שוועסטער האבן זיך ספעציעליזירט מיטן יידישן שווינג און געזונגען א סך לידער מיט א שווינג- אדער דזשאז-טעמפא. די שוועסטער בייגלמאן האבן זיך פארוואנדלט אין די 40ער יארן אין די שוועסטער בארי און זיינען געווארן א סענסאציע אין דער יידישער וועלט א דאנק זייער ראדיא-פראגראם ,יידישע שווינג-מעלאדיעס', אין וועלכער זיי האבן פארגעזונגען דזשאז-לידער מיט יידישע ווערטער. אין 1954 איז דערשינען זייער ערשטער אלבום ,זינג' מיט טראדיציאנעלע שלאגער ווי ,מיין יידישע מאמע' און ,רומעניע' ווי אויך יידישע ווידערגאבעס פון אמעריקאנער לידער ווי ,טראפנס פון רעגנס אויף מיין קאפ'. די צוויי שוועסטער האבן ניט אויסגעזען ווי די אנדערע שטערן פון יענער עפאכע; זיי זיינען געווען קראסאוויצעס מיט עלעגאנטע קליידער און די בעסטע ארקעסטרירונגען.
קלעיר און מערנע האבן זיך דערשלאגן ביזן הויכפונקט פון זייער קאריערע אין די 50ער יארן, ווען זיי זיינען אפט ארויסגעטראטן אין דער טעלעוויזיע-וואריעטעי-פארשטעלונג ,עד סאליוואן'. די צוויי זינגערינס פון פשוטע אימיגראנטן אין די בראנקס זיינען געווארן וועלט-בארימטע שטערן. אין 1959 ווען עד סאליוואן האט מיט זיין טרופע געמאכט א פריינטשאפטס-טור אין ראטן-פארבאנד און געגעבן א קאנצערט אין עטלעכע שטעט, האט ער מיטגעבראכט די שוועסטער בארי. מערנע און קלעיר האבן פארגעזונגען רוסישע און יידישע לידער פאר א ריזיקן עולם אין יעדער שטאט, וואו זיי זיינען ארויסגעטראטן.
די צוויי שוועסטער פון די בראנקס האבן געשפילט איבער דער לענג און ברייט פון אמעריקע, באזונדערש אין דער שטאט ניו-יארק, מיאמי און אין די יידישע האטעלן אין די קאטסקילן, וואו זיי האבן אפט געגעבן א קאנצערט פאר 3,000 צושויער אינעם נאכט-לאקאל אין האטעל ,קאנקארד'. דער לעצטער אלבום, וואס די שוועסטער בארי האבן רעקארדירט איז געווען ,אונזער וועג' אין 1974, צוויי יאר איידער מערנע איז געשטארבן.
קלעיר און מערנע בארי זיינען די באקאנטסטע צוויי זינגערינס פון יידישן טעאטער און ראדיא פונעם צוואנציקסטן יארהונדערט. די יידישע קולטור וועט קיינמאל פארגעסן די וואונדערשיינע שטימעס פון קלעיר און מערנע בארי.
אין אונזער ווידעא-סעקציע זיינען עטלעכע לידער פון די שוועסטער בארי. מ'קאן געפינען א ים מיט זייערע לידער אויף ,יו-טוב'.
לוסטיק, פריילעך און מחיהדיק
דאס מאריאנעטן-טעאטער ,דאונטאון', ,גרעיט סמאל ווערקס' און פראפעסאר עדווארד פארטנוי פון אוניווערסיטעט ,ראטגערס' האבן זיך לעצטנס פאראייניקט, כדי פארצושטעלן דעם פראיעקט ,מאדיקאט'. די פארשטעלונג איז א ראדיקאלע ווידערגאבע פון ,מאדיקאט', דאס ערשטע אין אמעריקע מאריאנעטן-טעאטער (1925-1933), וואו די מאריאנעטן האבן גערעדט יידיש!
,מאדיקאט' האט זיך געשטיצט אויף דער מאדערניסטישער קונסט-באוועגונג פון דער דעמאלטיקער עפאכע און האט אויסגענוצט א טייוולאנישע סאטירע בנוגע היסטארישע פערזאנען אין דער יידישער געשיכטע און די דעמאלטיקע פאליטיקער.
קומט און האט הנאה פון א וואונדערשיינער מאריאנעטן-פארשטעלונג מיט די אריגינעלע סקריפטן, מוזיק און א לעקציע וועגן ,מאדיקאט' און דער פאליטישער אטמאספערע, וואס האט באגייסטערט זיינע ארטיסטן. די אריגינעלע מאריאנעטן פון דעם טעאטער וועלן אויסגעשטעלט ווערן די נאכט פון דער פארשטעלונג.
די דאזיקע פארשטעלונג איז אונטערגעשטיצט געווארן פון פאלגנדיקע ארגאניזאציעס: ,ייווא'; NYSCA; ,די פונדאציע שערמאן'; ,די פונדאציע פאפין'.
דאס איז א פארשטעלונג, וואס מ'מוז זען! פארשרייבט אויף אייער קאלענדאר די דאטע דאנערשטיק, דער 11טער דעצעמבער, 7 אזייגער אין אוונט און דעם פלאץ ,ייווא', 15 וועסט 16סטע גאס, מאנהאטן, ניו-יארק!
כדי צו קויפן א בילעט, גייט צו:
http://yivo.org/events/index.php?tid=202&aid=1323 1
ריידנדיק וועגן דעם חנוכהדיקן סעזאן: נס גדול היה שם.* די מנורה-ליכט אין פארשוועכטן בית-המקדש האבן געברענט גאנצע אכט טעג, ווען זיי האבן געזאלט ברענען נאר איין טאג. חנוכה איז אבער א יום-טוב, וואס מערקט-אפ און פאראייביקט דעם אויפשטאנד און נצחון, וואס די השמונאים האבן אפגעהאלטן איבער די יונים. לייענט אונטן דעם העכסט-אינטערעסאנטן ארטיקל וועגן דער אמתער חנוכה-געשיכטע פון צבי הירש סארקין.*דא איז געשען א גרויסער וואונדער.ניימאדיש, היינטצייטיק און מאדע אונזער צייטונג איז ניט בלויז א חשובע צייטשריפט, נאר זי איז אויך א ניימאדישע פובליקאציע, וואס דרוקט באריכטן און ארטיקלען וועגן היינטצייטיקע טעמעס. אונזער ,לופט-רעדאקציע' פליסט-איבער מיט אוואנגארדיסטן, וואס ווענדן-אן אלע כוחות צו שאפן עפעס נייעס און וואונדערשיינס, א נייע פרעסע און א נייע קולטור. ס'טויג אויף כפרות טראכטן פון פאראיאריקע שנייען און אמאליקע גליקן. מ'מוז לעבן בשעתן היינטיקן מאמענט און זיך מחיה זיין מיט דער קעגנווארט. מ'דארף אויך מארשירן פארויס צוזאמען מיט דער צוקונפט, ווייל די איינציקע זיכערע און אייביקע זאך איז די ענדערונג, א זיך אייביק בייטנדיקע וועלט. מיר מוזן זיך ענדערן צוזאמען מיט דער וועלט און שאפן נייע זאכן און פרישע מצבים; דער, וואס טוט ניט אזוינס לעבט אין דער פארגאנגענהייט און איז טויט! אלזא געדענקען מיר דאס אמאל מיט ליבשאפט; מיר פאסמאקעווען זיך מיט דער קעגנווארט מיטן גאנצן הארצן, און מיר באגריסן די צוקונפט ווי א נייעם פריינט, וואס קומט-אן מיט א וועלט מיט מעגלעכקייטן און געלעגנהייטן.
אלטמאדיש, אלטפרענקיש און אנטיקן
דער זשורנאל ,לעבנס-פראגן' האט ארויסגעגעבן אין אפריל זיין ענדגילטיקן נומער אין ישראל. די צייטשריפט איז געגרינדעט געווארן מיט 63 יאר צוריק און האט געהאט בונדיסטישע אנשויאונגען. מיר באדויערן, וואס נאך א יידישע צייטשריפט איז אויסגעגאנגען. אן אנדענקס-צערעמאניע איז פארגעקומען סוף אפריל אין ישראל, כדי אפצוגעבן כבוד מיט אפשיי ,לעבנס-פראגן', וואס איז אמאל געלעזן געווארן פון יידן אין אלע טיילן וועלט.
א צאל מיטארבעטער ביי אונז אין רעדאקציע האט געקענט עטלעכע זשורנאליסטן, וואס האבן געשריבן פאר ,לעבנס-פראגן'.
אויסער די חסידישע קהילות זיינען פארבליבן נאר צוויי יידישע צייטונגען אויף דער וועלט: ,דער מאמענט', און ,דער פארווערטס'.
קובע וויל ניט קיין מעטשעטן
בשעת דער איסלאם מארשירט פארויס, אפשר צום זיג אין א צאל אייראפעישע לענדער, פארשטייט איין מדינה די סיטואציע און די געפאר; דער קאמוניסטישער רעזשים אין קובע האט לעצטנס פארבאטן צו בויען א מעטשעט אין דער הויפטשטאט האוואנע. קובע איז איינס פון די לעצטע לענדער אויף דער וועלט, וואו ס'שטייט ניט קיין מעטשעט.
דער פלאן צו בויען א געבעטס-הויז פאר מוסלמענער אויף דעם אינזל איז פארמולירט געווארן פון ,די פונדאציע פאר רעליגיעזע אנגעלעגנהייטן' אין טעקריי. דער פראיעקט איז פארגעבראכט געווארן מיט דער הילף פון פעדרא לאזא-טארעס, א מוסלמענישער פירער אין דער הויפטשטאט. דער מעטשעט וואלט געווען דאס ערשטע גאטס-הויז פאר מאכמעדאנער אין דער מדינה. די ארטיקע מוסלמענער מוזן זיך פארזאמלען אין די היימען פון אנדערע מאכמעדאנער, כדי אנטיילצונעמען אין א גאטס-דינסט.
די וואס געדענקען די יארן, ווען דער קאמוניזם האט געהערשט אין מזרח-אייראפע און ראטן-פארבאנד ווי אויך אין כינע, וויעט-נאם און קאמבאדשע, דערמאנען זיך אפשר, אז רעליגיע איז פארבאטן אין א קאמוניסטישער מדינה; דעריבער איז ניט קיין וואונדער, אז קובע וויל ניט האבן קיין מעטשעט אין איר קרוינשטאט.
די וואס זיינען אלט גענוג געדענקען אפשר, ווי אין די 80ער יארן בעת גארבאטשאווס ,פערעסטרויקע' האט פידעל קאסטרא דערקלערט אין אן עפנטלעכער רעדע: ,נידער מיט דער ,פערעסטרויקע'! דא וויל מען ניט אייער ,גלאסנאסט'*!'
ס'איז כדאי צו דערמאנען, אז די געשיכטע וועגן דעם מעטשעט איז פארעפנטלעכט געווארן אין פיל יידישע צייטונגען איבער דער וועלט. א סך יידן פרייען זיך, וואס קובע איז קלוג גענוג צו פארשטיין דעם מצב און די פראבלעמען מכוח אן אקטיווער מוסלמענישער געמיינדע.
*גלאסנאסט = אפנקייט אויף רוסיש.
שטורעם און דראנג
ביז דער לעצטער מינוט האבן מיר געווארט צו שרייבן אט-דעם באריכט וועגן דער סיטואציע אין דער פארשטאט פון סעינט-לואיס, מיזורי.
סוף נאוועמבער אין פערגאסן, מיזורי זיינען אויסגעבראכן אומרוען ארום דער דערקלערונג פון אן אויספארשונגס-זשורי, אז דער פאליציאנט דארעל ווילסאן, וואס האט דערשאסן דעם יונגן נעגער מאיקל ברוין, איז אומשולדיק און דער אפיציר האט געהאנדלט געזעצלעך און אין נויט-פארטיידיקונג.
מיר ווילן אנרופן דאס שטעטל ,פארגעסן' צוליב דעם העסלעכן מצב, וואס בושעוועט דארט. די אגיטאטארן אין דער אפרא-אמעריקאנער געמיינדע האבן צוגעזאגט אנצומאכן א מהומה, אויב דער פאליציסט וועט דערקלערט ווערן פאר ניט שולדיק. די הינטישע חבטחה איז ניט געווען קיין פוסטע!
די ריינע פאקטן: דער פאליציאנט האט דערזען דעם יונגאטש אין מיטן גאס א האלבע שעה נאכדעם ווי ער האט געהאט בארויבט א שפייז-געשעפט. דער יונגער מאן איז געווען בארוישט מיט מאריכואנע. דער אפיציר האט באפוילן דעם בחור ניט צו שטיין אין מיטן וועג און ארויפצוגיין אויפן טרעטואר. בשעת דער פאליציאנט האט ארעסטירט דעם גראבן יונג, האט דער יונגער פאסקודניאק פרובירט אנכאפן דעם פיסטאלעט פונעם פאליציאנט; ענדלעך איז דער יונגער כוליגאן דערשאסן געווארן, נאכדעם ווי דער אפיציר האט אויסגעשאסן עטלעכע קוילן. ס'זיינען געווען עטלעכע צוזעער, וואס האבן איבערגעגעבן דער פאליציי, אז דער יונגער מאן איז צוגעלאפן צום פאליציאנט. א סך עדות האבן זיך געוואקלט באקאנט צו מאכן פאר דער פאליציי וואס זיי האבן געזען, ווייל זיי האבן מורא געהאט, אז די ארטיקע אגיטאטארן וועלן נקמה נעמען אין זיי!
רודאלף דזשוליאני, א געוועזענער בירגערמייסטער פון דער שטאט ניו-יארק, האט דערלקערט אין אן אינטערוויו: ,מ'וואלט זיך ניט גענויטיקט אין אזוי פיל פאליציאנטן אין די נעגערישע געגנטן, אז די איינוואוינער פון אזעלכע שכונות זאלן ניט אטאקירן און דערמארדן אזוי אפט זייערע שכנים'. ריכטיק איז די אומשולד-דערקלערונג פון דער אויספארשונגס-זשורי, האט דזשוליאני דערקלערט, צוגעבנדיק, אז די פארברעכערישיקייט אין די אפרא-אמעריקאנער געמיינדעס איבערן לאנד איז זייער גרויס און אנשטאט צו ריידן 15 מינוט וועגן אויסשולן די פאליציי, האט דער פרעזידענט געדארפט ריידן 15 מינוט וועגן לערנען די נעגער ניט צו דערמארדן זייערע ברידער אין דער אפרא-אמעריקאנער געמיינדע.
די מיטגלידער פון דער אויספארשונגס-זשורי האבן ריינגעוואשן דעם פאליציאנט פון אלע אנקלאגעס, נאכדעם ווי זיי האבן אונטערגעזוכט און געפאלמעסט די גאנצע סיטואציע.
די וועלט שטייט אין א זייט און קוקט זיך צו, בשעת פראפעסיאנעלע אגיטאטארן ווערן דערלויבט צו מאכן א תל פון א שטעטל. א סך מענשן פארגעסן און פיל אנדערע ווייסן ניט, אז די אמתע משכנות און קרבנות פון אזא מיאוסער געשעעניש זיינען די אפרא-אמעריקאנער, וואס וואוינען אין פערגאסן. די נעגער, וואס לעבן אין דעם שטעטל און האבן דא געשעפטן זיינען די קרבנות, ווייל זייערע געוועלבער זיינען געווארן אונטערגעצונדן און צעשטערט.
לאמיר דערמאנען די וועלט, וואס ס'איז געווארן פון דער שטאט ניוארק, ניו-דזשערזי צוליב די ראסן-האס-סומאטאכעס אין 1967. די מיטל- און אובער-קלאסן זיינען אנטלאפן מאסנווייז פון דער שטאט. א גאנצע שטאט האט זיך אויסגעליידיקט אין משך נאר פון א פאר יארן. די ארעמע נעגער זיינען געווען די אמתע קרבנות: זייערע געשעפטן זיינען צעשטערט געווארן און זיי זיינען איבערגעלאזן געווארן אויף הפקר אין די רואוינען פון א שטאט, וואס איז מיט עטלעכע יארן פריער געווען א רייכע שטאט!
די זעלבע סיטואציע עקזיסטירט איצט אין פערגאסן (אפשר ,פארגאסן', ווייל בלוט ווערט דארט פארגאסן). די אמתע קרבנות זיינען שטענדיק די שוואכסטע און די ארעמסטע! די אמתע קרבנות זיינען די נעבעכדיקע איינוואוינער פון פערגאסן, וואס מוזן איצט לעבן אין א מכלה-געווארן שטעטל.
און אויב דער פאליציאנט איז טאקע באמת שולדיק און גנבעט זיך אוועק פראנק און פריי, איז א געוואלדיקע סומאטאכע דער ענפטער? יושר איז חרוב מאכן א גאנץ שטעטל און פארוויסטן דאס האב-און-גוטס פון אומשולדיקע מענשן?
דאס מאריאנעטן-טעאטער ,דאונטאון', ,גרעיט סמאל ווערקס' און פראפעסאר עדווארד פארטנוי פון אוניווערסיטעט ,ראטגערס' האבן זיך לעצטנס פאראייניקט, כדי פארצושטעלן דעם פראיעקט ,מאדיקאט'. די פארשטעלונג איז א ראדיקאלע ווידערגאבע פון ,מאדיקאט', דאס ערשטע אין אמעריקע מאריאנעטן-טעאטער (1925-1933), וואו די מאריאנעטן האבן גערעדט יידיש!
,מאדיקאט' האט זיך געשטיצט אויף דער מאדערניסטישער קונסט-באוועגונג פון דער דעמאלטיקער עפאכע און האט אויסגענוצט א טייוולאנישע סאטירע בנוגע היסטארישע פערזאנען אין דער יידישער געשיכטע און די דעמאלטיקע פאליטיקער.
קומט און האט הנאה פון א וואונדערשיינער מאריאנעטן-פארשטעלונג מיט די אריגינעלע סקריפטן, מוזיק און א לעקציע וועגן ,מאדיקאט' און דער פאליטישער אטמאספערע, וואס האט באגייסטערט זיינע ארטיסטן. די אריגינעלע מאריאנעטן פון דעם טעאטער וועלן אויסגעשטעלט ווערן די נאכט פון דער פארשטעלונג.
די דאזיקע פארשטעלונג איז אונטערגעשטיצט געווארן פון פאלגנדיקע ארגאניזאציעס: ,ייווא'; NYSCA; ,די פונדאציע שערמאן'; ,די פונדאציע פאפין'.
דאס איז א פארשטעלונג, וואס מ'מוז זען! פארשרייבט אויף אייער קאלענדאר די דאטע דאנערשטיק, דער 11טער דעצעמבער, 7 אזייגער אין אוונט און דעם פלאץ ,ייווא', 15 וועסט 16סטע גאס, מאנהאטן, ניו-יארק!
כדי צו קויפן א בילעט, גייט צו:
http://yivo.org/events/index.php?tid=202&aid=1323 1
ריידנדיק וועגן דעם חנוכהדיקן סעזאן: נס גדול היה שם.* די מנורה-ליכט אין פארשוועכטן בית-המקדש האבן געברענט גאנצע אכט טעג, ווען זיי האבן געזאלט ברענען נאר איין טאג. חנוכה איז אבער א יום-טוב, וואס מערקט-אפ און פאראייביקט דעם אויפשטאנד און נצחון, וואס די השמונאים האבן אפגעהאלטן איבער די יונים. לייענט אונטן דעם העכסט-אינטערעסאנטן ארטיקל וועגן דער אמתער חנוכה-געשיכטע פון צבי הירש סארקין.*דא איז געשען א גרויסער וואונדער.ניימאדיש, היינטצייטיק און מאדע אונזער צייטונג איז ניט בלויז א חשובע צייטשריפט, נאר זי איז אויך א ניימאדישע פובליקאציע, וואס דרוקט באריכטן און ארטיקלען וועגן היינטצייטיקע טעמעס. אונזער ,לופט-רעדאקציע' פליסט-איבער מיט אוואנגארדיסטן, וואס ווענדן-אן אלע כוחות צו שאפן עפעס נייעס און וואונדערשיינס, א נייע פרעסע און א נייע קולטור. ס'טויג אויף כפרות טראכטן פון פאראיאריקע שנייען און אמאליקע גליקן. מ'מוז לעבן בשעתן היינטיקן מאמענט און זיך מחיה זיין מיט דער קעגנווארט. מ'דארף אויך מארשירן פארויס צוזאמען מיט דער צוקונפט, ווייל די איינציקע זיכערע און אייביקע זאך איז די ענדערונג, א זיך אייביק בייטנדיקע וועלט. מיר מוזן זיך ענדערן צוזאמען מיט דער וועלט און שאפן נייע זאכן און פרישע מצבים; דער, וואס טוט ניט אזוינס לעבט אין דער פארגאנגענהייט און איז טויט! אלזא געדענקען מיר דאס אמאל מיט ליבשאפט; מיר פאסמאקעווען זיך מיט דער קעגנווארט מיטן גאנצן הארצן, און מיר באגריסן די צוקונפט ווי א נייעם פריינט, וואס קומט-אן מיט א וועלט מיט מעגלעכקייטן און געלעגנהייטן.
אלטמאדיש, אלטפרענקיש און אנטיקן
דער זשורנאל ,לעבנס-פראגן' האט ארויסגעגעבן אין אפריל זיין ענדגילטיקן נומער אין ישראל. די צייטשריפט איז געגרינדעט געווארן מיט 63 יאר צוריק און האט געהאט בונדיסטישע אנשויאונגען. מיר באדויערן, וואס נאך א יידישע צייטשריפט איז אויסגעגאנגען. אן אנדענקס-צערעמאניע איז פארגעקומען סוף אפריל אין ישראל, כדי אפצוגעבן כבוד מיט אפשיי ,לעבנס-פראגן', וואס איז אמאל געלעזן געווארן פון יידן אין אלע טיילן וועלט.
א צאל מיטארבעטער ביי אונז אין רעדאקציע האט געקענט עטלעכע זשורנאליסטן, וואס האבן געשריבן פאר ,לעבנס-פראגן'.
אויסער די חסידישע קהילות זיינען פארבליבן נאר צוויי יידישע צייטונגען אויף דער וועלט: ,דער מאמענט', און ,דער פארווערטס'.
קובע וויל ניט קיין מעטשעטן
בשעת דער איסלאם מארשירט פארויס, אפשר צום זיג אין א צאל אייראפעישע לענדער, פארשטייט איין מדינה די סיטואציע און די געפאר; דער קאמוניסטישער רעזשים אין קובע האט לעצטנס פארבאטן צו בויען א מעטשעט אין דער הויפטשטאט האוואנע. קובע איז איינס פון די לעצטע לענדער אויף דער וועלט, וואו ס'שטייט ניט קיין מעטשעט.
דער פלאן צו בויען א געבעטס-הויז פאר מוסלמענער אויף דעם אינזל איז פארמולירט געווארן פון ,די פונדאציע פאר רעליגיעזע אנגעלעגנהייטן' אין טעקריי. דער פראיעקט איז פארגעבראכט געווארן מיט דער הילף פון פעדרא לאזא-טארעס, א מוסלמענישער פירער אין דער הויפטשטאט. דער מעטשעט וואלט געווען דאס ערשטע גאטס-הויז פאר מאכמעדאנער אין דער מדינה. די ארטיקע מוסלמענער מוזן זיך פארזאמלען אין די היימען פון אנדערע מאכמעדאנער, כדי אנטיילצונעמען אין א גאטס-דינסט.
די וואס געדענקען די יארן, ווען דער קאמוניזם האט געהערשט אין מזרח-אייראפע און ראטן-פארבאנד ווי אויך אין כינע, וויעט-נאם און קאמבאדשע, דערמאנען זיך אפשר, אז רעליגיע איז פארבאטן אין א קאמוניסטישער מדינה; דעריבער איז ניט קיין וואונדער, אז קובע וויל ניט האבן קיין מעטשעט אין איר קרוינשטאט.
די וואס זיינען אלט גענוג געדענקען אפשר, ווי אין די 80ער יארן בעת גארבאטשאווס ,פערעסטרויקע' האט פידעל קאסטרא דערקלערט אין אן עפנטלעכער רעדע: ,נידער מיט דער ,פערעסטרויקע'! דא וויל מען ניט אייער ,גלאסנאסט'*!'
ס'איז כדאי צו דערמאנען, אז די געשיכטע וועגן דעם מעטשעט איז פארעפנטלעכט געווארן אין פיל יידישע צייטונגען איבער דער וועלט. א סך יידן פרייען זיך, וואס קובע איז קלוג גענוג צו פארשטיין דעם מצב און די פראבלעמען מכוח אן אקטיווער מוסלמענישער געמיינדע.
*גלאסנאסט = אפנקייט אויף רוסיש.
שטורעם און דראנג
ביז דער לעצטער מינוט האבן מיר געווארט צו שרייבן אט-דעם באריכט וועגן דער סיטואציע אין דער פארשטאט פון סעינט-לואיס, מיזורי.
סוף נאוועמבער אין פערגאסן, מיזורי זיינען אויסגעבראכן אומרוען ארום דער דערקלערונג פון אן אויספארשונגס-זשורי, אז דער פאליציאנט דארעל ווילסאן, וואס האט דערשאסן דעם יונגן נעגער מאיקל ברוין, איז אומשולדיק און דער אפיציר האט געהאנדלט געזעצלעך און אין נויט-פארטיידיקונג.
מיר ווילן אנרופן דאס שטעטל ,פארגעסן' צוליב דעם העסלעכן מצב, וואס בושעוועט דארט. די אגיטאטארן אין דער אפרא-אמעריקאנער געמיינדע האבן צוגעזאגט אנצומאכן א מהומה, אויב דער פאליציסט וועט דערקלערט ווערן פאר ניט שולדיק. די הינטישע חבטחה איז ניט געווען קיין פוסטע!
די ריינע פאקטן: דער פאליציאנט האט דערזען דעם יונגאטש אין מיטן גאס א האלבע שעה נאכדעם ווי ער האט געהאט בארויבט א שפייז-געשעפט. דער יונגער מאן איז געווען בארוישט מיט מאריכואנע. דער אפיציר האט באפוילן דעם בחור ניט צו שטיין אין מיטן וועג און ארויפצוגיין אויפן טרעטואר. בשעת דער פאליציאנט האט ארעסטירט דעם גראבן יונג, האט דער יונגער פאסקודניאק פרובירט אנכאפן דעם פיסטאלעט פונעם פאליציאנט; ענדלעך איז דער יונגער כוליגאן דערשאסן געווארן, נאכדעם ווי דער אפיציר האט אויסגעשאסן עטלעכע קוילן. ס'זיינען געווען עטלעכע צוזעער, וואס האבן איבערגעגעבן דער פאליציי, אז דער יונגער מאן איז צוגעלאפן צום פאליציאנט. א סך עדות האבן זיך געוואקלט באקאנט צו מאכן פאר דער פאליציי וואס זיי האבן געזען, ווייל זיי האבן מורא געהאט, אז די ארטיקע אגיטאטארן וועלן נקמה נעמען אין זיי!
רודאלף דזשוליאני, א געוועזענער בירגערמייסטער פון דער שטאט ניו-יארק, האט דערלקערט אין אן אינטערוויו: ,מ'וואלט זיך ניט גענויטיקט אין אזוי פיל פאליציאנטן אין די נעגערישע געגנטן, אז די איינוואוינער פון אזעלכע שכונות זאלן ניט אטאקירן און דערמארדן אזוי אפט זייערע שכנים'. ריכטיק איז די אומשולד-דערקלערונג פון דער אויספארשונגס-זשורי, האט דזשוליאני דערקלערט, צוגעבנדיק, אז די פארברעכערישיקייט אין די אפרא-אמעריקאנער געמיינדעס איבערן לאנד איז זייער גרויס און אנשטאט צו ריידן 15 מינוט וועגן אויסשולן די פאליציי, האט דער פרעזידענט געדארפט ריידן 15 מינוט וועגן לערנען די נעגער ניט צו דערמארדן זייערע ברידער אין דער אפרא-אמעריקאנער געמיינדע.
די מיטגלידער פון דער אויספארשונגס-זשורי האבן ריינגעוואשן דעם פאליציאנט פון אלע אנקלאגעס, נאכדעם ווי זיי האבן אונטערגעזוכט און געפאלמעסט די גאנצע סיטואציע.
די וועלט שטייט אין א זייט און קוקט זיך צו, בשעת פראפעסיאנעלע אגיטאטארן ווערן דערלויבט צו מאכן א תל פון א שטעטל. א סך מענשן פארגעסן און פיל אנדערע ווייסן ניט, אז די אמתע משכנות און קרבנות פון אזא מיאוסער געשעעניש זיינען די אפרא-אמעריקאנער, וואס וואוינען אין פערגאסן. די נעגער, וואס לעבן אין דעם שטעטל און האבן דא געשעפטן זיינען די קרבנות, ווייל זייערע געוועלבער זיינען געווארן אונטערגעצונדן און צעשטערט.
לאמיר דערמאנען די וועלט, וואס ס'איז געווארן פון דער שטאט ניוארק, ניו-דזשערזי צוליב די ראסן-האס-סומאטאכעס אין 1967. די מיטל- און אובער-קלאסן זיינען אנטלאפן מאסנווייז פון דער שטאט. א גאנצע שטאט האט זיך אויסגעליידיקט אין משך נאר פון א פאר יארן. די ארעמע נעגער זיינען געווען די אמתע קרבנות: זייערע געשעפטן זיינען צעשטערט געווארן און זיי זיינען איבערגעלאזן געווארן אויף הפקר אין די רואוינען פון א שטאט, וואס איז מיט עטלעכע יארן פריער געווען א רייכע שטאט!
די זעלבע סיטואציע עקזיסטירט איצט אין פערגאסן (אפשר ,פארגאסן', ווייל בלוט ווערט דארט פארגאסן). די אמתע קרבנות זיינען שטענדיק די שוואכסטע און די ארעמסטע! די אמתע קרבנות זיינען די נעבעכדיקע איינוואוינער פון פערגאסן, וואס מוזן איצט לעבן אין א מכלה-געווארן שטעטל.
און אויב דער פאליציאנט איז טאקע באמת שולדיק און גנבעט זיך אוועק פראנק און פריי, איז א געוואלדיקע סומאטאכע דער ענפטער? יושר איז חרוב מאכן א גאנץ שטעטל און פארוויסטן דאס האב-און-גוטס פון אומשולדיקע מענשן?
וועלט-שמערץ און שאדן-פרייד
ריידנדיק וועגן וועלט-שמערץ: דער ווירוס ע-באלע פארברייטערט זיך ניט בלויז אין ליבעריע, אפריקע, נאר אויך אין אנדערע לעדנער, וואו אזא אנשטעקונג איז ביז אהער געווען אומדערהערט.
ווער לאזט-אריין אין איין מדינה בירגער פון אן אנדערער, וואו ס'בושעוועט א מגפה? נאר די פאראייניקטע שטאטן! אמעריקע גנב! די דיקטאטארשאפטן אין צפון-אפריקע פארבאטן די אנגעשטעקטע צו מאכן רייזעס אין אנדערע שטעט און לענדער.
דאס העמאראגישע פיבער ,ע-באלע' איז אזא סכנת-נפשותדיקע מחלה מחמתן געוואלדיקן פיבער, באמת א טויט-פיבער, וואס ברענגט די ארגאנען זיך צום שמעלצן און פארפליסיקן. א קרבן פון ע-באלע קאן ליידן פון א פיבער פון 107 גראד.
די דאזיקע עפידעמיע דערמאנט אונז אין דעם פילם ,דע לאסט מאן אן ערט'* מיט ווינצענט פרייס. אין דעם פילם זעט מען א וועלט, וואס קומט-אום צוליב א ווירוס, וואס הרגעט יעדן איינעם, וואס ווערט אנגעשטעקט. די קראנקהייט איז אזוי טויטלעך און אנשטעקיק, אז די רעגירונג באפעלט צו פארברענען די אלע מתים. מ'גראבט-אויס ריזיקע גריבער צום פארברענען די קרבנות. נאר איין מענש לעבט-איבער די מגפה, א ווירוסן-פארשער, געשפילט פון ווינצענט פרייס, וואס פארמאגט א ווידערשטאנדס-קראפט קעגן דעם ווירוס.
*The Last Man on Earth
די שפאנישע גריפע (1818-1819) איז געווען א וועלט-שפאנענדיקע פאנדעמיע, אין וועלכער ס'זיינען אומגעקומען אומגעפער 50,000,000 מענשן. די שפאנישע גריפע האט אומגעבראכט מער מענשן ווי די שווארצע כאליערע, באקאנט ווי דער שווארצער טויט. די שפאנישע גריפע איז געווען די גרעסטע פאנדעמיע אין דער וועלט-געשיכטע. די קרבנות זיינען געפאלן פון די פיס, אנטשלאפן געווארן און געשטארבן נאר אין פארלויף פון עטלעכע שטונדן.
מיט 100 יאר צוריק
דער גרויסער קריג האט געבושעוועט אין דעצעמבער 1914 ווי א ווירבל-ווינט, פארוויסטנדיק אלץ, וואס ער בארירט. אין בריטאניע האט מען שוין איינגעזען צום סוף דעצעמבער, אז די מלחמה וועט זיך ווי א פארשלעפטע קרענק פארלענגערן אויף א סך מאנאטן. אין סעפטעמבער און אקטאבער האט גאנץ בריטאניע געגלויבט און געהאפט, אז דער מיליטערישער סכסוך וועט שוין זיין אויס און פארביי ביז דעצעמבער.
די ערשטע וועלט-מלחמה איז טאקע באמת געווען ערגער פון דער צווייטער; דער גרויסער קריג האט אינסצענירט און פאראורזאכט די צווייטע וועלט-מלחמה. אין 1918 ווען דער געוואלדיקער סכסוך איז געקומען צו א סוף, האט זיך די אייראפעאישע וועלט געהאט איבערגעביטן, און ניט צום גוטן. אז דער גרויסער קריג זאל קיינמאל ניט געווען פארקומען, וואלט דער היינטיקער עולם געווען אין גאנצן אנדערש; די וועלט וואלט העכסט-ווארשיינלעך געווען, וואס זי האט געזאלט זיין - אן אפטימיסטישע וועלט.
די גרוילן פון דער גרויסער מלחמה האבן אויפגעשוידערט די וועלט און האט גלייכצייטיק אפגעפגרט די וויקטאריאנישע עפאכע. א גאנצער דור יונגע מענער, באזונדערש אין פראנקרייך, איז פארשניטן געווארן. דער קריג האט באנקראט געמאכט גאנץ אייראפע און פאראורזאכט די גרויסע דעפרעסיע, וואס האט אנגעהויבן גלייך נאכן קריג אין 1918 אין אייראפע.
די בלאנדזשענדיקע גענעראציע האט מען א נאמען געגעבן דעם יונגן דור, וואס האט איבערגעלעבט די מלחמה. דאס זיינען געווען יונגע לייט, ,די מאדערנע', וואס האבן ארויסגעווארפן די פארגאנגענהייט און געפייערט בלויז נאר דעם היינט דורך ווערן בארוישט מיט דזשאז, פארקנאקט מיט דזשין און טאנצן דעם טשארלסטאן.
די ערשטע וועלט-מלחמה האט איבערנאכט געמאכט א סוף מיט דער וויקטאריאנישער תקופה און איר גלויבן אין א פאזיטיווער צוקונפט. די וועלט איז קיינמאל ניט געקומען צו זיך פון דעם פארלוסט און ליידט נאך ביזן היינטיקן טאג צוליב א געוואלדיקן פעסימיזם. זינטן גרויסן קריג איז יעדער דור געווארן וואס אמאל שוואכער און א רעזולטאט פון דעם פעסימיזם איז דער היינטיקער עולם, וואו ס'זיינען ניט דא קיין מאראל, סטאנדארדן און ווערטן.
אוואנגארדע
אונזער ,מאמענט' איז אן אוואנגארדיסטישע צייטשריפט, וואס שטייט אויף דער שפיצן-פאזיציע פון דער יידישער קולטור און פרעסע. דעם אמת געזאגט איז דאס טאקע ניט קיין געוואלדיקע דערגרייכונג, ווייל מיט פינף יאר צוריק, ווען מיר האבן געשאפן אונזער צייטונג, האבן מיר געפונען א וויסטן און לערן מבדר (די יידישע קולטור) און א פאר גוססים (די יידישע פרעסע) וואס האבן געהלטן ביים איינהאלטן דעם לעצטן אטעם-צוג. אט ווי שפעטצייטיק אונזער זשורנאל איז געבוירן געווארן אין שייכות מיטן לעבן פון דער יידישער קולטור. מיר זיינען ניט געקומען צו עלינו, נאר צו קידוש! ס'איז געווען א נעבעדיקע פארשפעטיקונג!
אונזער חברה האט זיך ניט באקלאגט און האט פארוואנדלט א קלאגעדיקן מצב אין א וואונדערפולער סיטואציע! מיר האבן אויסגענוצט יעדע געלעדנהייט, יעדע מעלה און יעדע סיטואציע צו שאפן עפעס נייעס און וואונדערשיינס, כדי צו פארזיכערן, אז דער גורל איז מיט אונז און דאס גליקס-ראד דרייט זיך לטובת אונזער פובליקאציע. אודאי האבן מיר געמוזט אנהייבן אויף ס'ניי און דערפינדן צום צווייטן מאל דאס ראד. דאס, וואס מיר האבן געשאפן, האבן מיר געטאן מיט גרויס פארגעניגן.
אונזער האראוואניע איז א ליידנשאפטלעכע! אפשר זיינען אונזערע שרייבער שטענדיק געווען ארטיסטן אין הארצן. פילייכט האבן זיי תמיד געטרוימט און געבענקט צו שאפן קונסט-ווערק?!
א טרוים קומט-אויף און ווערט מקוים א דאנק אן איינציקן געדאנק. אן איינפאל האט געבויערן דעם טרוים, וואס האט געבוירן ,דער מאמענט'. רבותי, געדענקט זשע, אז אונזער צייטשריפט איז געשאפן געווארן על-רגל-אחת מיט א תפילה מיט כונה, א שמעניע זאלץ און א הייפעלע שמאלץ!
ריידנדיק וועגן וועלט-שמערץ: דער ווירוס ע-באלע פארברייטערט זיך ניט בלויז אין ליבעריע, אפריקע, נאר אויך אין אנדערע לעדנער, וואו אזא אנשטעקונג איז ביז אהער געווען אומדערהערט.
ווער לאזט-אריין אין איין מדינה בירגער פון אן אנדערער, וואו ס'בושעוועט א מגפה? נאר די פאראייניקטע שטאטן! אמעריקע גנב! די דיקטאטארשאפטן אין צפון-אפריקע פארבאטן די אנגעשטעקטע צו מאכן רייזעס אין אנדערע שטעט און לענדער.
דאס העמאראגישע פיבער ,ע-באלע' איז אזא סכנת-נפשותדיקע מחלה מחמתן געוואלדיקן פיבער, באמת א טויט-פיבער, וואס ברענגט די ארגאנען זיך צום שמעלצן און פארפליסיקן. א קרבן פון ע-באלע קאן ליידן פון א פיבער פון 107 גראד.
די דאזיקע עפידעמיע דערמאנט אונז אין דעם פילם ,דע לאסט מאן אן ערט'* מיט ווינצענט פרייס. אין דעם פילם זעט מען א וועלט, וואס קומט-אום צוליב א ווירוס, וואס הרגעט יעדן איינעם, וואס ווערט אנגעשטעקט. די קראנקהייט איז אזוי טויטלעך און אנשטעקיק, אז די רעגירונג באפעלט צו פארברענען די אלע מתים. מ'גראבט-אויס ריזיקע גריבער צום פארברענען די קרבנות. נאר איין מענש לעבט-איבער די מגפה, א ווירוסן-פארשער, געשפילט פון ווינצענט פרייס, וואס פארמאגט א ווידערשטאנדס-קראפט קעגן דעם ווירוס.
*The Last Man on Earth
די שפאנישע גריפע (1818-1819) איז געווען א וועלט-שפאנענדיקע פאנדעמיע, אין וועלכער ס'זיינען אומגעקומען אומגעפער 50,000,000 מענשן. די שפאנישע גריפע האט אומגעבראכט מער מענשן ווי די שווארצע כאליערע, באקאנט ווי דער שווארצער טויט. די שפאנישע גריפע איז געווען די גרעסטע פאנדעמיע אין דער וועלט-געשיכטע. די קרבנות זיינען געפאלן פון די פיס, אנטשלאפן געווארן און געשטארבן נאר אין פארלויף פון עטלעכע שטונדן.
מיט 100 יאר צוריק
דער גרויסער קריג האט געבושעוועט אין דעצעמבער 1914 ווי א ווירבל-ווינט, פארוויסטנדיק אלץ, וואס ער בארירט. אין בריטאניע האט מען שוין איינגעזען צום סוף דעצעמבער, אז די מלחמה וועט זיך ווי א פארשלעפטע קרענק פארלענגערן אויף א סך מאנאטן. אין סעפטעמבער און אקטאבער האט גאנץ בריטאניע געגלויבט און געהאפט, אז דער מיליטערישער סכסוך וועט שוין זיין אויס און פארביי ביז דעצעמבער.
די ערשטע וועלט-מלחמה איז טאקע באמת געווען ערגער פון דער צווייטער; דער גרויסער קריג האט אינסצענירט און פאראורזאכט די צווייטע וועלט-מלחמה. אין 1918 ווען דער געוואלדיקער סכסוך איז געקומען צו א סוף, האט זיך די אייראפעאישע וועלט געהאט איבערגעביטן, און ניט צום גוטן. אז דער גרויסער קריג זאל קיינמאל ניט געווען פארקומען, וואלט דער היינטיקער עולם געווען אין גאנצן אנדערש; די וועלט וואלט העכסט-ווארשיינלעך געווען, וואס זי האט געזאלט זיין - אן אפטימיסטישע וועלט.
די גרוילן פון דער גרויסער מלחמה האבן אויפגעשוידערט די וועלט און האט גלייכצייטיק אפגעפגרט די וויקטאריאנישע עפאכע. א גאנצער דור יונגע מענער, באזונדערש אין פראנקרייך, איז פארשניטן געווארן. דער קריג האט באנקראט געמאכט גאנץ אייראפע און פאראורזאכט די גרויסע דעפרעסיע, וואס האט אנגעהויבן גלייך נאכן קריג אין 1918 אין אייראפע.
די בלאנדזשענדיקע גענעראציע האט מען א נאמען געגעבן דעם יונגן דור, וואס האט איבערגעלעבט די מלחמה. דאס זיינען געווען יונגע לייט, ,די מאדערנע', וואס האבן ארויסגעווארפן די פארגאנגענהייט און געפייערט בלויז נאר דעם היינט דורך ווערן בארוישט מיט דזשאז, פארקנאקט מיט דזשין און טאנצן דעם טשארלסטאן.
די ערשטע וועלט-מלחמה האט איבערנאכט געמאכט א סוף מיט דער וויקטאריאנישער תקופה און איר גלויבן אין א פאזיטיווער צוקונפט. די וועלט איז קיינמאל ניט געקומען צו זיך פון דעם פארלוסט און ליידט נאך ביזן היינטיקן טאג צוליב א געוואלדיקן פעסימיזם. זינטן גרויסן קריג איז יעדער דור געווארן וואס אמאל שוואכער און א רעזולטאט פון דעם פעסימיזם איז דער היינטיקער עולם, וואו ס'זיינען ניט דא קיין מאראל, סטאנדארדן און ווערטן.
אוואנגארדע
אונזער ,מאמענט' איז אן אוואנגארדיסטישע צייטשריפט, וואס שטייט אויף דער שפיצן-פאזיציע פון דער יידישער קולטור און פרעסע. דעם אמת געזאגט איז דאס טאקע ניט קיין געוואלדיקע דערגרייכונג, ווייל מיט פינף יאר צוריק, ווען מיר האבן געשאפן אונזער צייטונג, האבן מיר געפונען א וויסטן און לערן מבדר (די יידישע קולטור) און א פאר גוססים (די יידישע פרעסע) וואס האבן געהלטן ביים איינהאלטן דעם לעצטן אטעם-צוג. אט ווי שפעטצייטיק אונזער זשורנאל איז געבוירן געווארן אין שייכות מיטן לעבן פון דער יידישער קולטור. מיר זיינען ניט געקומען צו עלינו, נאר צו קידוש! ס'איז געווען א נעבעדיקע פארשפעטיקונג!
אונזער חברה האט זיך ניט באקלאגט און האט פארוואנדלט א קלאגעדיקן מצב אין א וואונדערפולער סיטואציע! מיר האבן אויסגענוצט יעדע געלעדנהייט, יעדע מעלה און יעדע סיטואציע צו שאפן עפעס נייעס און וואונדערשיינס, כדי צו פארזיכערן, אז דער גורל איז מיט אונז און דאס גליקס-ראד דרייט זיך לטובת אונזער פובליקאציע. אודאי האבן מיר געמוזט אנהייבן אויף ס'ניי און דערפינדן צום צווייטן מאל דאס ראד. דאס, וואס מיר האבן געשאפן, האבן מיר געטאן מיט גרויס פארגעניגן.
אונזער האראוואניע איז א ליידנשאפטלעכע! אפשר זיינען אונזערע שרייבער שטענדיק געווען ארטיסטן אין הארצן. פילייכט האבן זיי תמיד געטרוימט און געבענקט צו שאפן קונסט-ווערק?!
א טרוים קומט-אויף און ווערט מקוים א דאנק אן איינציקן געדאנק. אן איינפאל האט געבויערן דעם טרוים, וואס האט געבוירן ,דער מאמענט'. רבותי, געדענקט זשע, אז אונזער צייטשריפט איז געשאפן געווארן על-רגל-אחת מיט א תפילה מיט כונה, א שמעניע זאלץ און א הייפעלע שמאלץ!
אמעריקאנע
זייער א פארמעגלעכער געשעפטסמאן אין דער קורדישער ,טרוימען-שטאט' אין צפון-איראק בויט א רעפליקע פונעם ווייסן הויז. די טרוימען-שטאט איז א פריוואטער עושרים-קווארטאל אין דער קורדישער הויפטשטאט ערביל.
אן אנדער געשעפטסמאן האט אנגעבאטן צו קויפן דעם פאלאץ ביים בויער אבער דער אייגנטימער האט זיך אפגעזאגט פון זיין אנבאט. דאס הויז איז נאך ניט דערבויט און אין אים איז נאך ניט דא קיין מעבל. דער אינעררוים מוז נאך פארפוצט ווערן.
די טרוימען-שטאט איז איינע פון די טייערסטע געגנטן אין גאנץ איראק, וואו א קוואדראט-פוס לאנד קאסט $250 און די וועלוולסטע הייזער פארקויפן זיך פאר $1,000 פאר א קוואדראט-פוס.
א דאנק די שטייגנדיקע לאנד-פרייזן קומען-אויף אזוינע ספעציעל-אויספלאנירטע געגנטן ווי די טרוימען-שטאט, וואו ס'וואוינען רייכע איראקער און קורדן, וואס האבן אנגעקליבן מיליאנען און ביליאנען אין דער נאפט-אינדוסטריע און אנדערע געשעפטן. די זיכערהייט איז די גרעסטע זארג פאר די איינוואוינער פון אזעלכע קווארטאלן, באזונדערש איצט, ווען באטאליאנען פון ,איזיס' האבן לעצטנס מארשירט אין דער ריכטונג פון ערביל, ביז די לעצטע לופט-אטאקעס פונעם אמעריקאנער לופט-פלאט האבן צוריקגעשלאגן די זשיהאדיסטישע ארמיי. זייער א שטארקער זיכערהייטס-צוים רינגלט-ארום דעם קווארטאל און די ארטיקע פאליציי צוזאמען מיט וועכטער פון א זיכערהייטס-פירמע באשיצט די רייכע געמיינדע.
זייער א פארמעגלעכער געשעפטסמאן אין דער קורדישער ,טרוימען-שטאט' אין צפון-איראק בויט א רעפליקע פונעם ווייסן הויז. די טרוימען-שטאט איז א פריוואטער עושרים-קווארטאל אין דער קורדישער הויפטשטאט ערביל.
אן אנדער געשעפטסמאן האט אנגעבאטן צו קויפן דעם פאלאץ ביים בויער אבער דער אייגנטימער האט זיך אפגעזאגט פון זיין אנבאט. דאס הויז איז נאך ניט דערבויט און אין אים איז נאך ניט דא קיין מעבל. דער אינעררוים מוז נאך פארפוצט ווערן.
די טרוימען-שטאט איז איינע פון די טייערסטע געגנטן אין גאנץ איראק, וואו א קוואדראט-פוס לאנד קאסט $250 און די וועלוולסטע הייזער פארקויפן זיך פאר $1,000 פאר א קוואדראט-פוס.
א דאנק די שטייגנדיקע לאנד-פרייזן קומען-אויף אזוינע ספעציעל-אויספלאנירטע געגנטן ווי די טרוימען-שטאט, וואו ס'וואוינען רייכע איראקער און קורדן, וואס האבן אנגעקליבן מיליאנען און ביליאנען אין דער נאפט-אינדוסטריע און אנדערע געשעפטן. די זיכערהייט איז די גרעסטע זארג פאר די איינוואוינער פון אזעלכע קווארטאלן, באזונדערש איצט, ווען באטאליאנען פון ,איזיס' האבן לעצטנס מארשירט אין דער ריכטונג פון ערביל, ביז די לעצטע לופט-אטאקעס פונעם אמעריקאנער לופט-פלאט האבן צוריקגעשלאגן די זשיהאדיסטישע ארמיי. זייער א שטארקער זיכערהייטס-צוים רינגלט-ארום דעם קווארטאל און די ארטיקע פאליציי צוזאמען מיט וועכטער פון א זיכערהייטס-פירמע באשיצט די רייכע געמיינדע.
יונג און חסידיש
די גאלדענע מדינה, אז אך און וויי! וואס פאר א משוגעת טראכט מען אויס און דערפינדט מען איצט אין אמעריטשקע? די אונטערוועלט-קולטור איז שוין אריינגעקראכן אין די פרומע קהילות, וואו א צאל יונגאטשן איז פארקאכט אין דעם ,בום-בום'!
מיר האבן שוין געזען און געהערט פון יידישע ,ראפער' ווי מתתיהו און שיין אין ישראל. איצט דארף מען פארליידן און פארטראגן יידישע ,פאנק-ראקער', און אין חסידימלאנד נאך! די דזשונגל-מוזיק נעמט-איבער די וועלט. וואס האט דער עולם דערלעבט?
,ביי מיר ביסט דו שיין' און ,מחותנתטע' זיינען געווען גוט גענוג פאר דער באבע און דער מאמען. פארוואס זיינען זיי ניט גוט גענוג פאר דעם היינטיקן דור? מיר האבן, אפשר בטעות, געמיינט, אז אין די פרומע קהילות זיינען אזא מוזיק און אזא קולטור טרייף-ופסול.
נאר אין אמעריקע קאנען אנטשטיין אזעלכע משוגענע מאניעס! אמעריקע גנב!
פון סאנז ביז סאדיגור (און נאך ווייטער נאך!)... פון סאטמאר (לאנגע פאות) ביז ליובאוויטש (קורצע פאות)... און פון בני-ברק ביז בארא-פארק... ביני-לביני נאך עלינו זאגט דער רבי ביים קידוש: ,די וועלט איז יונג און חסידיש!'
ריינדדיק וועגן משיח
מיר האבן געדארפט ריידן וועגן משיח! גאר א סך לייענער וואונדערן זיך, אז א הייפעלע זקנימלעך האבן דעם כוח צו מאכן אזוי אפט אזא אינהאלטסרייכע און לאנגע מגילה. די לעזער פרעגן אפט ביי אונז: ,וואו נעמט איר דעם כוח?'
ריידנדיק וועגן משיח! ביי אונז אין פערסאנאל זיינען דא צוויי דאקטוירים, פישביין און נאמאסט. ווען די אלע מיטאבעטער קומען זיך צונויף, ברענגען די צוויי מעדיקער איינשפריצונגען איבערפול מיט טעסטאסטעראן, אדרענאלין און וויטאמין ב, א פלאש וויאגרע און זייער א גרויסן טאפ טערקישע קאווע. די דאקטוירים שפריצן אלעמען אריין טעסטאסטעראן, גיבן זיי א וויאגרע צוזאמען מיט א טעפעלע קאווע צום אראפשלינגען די טאבלעטקע און נאך עטלעכע מינוטן פארוואנדלט זיך יעדע אפגעשלאגענע הושענא אין א זשערעבעץ מיט שמשונס גבורה! אזוי ווערן שוואכע זקינמלעך געוואלדיקע מזיקים, וואס שרייבן-אן און אויסבעסערן מיט בליצשנעלקייט די באריכטן און ארטיקלען און האראווען מיט לונג און לעבער ווי די האראפאשניקעס אין די אמאליקע שוויץ-שעפער.
דער הויפטרעדאקטאר ר' יעקב שטייט מיט א בייטש און הערשט איבער אלעמען ווי אנקל מאזעס, בשעת ס'רינט אים די סלינע, ווייל ער ווערט מיטגעריסן מיט זיין אויבערהאנט און אויפגעהייטערט מיט די אלע אויסגעלאסענע און געמיינע געדאנקען, וואס שוויבלען און גריבלען ביי אים אין מוח א דאנק דער וויאגרע און טעסטאסטעראן! אמן.
קליינקוסט
צווישן די צוויי מלחמות האבן יידן אין די גרעסערע שטעט אין מזרח-אייראפע, באזונדערש אין פוילן, הנאה געהאט פון קליינקונסט, א קליין וועלטל מיט יידישע קאבארעטן. אין אזוינע טעאטערן זיינען ארויסגעטארטן מאדערנע שוישפילער, וואס האבן געזונגען היינטוועלטיקע לידער, איבערגעזעצט פון דייטש, פראנצויזיש און ענגליש.
אויף א ליטערארישן אוונט ביי ד"ר נאמאסט אין פאלאץ אויף דער 5טער אווענו האט די גראפיניע דע גאלוועז פארגעזונגען אלס טאנגא ,שיינער זשיגאלא' מיט יידישע ווערטער. איר עקצעלענץ די גראפיניע מאקארענע איז א טייערע און אלטע חברטע. זי איז א טאלאנטפולע ארטיסטין מיט אן אפערעטישער, סאפראנאווער שטימע. די גרעפין פליט אפט קיין ניו-יארק און שטאט אונז שטענדיק אפ א באזוך, ווען זי איז דא. טראץ דעם, וואס זי איז איצט אן עלעגאנטע אריסטאקראטין, וואס פארברענגט זעקס חדשים אין מעקסיקע-שטאט און די אנדערע זעקס אין מאדריד, איז זי געבוירן געווארן מיטן נאמען מינע מענדלבוים אין דער מעקסיקאנישער הויפטשטאט ביי זייער א פארמעגלעכן סוחר, א פשוטער אימיגראנט פון גאליציע.
שיינער זשיגאלא
די גאלדענע מדינה, אז אך און וויי! וואס פאר א משוגעת טראכט מען אויס און דערפינדט מען איצט אין אמעריטשקע? די אונטערוועלט-קולטור איז שוין אריינגעקראכן אין די פרומע קהילות, וואו א צאל יונגאטשן איז פארקאכט אין דעם ,בום-בום'!
מיר האבן שוין געזען און געהערט פון יידישע ,ראפער' ווי מתתיהו און שיין אין ישראל. איצט דארף מען פארליידן און פארטראגן יידישע ,פאנק-ראקער', און אין חסידימלאנד נאך! די דזשונגל-מוזיק נעמט-איבער די וועלט. וואס האט דער עולם דערלעבט?
,ביי מיר ביסט דו שיין' און ,מחותנתטע' זיינען געווען גוט גענוג פאר דער באבע און דער מאמען. פארוואס זיינען זיי ניט גוט גענוג פאר דעם היינטיקן דור? מיר האבן, אפשר בטעות, געמיינט, אז אין די פרומע קהילות זיינען אזא מוזיק און אזא קולטור טרייף-ופסול.
נאר אין אמעריקע קאנען אנטשטיין אזעלכע משוגענע מאניעס! אמעריקע גנב!
פון סאנז ביז סאדיגור (און נאך ווייטער נאך!)... פון סאטמאר (לאנגע פאות) ביז ליובאוויטש (קורצע פאות)... און פון בני-ברק ביז בארא-פארק... ביני-לביני נאך עלינו זאגט דער רבי ביים קידוש: ,די וועלט איז יונג און חסידיש!'
ריינדדיק וועגן משיח
מיר האבן געדארפט ריידן וועגן משיח! גאר א סך לייענער וואונדערן זיך, אז א הייפעלע זקנימלעך האבן דעם כוח צו מאכן אזוי אפט אזא אינהאלטסרייכע און לאנגע מגילה. די לעזער פרעגן אפט ביי אונז: ,וואו נעמט איר דעם כוח?'
ריידנדיק וועגן משיח! ביי אונז אין פערסאנאל זיינען דא צוויי דאקטוירים, פישביין און נאמאסט. ווען די אלע מיטאבעטער קומען זיך צונויף, ברענגען די צוויי מעדיקער איינשפריצונגען איבערפול מיט טעסטאסטעראן, אדרענאלין און וויטאמין ב, א פלאש וויאגרע און זייער א גרויסן טאפ טערקישע קאווע. די דאקטוירים שפריצן אלעמען אריין טעסטאסטעראן, גיבן זיי א וויאגרע צוזאמען מיט א טעפעלע קאווע צום אראפשלינגען די טאבלעטקע און נאך עטלעכע מינוטן פארוואנדלט זיך יעדע אפגעשלאגענע הושענא אין א זשערעבעץ מיט שמשונס גבורה! אזוי ווערן שוואכע זקינמלעך געוואלדיקע מזיקים, וואס שרייבן-אן און אויסבעסערן מיט בליצשנעלקייט די באריכטן און ארטיקלען און האראווען מיט לונג און לעבער ווי די האראפאשניקעס אין די אמאליקע שוויץ-שעפער.
דער הויפטרעדאקטאר ר' יעקב שטייט מיט א בייטש און הערשט איבער אלעמען ווי אנקל מאזעס, בשעת ס'רינט אים די סלינע, ווייל ער ווערט מיטגעריסן מיט זיין אויבערהאנט און אויפגעהייטערט מיט די אלע אויסגעלאסענע און געמיינע געדאנקען, וואס שוויבלען און גריבלען ביי אים אין מוח א דאנק דער וויאגרע און טעסטאסטעראן! אמן.
קליינקוסט
צווישן די צוויי מלחמות האבן יידן אין די גרעסערע שטעט אין מזרח-אייראפע, באזונדערש אין פוילן, הנאה געהאט פון קליינקונסט, א קליין וועלטל מיט יידישע קאבארעטן. אין אזוינע טעאטערן זיינען ארויסגעטארטן מאדערנע שוישפילער, וואס האבן געזונגען היינטוועלטיקע לידער, איבערגעזעצט פון דייטש, פראנצויזיש און ענגליש.
אויף א ליטערארישן אוונט ביי ד"ר נאמאסט אין פאלאץ אויף דער 5טער אווענו האט די גראפיניע דע גאלוועז פארגעזונגען אלס טאנגא ,שיינער זשיגאלא' מיט יידישע ווערטער. איר עקצעלענץ די גראפיניע מאקארענע איז א טייערע און אלטע חברטע. זי איז א טאלאנטפולע ארטיסטין מיט אן אפערעטישער, סאפראנאווער שטימע. די גרעפין פליט אפט קיין ניו-יארק און שטאט אונז שטענדיק אפ א באזוך, ווען זי איז דא. טראץ דעם, וואס זי איז איצט אן עלעגאנטע אריסטאקראטין, וואס פארברענגט זעקס חדשים אין מעקסיקע-שטאט און די אנדערע זעקס אין מאדריד, איז זי געבוירן געווארן מיטן נאמען מינע מענדלבוים אין דער מעקסיקאנישער הויפטשטאט ביי זייער א פארמעגלעכן סוחר, א פשוטער אימיגראנט פון גאליציע.
שיינער זשיגאלא
| רעפריין:2 שיינער זשיגאלא, אר'מער זשיגאלא, טראכט מער ניט פון די צייטן, ווען דו אלס הוסאר גאלאפירסט זאגאר פלעגסט דורך די גאסן רייטן.1 אוניפארם פאסעי,1 ליבלינג זאגט: אדיע!1 שיינע וועלט, דו ליגסט אין פראנצן.1 ווען דאס הארץ דיר אויך ברעכט,1 ווייזסט א לאכנדיק געזיכט;1 מען צאלט און דו מוזט טאנצן.1 | דער קליינער לייטענאנט געווען דער בעסטער רייטער און אלע הערצער פליען גלייך צו אים צו געקושט און געטאנצט האט ער ווי קיין צווייטער געקעמפט און געזיגט ווי א העלד אין נו פיל יארן איז ער געריטן צו פיל זיגן,1 באלד ביי דער ווייסל געפאלן ערגעץ-וואו איצט איז אים גארניט געגליבן:1 ער איז א זשיגאלא.1 |
קוקאראטשקעס און לאטרינען
די צוויי פרויען אויפן בילד אויף רעכטס זיינען לעבנסלאנגע פראסטיטוטקעס. זייערע גוטע יארן זיינען שוין לאנג צוריק נעלם געווארן און זיי פארקויפן זיך נאך אלץ דעם קערפער. זיי זיינען פארקאכט אין זייער פראפעסיע און ווילן ניט פענסיאנירן. אמתע פאכפרויען, וואס האבן ליב זייער ארבעט!
די צוויי פרויען אויפן בילד אויף רעכטס זיינען לעבנסלאנגע פראסטיטוטקעס. זייערע גוטע יארן זיינען שוין לאנג צוריק נעלם געווארן און זיי פארקויפן זיך נאך אלץ דעם קערפער. זיי זיינען פארקאכט אין זייער פראפעסיע און ווילן ניט פענסיאנירן. אמתע פאכפרויען, וואס האבן ליב זייער ארבעט!
אביבה קאנטאר די דריפקעס אין רויט דערמאנען אונז אין דער ,רויטער יענטע', אביבה קאנטאר, א געוועזענע רעדאקציע-מיטארבעטערין אין ,דער אלגעמיינער זשורנאל'. אונזער ד"ר פישביין און זי זיינען גאר אין גיכן געווארן הארץ- און דוץ-פריינט און האבן זיך געטיילט מיט אינטימע פיטשעווקעס פון זייערע לעבנס אין משך פון די דריי יאר, וואס זיי האבן געארבעט דארט.
איין קאמישע מעשה, וואס די אלטע יענטע מיט אנארכיסטישע אנשויאונגען האט אים דערציילט איז: ,אז כ'בין געווען יונג און שיין, בין איך געווען צו שטאלץ צו זיין א קורווע. כ'האב געמאכט א גרויסן טעות: מיין ליבע האב איך געשאנקען די מענער און מחמת דעם האב איך איצט גארניט מיט גארניט. איצט, אז כ'בין אלט, מיאוס און ארעם און כ'מוז זיין א פראסטיטוטקע, קאן איך ניט, ווייל קיינער וועט מיך גארניט ניט צאלן!'
אז מ'לעבט, דערלעבט מען! די צוויי שוועסטער זיינען אזוי שטארק געראטן אין אביבה'ן, אז ד"ר פישביין האט געמוזט דערציילן די מעשה דא אין דער דאזיקער אפטיילונג מיט דער אויבערשטער פאטאגראפיע.
אן אנדער מאל האט פרוי קאנטאר דערציילט אונזער קאלעגע: ,דו וועסט דאס גארניט גלויבן אבער אז כ'בין געווען יונג, בין איך געווען א קראסאוויצע, א שלאנקע מיט גאלדענע לאקן, לאנגע פיס און זאפטיק ווי די אקטריסע עווע גארדנער. אומעטום זיינען מיר מענער נאכגעלאפן און געשוואוירן, אז זיי וועלן מיר אייביק שענקען זייער ליבע, אויב כ'וועל ליגן מיט זיי!' ד"ר פישביין האט אפגעענטפערט: ,ביסט גערעכט! כ'וועל דיר קיינמאל ניט גלויבן'. גלייכצייטיק האט זיך פרוי קאנטאר פונאנדערגעוויינט און איינצייטיק האט זיך ד"ר פישביין צעלאכט!
די גרויסע פילאסאפקע האט אן אנדער מאל באמערקט איר קאלעגע: ,דו ווייסט, ר' דאקטאר, פארוואס די וועלט האט פיינט די קורווע? ווייל דער עולם נויטיקט זיך אין איר, מחמת די מענטשהייט דארף זי האבן!'
אין משך פון נאך אן אנדער געשפרעך, האט ד"ר פישביין ארומגערעדט מרים מגדל, וואס האט געהאט גרויס ליבשאפט צו ישו'ן הנוצרי. די געוואלדיקע קאלעזשאנקע האט אים דערקלערט: יעדע רעליגיע האט א מעשה וועגן א קורווע מיט א גאלדן הערצל. די קריסטלעכקייט איז ניט די איינציקע רעליגיע מיט אזא געשיכטע!'
ס'איז אינטערעסאנט און טשיקאווע, אז די אינטעלעקועלע קאלעגין פון ד"ר פישביין גריבלט זיך אין דער קורווישקייט און איז א מבינטע אויף דעם געביט.
איין קאמישע מעשה, וואס די אלטע יענטע מיט אנארכיסטישע אנשויאונגען האט אים דערציילט איז: ,אז כ'בין געווען יונג און שיין, בין איך געווען צו שטאלץ צו זיין א קורווע. כ'האב געמאכט א גרויסן טעות: מיין ליבע האב איך געשאנקען די מענער און מחמת דעם האב איך איצט גארניט מיט גארניט. איצט, אז כ'בין אלט, מיאוס און ארעם און כ'מוז זיין א פראסטיטוטקע, קאן איך ניט, ווייל קיינער וועט מיך גארניט ניט צאלן!'
אז מ'לעבט, דערלעבט מען! די צוויי שוועסטער זיינען אזוי שטארק געראטן אין אביבה'ן, אז ד"ר פישביין האט געמוזט דערציילן די מעשה דא אין דער דאזיקער אפטיילונג מיט דער אויבערשטער פאטאגראפיע.
אן אנדער מאל האט פרוי קאנטאר דערציילט אונזער קאלעגע: ,דו וועסט דאס גארניט גלויבן אבער אז כ'בין געווען יונג, בין איך געווען א קראסאוויצע, א שלאנקע מיט גאלדענע לאקן, לאנגע פיס און זאפטיק ווי די אקטריסע עווע גארדנער. אומעטום זיינען מיר מענער נאכגעלאפן און געשוואוירן, אז זיי וועלן מיר אייביק שענקען זייער ליבע, אויב כ'וועל ליגן מיט זיי!' ד"ר פישביין האט אפגעענטפערט: ,ביסט גערעכט! כ'וועל דיר קיינמאל ניט גלויבן'. גלייכצייטיק האט זיך פרוי קאנטאר פונאנדערגעוויינט און איינצייטיק האט זיך ד"ר פישביין צעלאכט!
די גרויסע פילאסאפקע האט אן אנדער מאל באמערקט איר קאלעגע: ,דו ווייסט, ר' דאקטאר, פארוואס די וועלט האט פיינט די קורווע? ווייל דער עולם נויטיקט זיך אין איר, מחמת די מענטשהייט דארף זי האבן!'
אין משך פון נאך אן אנדער געשפרעך, האט ד"ר פישביין ארומגערעדט מרים מגדל, וואס האט געהאט גרויס ליבשאפט צו ישו'ן הנוצרי. די געוואלדיקע קאלעזשאנקע האט אים דערקלערט: יעדע רעליגיע האט א מעשה וועגן א קורווע מיט א גאלדן הערצל. די קריסטלעכקייט איז ניט די איינציקע רעליגיע מיט אזא געשיכטע!'
ס'איז אינטערעסאנט און טשיקאווע, אז די אינטעלעקועלע קאלעגין פון ד"ר פישביין גריבלט זיך אין דער קורווישקייט און איז א מבינטע אויף דעם געביט.
- עטלעכע מיטארבעטער האבן זיך דערמאנט אן אנדער מיטארבעטערין אין אן אנדער רעדאקציע, וואס איז געווען אזוי שטארק משוגע, אז איר פסיכיאטער האט זיך אום ווייננאכטן גענומען דאס לעבן מיט א רעוואלווער און האט געשריבן אין זיין געזעגענונגס-צעטל, אז די געוואלדיקע מיטארבעטערין איז שולדיק אין זיין זעלבסטמארד, אז זי האט אים געבראכט צום באגיין זעלבסטמארד!
- און אחרון אחרון חביב האט אונזער בחור-הזעצער באמערקט ד"ר פישביין, אויב ער זאל זיין א פסיכאלאג, וואלטן זיינע פאציענטן פארלאזן זיין ביורא און גלייך באגאנגען זעלבסטמארד מחמתן אגרעסיוון און שטארקן אופן ווי ער רעדט און דערקלערט א באגריף!
גרשון יעקבסאן די וועלט-בארימטע לאזונג All the news that's fit to print (די אלע נייעס, וואס זיינען פאסיק צום דרוקן) געהערט צו ,די ניו-יארק טיימס'. אין שייכות מיט אט-דער לאזונג פון דעם פרעסטיזשפולן טאג-בלאט וועלן מיר קיינמאל ניט פארגעסן דעם קאפ אינעם אמעריקאנער זשורנאל ,דזשואיש וואירלד': ,די אלע נייעס, וואס פאסן זיך אריין אין זיין צייטונג, דרוקט ער, און אויף יידיש נאך!' דאס איז דער קאפ פון א לויב-ארטיקל פון יאר 2000 וועגן גרשון יעקבסאן ע"ה, דער גרינדער און שעף-רעדאקטאר פון ,דער אלגעמיינער זשורנאל'.
פארוואס דרוקן מיר דעם חנעוודיקן אנעקדאט וועגן ר' גרשון אין דער אפטיילונג ,קוקאראטשקעס און לאטרינען'? מיר געדענקען און באערן דעם פעאיקן רעדאקטאר, ווייל ער האט געהאט א געשמאקן הומאר, וואס האט געשמעקט מיט א טייוולאנישן סארקאזם. אונזער טייערער ד"ר פישביין, וואס איז געווען פון 1999-2002 זיין הילפס-רעדאקטאר, דערציילט גאנץ אפט וואונדערלעך-קאמישע אנעקדאטן וועגן ר' גרשון און די מאדנע פארשוינען, וואס האבן געארבעט ביי אים אין רעדא דאס קעפל ,קוקאראטשקעס און לאטרינען' (פריוועטן מיט פרייסן, טואלעטן מיט טאראקאנעס, וואסער-קלאזעטן מיט פרוסאקעס אא"וו) איז פארמולירט געווארן אין ,דער אלגעמיינער זשורנאל' א דאנק א בריוו אין רעדאקציע פון אן אנגעברוגזטן לייענער. אין דעם בריוו האט דער לעזער פון מיאמי געשריבן: ,ד"ר פישביין איז זיכער א מבין, א מבין אויף קוקאראטשקעס און לאטרינען!' איצט ווייסט איר די גאנצע מעשה!
דערצו האט זיך יעדערער אין רעדאקציע געוואונדערט, אז דער אויטאר פון דעם בריוו האט געשריבן אזוי פראסט, פשוט און קאמיש; דער פארפאסער האט געשריבן צו דער זאך, בקיצור מיט דייטלעכקייט און סארקאזם. בראווא!
ד"ר פישביין האט באמערקט דעם הויפטרעדאקטאר: ,הלואי זאלן די אלע שרייבער ביי אייך אין רעדאקציע קאנען שרייבן אזוי!'
אמן, דיינו ותיקו
אמן: יעדער לייט איז פארפליכטעט צו בייטן צום גוטן און ראטעווען דעם עולם.יעדער לייט איז פארפליכטעט צו בייטן צום גוטן און ראטעווען דעם עולם.
דיינו: יעדער מענש איז דער גואל-צדק.
תיקו: דער וואס ווארט, אז משיח זאל קומען און פארוואנדלען דעם עולם-השקר אין גן-עדן ווארט אומזיסט און אומנישט אויף אייביק.
פארוואס דרוקן מיר דעם חנעוודיקן אנעקדאט וועגן ר' גרשון אין דער אפטיילונג ,קוקאראטשקעס און לאטרינען'? מיר געדענקען און באערן דעם פעאיקן רעדאקטאר, ווייל ער האט געהאט א געשמאקן הומאר, וואס האט געשמעקט מיט א טייוולאנישן סארקאזם. אונזער טייערער ד"ר פישביין, וואס איז געווען פון 1999-2002 זיין הילפס-רעדאקטאר, דערציילט גאנץ אפט וואונדערלעך-קאמישע אנעקדאטן וועגן ר' גרשון און די מאדנע פארשוינען, וואס האבן געארבעט ביי אים אין רעדא דאס קעפל ,קוקאראטשקעס און לאטרינען' (פריוועטן מיט פרייסן, טואלעטן מיט טאראקאנעס, וואסער-קלאזעטן מיט פרוסאקעס אא"וו) איז פארמולירט געווארן אין ,דער אלגעמיינער זשורנאל' א דאנק א בריוו אין רעדאקציע פון אן אנגעברוגזטן לייענער. אין דעם בריוו האט דער לעזער פון מיאמי געשריבן: ,ד"ר פישביין איז זיכער א מבין, א מבין אויף קוקאראטשקעס און לאטרינען!' איצט ווייסט איר די גאנצע מעשה!
דערצו האט זיך יעדערער אין רעדאקציע געוואונדערט, אז דער אויטאר פון דעם בריוו האט געשריבן אזוי פראסט, פשוט און קאמיש; דער פארפאסער האט געשריבן צו דער זאך, בקיצור מיט דייטלעכקייט און סארקאזם. בראווא!
ד"ר פישביין האט באמערקט דעם הויפטרעדאקטאר: ,הלואי זאלן די אלע שרייבער ביי אייך אין רעדאקציע קאנען שרייבן אזוי!'
אמן, דיינו ותיקו
אמן: יעדער לייט איז פארפליכטעט צו בייטן צום גוטן און ראטעווען דעם עולם.יעדער לייט איז פארפליכטעט צו בייטן צום גוטן און ראטעווען דעם עולם.
דיינו: יעדער מענש איז דער גואל-צדק.
תיקו: דער וואס ווארט, אז משיח זאל קומען און פארוואנדלען דעם עולם-השקר אין גן-עדן ווארט אומזיסט און אומנישט אויף אייביק.
בלייבן אן א באבען
אויף דער וועלט איז ניט דא קיין געשמאקערס ווי דער באבענס לאטקעס! מיר האבן אפט געלויבט די טייערע באבע ביזן הימל צוליב די געשמאקע חלות, וואס זי באקט. וואס קאן זיין בעסער פון דער באבענס חלה? נאר דער באבענס לאטקעס!
די משיחטע איז מסכים. זי איז א משיחטע אויף קעסט. שטעלט זיך פאר: די משיחטע א קעסטניצע, און ביי דער באבען נאך! נאר די באבע פון בוטשאטש איז זוכה צו האבן אזא כבוד!
די באבע איז אן ארטיסטקע אין דער קיך, וואס מאכט אלץ אליין און באלעוועט די משיחטע און דעם באבניק מיט געשמאקע מכאלים, דאס אויבערשטע פון שטויסל!
אן אלטפרענקישע עצה גיט די אלטמאדישע באבע יעדערן, וואס די מאדערנע וועלט פאראומערט און דערשלאגט: ווען אלץ פאלט זיך פונאנדער ארום אייך, ציט זיך צוריק פון דער סיטואציע און זאגט מיט א שמייכל: ,כ'בלייב אן א באבען'.
__________________________________________________________________________
אויף דער וועלט איז ניט דא קיין געשמאקערס ווי דער באבענס לאטקעס! מיר האבן אפט געלויבט די טייערע באבע ביזן הימל צוליב די געשמאקע חלות, וואס זי באקט. וואס קאן זיין בעסער פון דער באבענס חלה? נאר דער באבענס לאטקעס!
די משיחטע איז מסכים. זי איז א משיחטע אויף קעסט. שטעלט זיך פאר: די משיחטע א קעסטניצע, און ביי דער באבען נאך! נאר די באבע פון בוטשאטש איז זוכה צו האבן אזא כבוד!
די באבע איז אן ארטיסטקע אין דער קיך, וואס מאכט אלץ אליין און באלעוועט די משיחטע און דעם באבניק מיט געשמאקע מכאלים, דאס אויבערשטע פון שטויסל!
אן אלטפרענקישע עצה גיט די אלטמאדישע באבע יעדערן, וואס די מאדערנע וועלט פאראומערט און דערשלאגט: ווען אלץ פאלט זיך פונאנדער ארום אייך, ציט זיך צוריק פון דער סיטואציע און זאגט מיט א שמייכל: ,כ'בלייב אן א באבען'.
__________________________________________________________________________
,יידיש: א מעשה וועגן בלייבן לעבן'
א וואונדערלעכער פילם וועגן דער יידישער שפראך און קולטור!
א וואונדערלעכער פילם וועגן דער יידישער שפראך און קולטור!
 אביגעל הירש |  |
זעט עפיזאדן פון דעם פילם אויף
http://www.askabigailproductions.com/yiddish-a-tale-of-survival
באשטעלט דעם ווידעא אויף
http://www.amazon.com/Yiddish-tale-survival-Abigail-Hirsch/dp/B00IRLHKIE
________________________________________________________________
http://www.askabigailproductions.com/yiddish-a-tale-of-survival
באשטעלט דעם ווידעא אויף
http://www.amazon.com/Yiddish-tale-survival-Abigail-Hirsch/dp/B00IRLHKIE
________________________________________________________________
- יעדן מאנטיק און דינסטיק 8-11 אין אוונט
ווינץ דזשיארדאנא
און זיין ארקעסטער ,די נאיטהאקס'
Iguana
Restaurant & Dance Lounge
240 וועסט 54סטע גאס, מאנהאטן, ניו-יארק 212.765.5454
$20 אריינגאנג און $15 מינימום * רעזערוואציעס: 212.719.5799 * אפן פון 7-12 אזייגער
_________________________________________________________
לעבט הויך און וואויל!
Hi Life
צוויי לאקאלן!
1503 2טע אוועניו (ביי דער 78סטער גאס) 212.628.5433
477 אמסטערדאם אוועניו (ביי דער 83סטער גאס)
212.787.7199 * מאנהאטן, ניו-יארק
_________________________________________________________
ר' יעקב שרייבט...
געדאנקען פונעם הויפטרעדאקטאר
רעפובליקאנער נצחונות און דער פאקלס-ווילן
דאס אמעריקאנער פאלק האט אין נאוועמבער געפאטשט אין פנים די דעמאקראטן און זייער סדר-היום. מ'וויל ניט קיין אלגעמיינע אימיגראנטן-אמנעסטיע. דאס פאלק האט גערעדט! די רעפובליקאנער האבן אפגעהאלטן גלאררייכע זיגן אין פיל שטאטן און קאנטראלירן איצט דעם קאנגרעס. ניט קוקנדיק אויף דעם געוואלדיקן זיג און דעם מאנדאט, וואס באגלייט אזא נצחון, האט פרעזידענט אבאמע פון-דעסט-וועגן געשאנקען אמנעסטיע די אלע אימיגראנטן, וואס האבן געבנבעט די גרענעץ! די רעפובליקאנער האבן צוגעזאגט א סכסוך ארום דעם אמנעסטיע-באפעל אין יאנואר, ווען זיי נעמען-איבער דעם קאנגרעס מיט א מערהייט.
פון 1900 ביז היינט איז ניט געווען אזא כוואליע מיט וואל-נצחונות ווי מיר האבן צוגעזען אין נאוועמבער. דער אנזאג איז געווען קלאר פאר אלעמען, נאר ניט פארן פרעזידענט, וואס האט אים געהערט מיט טויבע אויערן.
פאראן זיינען דריי וועגן ווי אזוי צו באקעמפן דעם שטורעם, וואס דער פרעזידענט האט געבראכט: שטימען פאר אבאמעס אראפזעצונג; בטל מאכן מיט א געזעץ דעם אמנעסטיע-באפעל; פארברענגען פארן העכסטן געריכט די פראגע פון דער געזעצלעכקייט פון אזא באפעל.
דער ערשטער פרעזידענט בוש האט ארויסגעגעבן א פרעזידענט-באפעל, וואס דער קאנגרעס האט בטל געמאכט. דאס איז דער אופן ווי אזוי צו באזיגן אבאמע'ן מיט זיין אמנעסטיע-מאשין. דער קאנגרעס קאן, דארף און מוז אנולירן דעם פרעזידענט-באפעל מיט א קעגנגעזעץ. אבאמע וועט אודאי וועטאאירן אזא לעגיסלאציע. דערנאך וועט פארקומען אן אלגעמיינע אפשטימונג, אין וועלכער אלע קאנגרעסלייט וועלן מוזן שטימען און פארעפנטלעכן זייערע איינשטעלונגען וועגן דער אנגעלעגנהייט. אויב די דעמאקראטן וועלן מיטהאלטן מיטן פרעזידענט און גרינגשעצן דעם פאקלס-ווילן, וועלן זיי העכסט-ווארשיינלעך אפפגרן זייערע אויסזיכטן צו זיגן אין די קומענדיקע פרעזידענט-וואלן!
אונזער דעמאקראטיע גייט לאנגזאם אונטער. ס'טוט זיך חושך, ווען דער פרעזידענט שעצט-גרינג און פאראכט דעם ווילן פון די וויילער און ווי א קייסער טוט פונקט וואס ער וויל. רבותי, אונזער דעמאקראטיע פאכעט מיט דער נשמה! די רעפובליקאנער מוזן לערנען בלק מיטן פרעזידענט, בכדי צו ראטעווען אונזער רעפובליק. מיר זיינען די מלוכה און ניט קיין קייסער אויף א טראן אין דער הויפטשטאט!
________________________________________________________________
געדאנקען פונעם הויפטרעדאקטאר
רעפובליקאנער נצחונות און דער פאקלס-ווילן
דאס אמעריקאנער פאלק האט אין נאוועמבער געפאטשט אין פנים די דעמאקראטן און זייער סדר-היום. מ'וויל ניט קיין אלגעמיינע אימיגראנטן-אמנעסטיע. דאס פאלק האט גערעדט! די רעפובליקאנער האבן אפגעהאלטן גלאררייכע זיגן אין פיל שטאטן און קאנטראלירן איצט דעם קאנגרעס. ניט קוקנדיק אויף דעם געוואלדיקן זיג און דעם מאנדאט, וואס באגלייט אזא נצחון, האט פרעזידענט אבאמע פון-דעסט-וועגן געשאנקען אמנעסטיע די אלע אימיגראנטן, וואס האבן געבנבעט די גרענעץ! די רעפובליקאנער האבן צוגעזאגט א סכסוך ארום דעם אמנעסטיע-באפעל אין יאנואר, ווען זיי נעמען-איבער דעם קאנגרעס מיט א מערהייט.
פון 1900 ביז היינט איז ניט געווען אזא כוואליע מיט וואל-נצחונות ווי מיר האבן צוגעזען אין נאוועמבער. דער אנזאג איז געווען קלאר פאר אלעמען, נאר ניט פארן פרעזידענט, וואס האט אים געהערט מיט טויבע אויערן.
פאראן זיינען דריי וועגן ווי אזוי צו באקעמפן דעם שטורעם, וואס דער פרעזידענט האט געבראכט: שטימען פאר אבאמעס אראפזעצונג; בטל מאכן מיט א געזעץ דעם אמנעסטיע-באפעל; פארברענגען פארן העכסטן געריכט די פראגע פון דער געזעצלעכקייט פון אזא באפעל.
דער ערשטער פרעזידענט בוש האט ארויסגעגעבן א פרעזידענט-באפעל, וואס דער קאנגרעס האט בטל געמאכט. דאס איז דער אופן ווי אזוי צו באזיגן אבאמע'ן מיט זיין אמנעסטיע-מאשין. דער קאנגרעס קאן, דארף און מוז אנולירן דעם פרעזידענט-באפעל מיט א קעגנגעזעץ. אבאמע וועט אודאי וועטאאירן אזא לעגיסלאציע. דערנאך וועט פארקומען אן אלגעמיינע אפשטימונג, אין וועלכער אלע קאנגרעסלייט וועלן מוזן שטימען און פארעפנטלעכן זייערע איינשטעלונגען וועגן דער אנגעלעגנהייט. אויב די דעמאקראטן וועלן מיטהאלטן מיטן פרעזידענט און גרינגשעצן דעם פאקלס-ווילן, וועלן זיי העכסט-ווארשיינלעך אפפגרן זייערע אויסזיכטן צו זיגן אין די קומענדיקע פרעזידענט-וואלן!
אונזער דעמאקראטיע גייט לאנגזאם אונטער. ס'טוט זיך חושך, ווען דער פרעזידענט שעצט-גרינג און פאראכט דעם ווילן פון די וויילער און ווי א קייסער טוט פונקט וואס ער וויל. רבותי, אונזער דעמאקראטיע פאכעט מיט דער נשמה! די רעפובליקאנער מוזן לערנען בלק מיטן פרעזידענט, בכדי צו ראטעווען אונזער רעפובליק. מיר זיינען די מלוכה און ניט קיין קייסער אויף א טראן אין דער הויפטשטאט!
________________________________________________________________
פונעם שרייבטיש פון
ד"ר נאמאסט
א חנוכהדיקע באגריסונג
זייער געערטע לייענער:
חנוכה איז א פריילעכער יום-טוב, ווען דאס יידישע פאלק פראוועט דעם נצחון פון די חשמונאים איבער די יונים. דאס איז געווען א לאנגיאריקער אויפשטאנד, בשעת וועלכן ס'זיינען אומגעקומען א סך בני-ישראל. מיט די מכבים בראש האט עם-ישראל באזיגט די גריכישע אימפעריע. אזוי ווי א האמער האט יהודה המכבי* צעשמעטערט ווי שמשון-הגיבור די דעמאלטיקע שונאי-ישראל.
דער ראמאנטישער נס מיט דער מנורה אין בית-המקדש האט פאראייביקט די חנוכה-געשיכטע; לאמיר אבער געדענקען, אז דער אמתער מוסר-השכל בנוגע חנוכה איז צו האבן העלדנמוט און קעמפן מיט לונג און לעבער פאר דעם, וואס מ'האלט טייער אין הארצן. דער זיגער איז תמיד דער, וואס שעצט-הויך זיינע פרינציפן און איז גרייט צו קעמפן און שטארבן פאר אזעלכע ווערטן. א דאנק דער אנטשלאסנקייט פון די חשמונאים האט ישראל צוריקבאקומען זיין פרייהייט און צוריק אויפגעבויט דאס בית-המקדש.
וואס האט אזא אנטיקענער נס צו טאן מיט דער היינטיקער וועלט? אזא וואונדער דינט פאר א ביישפיל ווי אזוי צו באקעמפן און באזיגן די רשעים און רוצחים אין יעדער תקופה. מה משתמה הקופה הזה? דעם אמת געזאגט איז דער מאדערנער עולם ניט אזוי אנדערש פונעם פארצייטנס. די אמתע עיקרים זיינען אייביק און זיינען חל אויף אלע דורות. וואס ס'איז אנדערש היינט-צו-טאג איז, אז די וועסטלעכע וועלט האט שוין פארלוירן איר מוט, איר ווילן צו דערהאלטן אירע ווערטן און איר חשק צו קעמפן פאר אזעלכע פרינציפן.
אז די יידן פון דער חורבן-תקופה אין אייראפע זאלן געווען האבן די מענטאליטעט פון די השמונאים, גאר שווער וואלט אנגעקומען די נאציס אריינצושלעפן די יידן אין די געטאס און לאגערן. די חורבן-געשיכטע וואלט געווען אין גאנצן אנדערש, אז דאס אייראפעאישע יידנטום זאל געווען פארמאגן דעם זעלבן טעמפעראמענט וואס די השמונאים.
דאס זיינען פינצטערע צייטן! כינע, רוסלאנד, איראן און איזיס פילן זיך פראנק און פריי צו טאן אלץ, וואס ס'גלוסט זיי דאס הארץ א דאנק דער צוריקגעהאלטנקייט פון אייראפע און אמעריקע. אזעלכע מדינות האלטן די אייראפעאישע וועלט פאר שוואך, וואס דערמוטיקט זיי צו האנדלען מיט דרייסטקייט און קאמפסלוסט. די סימפאטיע צו ישראל ווערט וואס אמאל קלענער אין אלע טיילן וועלט, בשעת דער איינפלוס פונעם אמעריקאנער יידנטום אין וואשינגטאן ווערט וואס אמאל קלענער א דאנק דער שטורעם-כוואליע מיט אומלעגאלע אימיגראנטן, וואס זיינען, אין בעסטן פאל, גלייכגילטיק צו יידן און ישראל און, נאך ערגער, שונאי-ישראל פון שפאנישע און אראבישע מדינות.
רבותי, עמוד! ס'איז קיינמאל ניט צו שפעט. אז די השמונאים זאלן געווען גלויבן, אז ס'איז שוין צו שפעט, וואלט ישראל קיינמאל ניט געוואונען זיין פרייהייט. דער מוסר-השכל פון דער חנוכה-געשיכטע איז: לאזט זיך ניט שפייען אין דער קאשע!
חברים כל, של ובישראל: היינט-צו-טאג געשעען נאך אלץ נסים. נסים גדולים הים פה ושם! פארגעסט ניט, אז די נסים געשען נאר פאר די מיט אמונה און פאר די, וואס זיינען גרייט צו קעמפן פאר זייער פרייהייט. דער, וואס קעמפט ניט פאר זיין פרייהייט פארדינט ניט צו זיין פריי!
*דער ראשי-תיבות פאר ,מי כמוכה באלים יהוה'
________________________________________________________________
ד"ר נאמאסט
א חנוכהדיקע באגריסונג
זייער געערטע לייענער:
חנוכה איז א פריילעכער יום-טוב, ווען דאס יידישע פאלק פראוועט דעם נצחון פון די חשמונאים איבער די יונים. דאס איז געווען א לאנגיאריקער אויפשטאנד, בשעת וועלכן ס'זיינען אומגעקומען א סך בני-ישראל. מיט די מכבים בראש האט עם-ישראל באזיגט די גריכישע אימפעריע. אזוי ווי א האמער האט יהודה המכבי* צעשמעטערט ווי שמשון-הגיבור די דעמאלטיקע שונאי-ישראל.
דער ראמאנטישער נס מיט דער מנורה אין בית-המקדש האט פאראייביקט די חנוכה-געשיכטע; לאמיר אבער געדענקען, אז דער אמתער מוסר-השכל בנוגע חנוכה איז צו האבן העלדנמוט און קעמפן מיט לונג און לעבער פאר דעם, וואס מ'האלט טייער אין הארצן. דער זיגער איז תמיד דער, וואס שעצט-הויך זיינע פרינציפן און איז גרייט צו קעמפן און שטארבן פאר אזעלכע ווערטן. א דאנק דער אנטשלאסנקייט פון די חשמונאים האט ישראל צוריקבאקומען זיין פרייהייט און צוריק אויפגעבויט דאס בית-המקדש.
וואס האט אזא אנטיקענער נס צו טאן מיט דער היינטיקער וועלט? אזא וואונדער דינט פאר א ביישפיל ווי אזוי צו באקעמפן און באזיגן די רשעים און רוצחים אין יעדער תקופה. מה משתמה הקופה הזה? דעם אמת געזאגט איז דער מאדערנער עולם ניט אזוי אנדערש פונעם פארצייטנס. די אמתע עיקרים זיינען אייביק און זיינען חל אויף אלע דורות. וואס ס'איז אנדערש היינט-צו-טאג איז, אז די וועסטלעכע וועלט האט שוין פארלוירן איר מוט, איר ווילן צו דערהאלטן אירע ווערטן און איר חשק צו קעמפן פאר אזעלכע פרינציפן.
אז די יידן פון דער חורבן-תקופה אין אייראפע זאלן געווען האבן די מענטאליטעט פון די השמונאים, גאר שווער וואלט אנגעקומען די נאציס אריינצושלעפן די יידן אין די געטאס און לאגערן. די חורבן-געשיכטע וואלט געווען אין גאנצן אנדערש, אז דאס אייראפעאישע יידנטום זאל געווען פארמאגן דעם זעלבן טעמפעראמענט וואס די השמונאים.
דאס זיינען פינצטערע צייטן! כינע, רוסלאנד, איראן און איזיס פילן זיך פראנק און פריי צו טאן אלץ, וואס ס'גלוסט זיי דאס הארץ א דאנק דער צוריקגעהאלטנקייט פון אייראפע און אמעריקע. אזעלכע מדינות האלטן די אייראפעאישע וועלט פאר שוואך, וואס דערמוטיקט זיי צו האנדלען מיט דרייסטקייט און קאמפסלוסט. די סימפאטיע צו ישראל ווערט וואס אמאל קלענער אין אלע טיילן וועלט, בשעת דער איינפלוס פונעם אמעריקאנער יידנטום אין וואשינגטאן ווערט וואס אמאל קלענער א דאנק דער שטורעם-כוואליע מיט אומלעגאלע אימיגראנטן, וואס זיינען, אין בעסטן פאל, גלייכגילטיק צו יידן און ישראל און, נאך ערגער, שונאי-ישראל פון שפאנישע און אראבישע מדינות.
רבותי, עמוד! ס'איז קיינמאל ניט צו שפעט. אז די השמונאים זאלן געווען גלויבן, אז ס'איז שוין צו שפעט, וואלט ישראל קיינמאל ניט געוואונען זיין פרייהייט. דער מוסר-השכל פון דער חנוכה-געשיכטע איז: לאזט זיך ניט שפייען אין דער קאשע!
חברים כל, של ובישראל: היינט-צו-טאג געשעען נאך אלץ נסים. נסים גדולים הים פה ושם! פארגעסט ניט, אז די נסים געשען נאר פאר די מיט אמונה און פאר די, וואס זיינען גרייט צו קעמפן פאר זייער פרייהייט. דער, וואס קעמפט ניט פאר זיין פרייהייט פארדינט ניט צו זיין פריי!
*דער ראשי-תיבות פאר ,מי כמוכה באלים יהוה'
________________________________________________________________
נייעס, קאמענטאר און באאפאכטונג
די לאווינע, וואס האט געבראכט אן ערד-ציטערניש
בנימין עקלשטיין (רעדאקציע-סעקרעטאר)
די לאווינע, וואס האט געבראכט אן ערד-ציטערניש
בנימין עקלשטיין (רעדאקציע-סעקרעטאר)
סענאטאר מיטש מיק'קאנל פון קענטאקי נייעס
אין אמעריקע איז אין נאוועמבער פארגעקומען אויף איין זייט א וואל-לאווינע, וואס האט געבראכט א פאליטישע ערד-ציטערניש אויף דער אנדערער זייט. די רעפובליקאנער האבן אפגעהאלטן א גרויסן וואל-זיג, באזיגנדיק אין יעדן ראיאן די דעמאקראטישע קאנדידאטן אין פיל שטאטן און געווינענדיק אזוי ארום א מערהייט סיי אין סענאט סיי אין רעפרעזענטאנטן-הויז.
באאפאכטונג
די וואל-לאווינע מצד די רעפובליקאנער איז געווען פאר די דעמאקראטן אן ערד-ציטערניש, א פאליטישע מפלה, וואס האט, צום ווייניקסטן אין 20סטן יארהונדערט, ניט קיין שום גלייכן. די רעפובליקאנער זיגן-כוואליע איז א דעבאקל פאר די דעמאקראטן בכלל און פאר פרעזידענט אבאמע ברפט, וואס זיין מאכט אבאמעס מאכט איז אפגעשוואכט געווארן אין א געוואלדיק מאס אין משך פון איין טאג.
די אלגעמיינע וואל-פרעקווענץ איז געווען נשקשדיק, אריינגערעכנט אין די אפרא-אמעריקאנער וואל-באצירקן. מ'קאן ניט זאגן, אז די וואל-פרעקווענץ ביי אפרא-אמעריקאנער איז געווען קלאגעדיק.
ניט קוקנדיק אויף דעם, וואס ער איז א בעל-אבידה, האט דער פרעזידענט געהאלטן צומארגנס א רעדע, מבטל זייענדיק די מפלות מצד זיין פארטיי און דערקלערנדיק, אז ער האט בדעה צוזאמענצוארבעטן מיט דער רעפובליקאנער מערהייט אין קאנגרעס. איינצייטיק האט ער באקאנט געמאכט, אז ער איז נאך אויסן צו אמנעסטירן מיט א פרעזידענט-באפעל די אלע אימיגראנטן, וואס האבן געגנבעט די גרענעץ.
קאמענטאר
אויב די פאראייניקטע שטאטן זאל זיין א פארלימענטארישע דעמאקראטיע, וואלט זיך פרעזידענט אבאמע געפאקט גלייך נאכן הערן די וואל-רעזולטאטן, כדי צו פארלאזן גאר אין גיכן דאס ווייסע הויז. אמעריקע איז אבער ניט קיין מדינה מיט א לאנדטאג; דעריבער בלייבט אבאמע דער פרעזידענט.
נאכן פרעזידענט-וואל פון 2008 איז די דעמאקראטישע פארטיי פעסט איבערצייגט געווארן, אז זי האט געהאט דערפונדן די פארמולע צום זיגן פון דעמאלט אן אין יעדן וואל. די דעמאקראטישע ארגאניזאציע-מאשין האט געזאלט פארזיכערן א הויכע וואל-פרעקווענץ, א גרויסן פראצענט ליבעראלע וויילער, יונגע לייט, די אפרא-אמעריקאנער, די אימיגראנטן פון די שפאנישע לענדער אא"וו. אבאמע און זיין פארטיי האבן געגלויבט, אז די וויילערשאפט האט זיך געהאט געענדערט לטובת זייער פארטיי, אז די וויילערשאפט וועט ווערן וואס אמאל ליבעראלער מיט די יארן און א דאנק אזא דעמאגראפישער ענדערונג וועלן די רעפובליקאנער ליידן אויף די קומענדיקע 40 יאר מפלות אין די נאציאנאלע וואלן. אבאמעס זיג-אפאראט איז געווען זיכער מיט 100%, אז זי וועט איבערחזרן דעם גלאררייכן נצחון, פון וועלכן די דעמאקראטן האבן גענאסן אין 2008, ווען אבאמע איז דערוויילט געווארן צו א צווייטן טערמין. דאס איז, לויט די לעצטע וואל-רעזולטאטן, געווען א בטעותדיקע איבערצייגונג.
די דעמאקראטן האבן געליטן אזא מפלה, ווייל זייערע קאמפאניעס האבן זיך ניט געשטיצט אויף קיין אידייען און ניט באטאנט און פארשפרייט קיין אנזאג אזוי ווי אבאמע האט געטאן אין 2008. דערצו איז די פאפולאריטעט פונעם פרעזידענט פארשוואונדן. נאך ערגער האבן די דעמאקראטן ניט געכאפט דעם עיקר: אבאמעס זיג אין די צוויי פרעזידענט-וואלן איז צושטאנדגעקומען צוליב זיין באליבטקייט און פאלקסטימלעכקייט ביי די וויילער; אבאמעס נצחון איז געווען א זיג פאר אבאמע'ן און ניט פאר די דעמאקראטן.
דאס איז, לויט די לעצטע וואל-רעזולטאטן, געווען א בטעותדיקע איבערצייגונג אבאמעס רעדע, אין וועלכער ער האט מבטל געווען די דעמאקראטישע מפלות און דערקלערט, אז ער האט בדעה צו פאלגן זיין פאליטישע טאג-ארדענונג שטעלט-פאר מיט זיך א חוצפהדיקע ווידערשפעניקייט און איז א געוואלדיקע גרינגשעצונג פונעם ווילן פונעם אמעריקאנער פאלק.
דער פרעזידענט מאכט דעם אנשטעל, אז ער וועט קאנען טאן פונקט, וואס ער וועט וועלן אן דער דערלויבעניש פונעם קאנגרעס. נאך אלע מעשיות איז ער אבער איצט א פארקריפלטער פרעזידענט, וואס וועט מוזן אנקומען צום קאנגרעס. אבאמע מוז איינזען, אז די רעפובליקאנער זיגן-וועלע איז א צוריקווייזונג פון זיין פאליטיק און פון אים אליין.
אויספיר
דער אנזאג איז גאנץ קלאר: דעמאקראטן, מיר זיינען זייער אומצופרידן פון אייער פאליטיק.
זינט די 1920ער יארן איז די דעמאקראטישע פארטיי ניט אזוי שוואך. די דעמאקראטישע פארטיי מוז זיך אונטערזוכן די נשמה און פארמולירן א נייע פאליטיק. די געזעץ-געבער ווי פרעזידענט אבאמע, וואס דערלקערן, אז די געוואלדיקע זיגן-כוואליע מצד די רעפובליקאנער איז ניט קיין אפווייזונג פון דער דעמאקראטישער פאליטיק שעצן-גרינג די רעאליטעט און וועלן נאר פארזיכערן נאך א רעפובליקאנער זיגן-כוואליע אין די קומענדיקע וואלן.
די דעמאקראטן זיינען דורכגעפאלן אין זייערע קאמפאניעס צוליב איין סיבה: זייערע קאמפאניעס האבן זיך ניט געשטיצט אויף קיין אידייען. מ'קאן נאר גיין אזוי ווייט מיט דער לאזונג און פוסטער הבטחה: ,אלצדינג וועלן מיר אייך שענקען'.
________________________________________________________________
אין אמעריקע איז אין נאוועמבער פארגעקומען אויף איין זייט א וואל-לאווינע, וואס האט געבראכט א פאליטישע ערד-ציטערניש אויף דער אנדערער זייט. די רעפובליקאנער האבן אפגעהאלטן א גרויסן וואל-זיג, באזיגנדיק אין יעדן ראיאן די דעמאקראטישע קאנדידאטן אין פיל שטאטן און געווינענדיק אזוי ארום א מערהייט סיי אין סענאט סיי אין רעפרעזענטאנטן-הויז.
באאפאכטונג
די וואל-לאווינע מצד די רעפובליקאנער איז געווען פאר די דעמאקראטן אן ערד-ציטערניש, א פאליטישע מפלה, וואס האט, צום ווייניקסטן אין 20סטן יארהונדערט, ניט קיין שום גלייכן. די רעפובליקאנער זיגן-כוואליע איז א דעבאקל פאר די דעמאקראטן בכלל און פאר פרעזידענט אבאמע ברפט, וואס זיין מאכט אבאמעס מאכט איז אפגעשוואכט געווארן אין א געוואלדיק מאס אין משך פון איין טאג.
די אלגעמיינע וואל-פרעקווענץ איז געווען נשקשדיק, אריינגערעכנט אין די אפרא-אמעריקאנער וואל-באצירקן. מ'קאן ניט זאגן, אז די וואל-פרעקווענץ ביי אפרא-אמעריקאנער איז געווען קלאגעדיק.
ניט קוקנדיק אויף דעם, וואס ער איז א בעל-אבידה, האט דער פרעזידענט געהאלטן צומארגנס א רעדע, מבטל זייענדיק די מפלות מצד זיין פארטיי און דערקלערנדיק, אז ער האט בדעה צוזאמענצוארבעטן מיט דער רעפובליקאנער מערהייט אין קאנגרעס. איינצייטיק האט ער באקאנט געמאכט, אז ער איז נאך אויסן צו אמנעסטירן מיט א פרעזידענט-באפעל די אלע אימיגראנטן, וואס האבן געגנבעט די גרענעץ.
קאמענטאר
אויב די פאראייניקטע שטאטן זאל זיין א פארלימענטארישע דעמאקראטיע, וואלט זיך פרעזידענט אבאמע געפאקט גלייך נאכן הערן די וואל-רעזולטאטן, כדי צו פארלאזן גאר אין גיכן דאס ווייסע הויז. אמעריקע איז אבער ניט קיין מדינה מיט א לאנדטאג; דעריבער בלייבט אבאמע דער פרעזידענט.
נאכן פרעזידענט-וואל פון 2008 איז די דעמאקראטישע פארטיי פעסט איבערצייגט געווארן, אז זי האט געהאט דערפונדן די פארמולע צום זיגן פון דעמאלט אן אין יעדן וואל. די דעמאקראטישע ארגאניזאציע-מאשין האט געזאלט פארזיכערן א הויכע וואל-פרעקווענץ, א גרויסן פראצענט ליבעראלע וויילער, יונגע לייט, די אפרא-אמעריקאנער, די אימיגראנטן פון די שפאנישע לענדער אא"וו. אבאמע און זיין פארטיי האבן געגלויבט, אז די וויילערשאפט האט זיך געהאט געענדערט לטובת זייער פארטיי, אז די וויילערשאפט וועט ווערן וואס אמאל ליבעראלער מיט די יארן און א דאנק אזא דעמאגראפישער ענדערונג וועלן די רעפובליקאנער ליידן אויף די קומענדיקע 40 יאר מפלות אין די נאציאנאלע וואלן. אבאמעס זיג-אפאראט איז געווען זיכער מיט 100%, אז זי וועט איבערחזרן דעם גלאררייכן נצחון, פון וועלכן די דעמאקראטן האבן גענאסן אין 2008, ווען אבאמע איז דערוויילט געווארן צו א צווייטן טערמין. דאס איז, לויט די לעצטע וואל-רעזולטאטן, געווען א בטעותדיקע איבערצייגונג.
די דעמאקראטן האבן געליטן אזא מפלה, ווייל זייערע קאמפאניעס האבן זיך ניט געשטיצט אויף קיין אידייען און ניט באטאנט און פארשפרייט קיין אנזאג אזוי ווי אבאמע האט געטאן אין 2008. דערצו איז די פאפולאריטעט פונעם פרעזידענט פארשוואונדן. נאך ערגער האבן די דעמאקראטן ניט געכאפט דעם עיקר: אבאמעס זיג אין די צוויי פרעזידענט-וואלן איז צושטאנדגעקומען צוליב זיין באליבטקייט און פאלקסטימלעכקייט ביי די וויילער; אבאמעס נצחון איז געווען א זיג פאר אבאמע'ן און ניט פאר די דעמאקראטן.
דאס איז, לויט די לעצטע וואל-רעזולטאטן, געווען א בטעותדיקע איבערצייגונג אבאמעס רעדע, אין וועלכער ער האט מבטל געווען די דעמאקראטישע מפלות און דערקלערט, אז ער האט בדעה צו פאלגן זיין פאליטישע טאג-ארדענונג שטעלט-פאר מיט זיך א חוצפהדיקע ווידערשפעניקייט און איז א געוואלדיקע גרינגשעצונג פונעם ווילן פונעם אמעריקאנער פאלק.
דער פרעזידענט מאכט דעם אנשטעל, אז ער וועט קאנען טאן פונקט, וואס ער וועט וועלן אן דער דערלויבעניש פונעם קאנגרעס. נאך אלע מעשיות איז ער אבער איצט א פארקריפלטער פרעזידענט, וואס וועט מוזן אנקומען צום קאנגרעס. אבאמע מוז איינזען, אז די רעפובליקאנער זיגן-וועלע איז א צוריקווייזונג פון זיין פאליטיק און פון אים אליין.
אויספיר
דער אנזאג איז גאנץ קלאר: דעמאקראטן, מיר זיינען זייער אומצופרידן פון אייער פאליטיק.
זינט די 1920ער יארן איז די דעמאקראטישע פארטיי ניט אזוי שוואך. די דעמאקראטישע פארטיי מוז זיך אונטערזוכן די נשמה און פארמולירן א נייע פאליטיק. די געזעץ-געבער ווי פרעזידענט אבאמע, וואס דערלקערן, אז די געוואלדיקע זיגן-כוואליע מצד די רעפובליקאנער איז ניט קיין אפווייזונג פון דער דעמאקראטישער פאליטיק שעצן-גרינג די רעאליטעט און וועלן נאר פארזיכערן נאך א רעפובליקאנער זיגן-כוואליע אין די קומענדיקע וואלן.
די דעמאקראטן זיינען דורכגעפאלן אין זייערע קאמפאניעס צוליב איין סיבה: זייערע קאמפאניעס האבן זיך ניט געשטיצט אויף קיין אידייען. מ'קאן נאר גיין אזוי ווייט מיט דער לאזונג און פוסטער הבטחה: ,אלצדינג וועלן מיר אייך שענקען'.
________________________________________________________________
מענשן, זאכן און געשעענישן
נייע זיווגים
נייע זיווגים
גלייכהייט און גלייכבארעכטיקונג
דאס איז א נייע וועלט: נייע צייטן מיט נייע לייטן. היינט-צו-טאג קאן א מויד אין די יארן זיין פארליבט אין אן אנדער מויד צו לייטן און דאס זעלבע איז אמת פאר א בחור, וואס וויל אפשר חתונה האבן ניט מיט קיין מיידל, נאר מיט אן אנדער בחור. דאס העכסטע געריכט אין איין שטאט נאכן אנדערן דערקלערט פאר בטל דעם שטאטס-פארבאט קעגן האמאסעקסואלע זיווגים.
די האמאסעקסואלן און לעזביאנקעס מארשירן פארויס צום זיג און געניסן איצט פון גלייכבארעכטיקונג. עטלעכע מיטארבעטער דא אין רעדאקציע, וואס זיינען געווען קאצעטלער געדענקען די האמאסעקסואלן און ציגיינער, וואס זיינען אויך געווען קאצעטניקעס. יעדער איינער אין ,דער מאמענט' איז א קרבן פון נאציזם. יעדערער ביי אונז אין רעדאקציע איז געווען א קרבן פונעם געוואלדיקן אנטיסעמיטיזם אין מזרח-אייראפע, באזונדערש די, וואס האבן געלעבט אין פוילן, וואו דער יידן-האס האט געבושעוועט ווי א שטורעם. מיר, די איבערלעבנדיקע פון דער שואה, ווייסן, וואס עס מיינט צו זיין א בירגער פונעם אונטערקלאס אדער אן ,אונטערמענש'. מיר האבן ניט בלויז רחמנות אויף די, וואס האבן געליטן אזוי ווי מיר, נאר אויך סימפאטיע, פארשטענדעניש און מיטלייד. מיר געדענקען, ווי פרומע יידן זיינען צעשלאגן געווארן אין פוילן פון כוליגאנעס, וואס האבן זיי אויסגעריסן בארד און פאות. יעדער מיטארבעטער אין ,דער מאמענט' האט געהאט א ברודער, טאטן אדער זיידן, וואס איז אטאקירט געווארן אין פוילן, מחמת ער איז א פרומער ייד. דעריבער פילן מיר זיך טרויעריק, ווען מיר זעען, ווי אזוי די, וואס זיינען אנדערש ווערן פארפאלגט, נאר ווייל זיי זיינען אנדערש און זעען ניט אויס אזוי ווי דער עולם פאדערט.
באמערקונג פון רעדאקציע: ס'איז אן אלטע קרענק, וואס בושעוועט זינט די וועלט איז די וועלט - מ'שטעקט זיך די נאז אין יענעמס געשעפטן. מיר ווייסן ניט, פארוואס ס'קימערט אזוי פיל יענטעס, וואס ס'קומט-פאר ביי יענעם אין שטוב און אין לעבן. דערצו און נאך ערגער זיינען אזעלכע פלאטקע-מאכער שטענדיק די, וואס קאנען זיך ניט ארויפפירן אויפן דרך-הישר. אן אייביקע קרענק און א רעטעניש אן קיין לייזונג!
_________________________________________________________
דאס איז א נייע וועלט: נייע צייטן מיט נייע לייטן. היינט-צו-טאג קאן א מויד אין די יארן זיין פארליבט אין אן אנדער מויד צו לייטן און דאס זעלבע איז אמת פאר א בחור, וואס וויל אפשר חתונה האבן ניט מיט קיין מיידל, נאר מיט אן אנדער בחור. דאס העכסטע געריכט אין איין שטאט נאכן אנדערן דערקלערט פאר בטל דעם שטאטס-פארבאט קעגן האמאסעקסואלע זיווגים.
די האמאסעקסואלן און לעזביאנקעס מארשירן פארויס צום זיג און געניסן איצט פון גלייכבארעכטיקונג. עטלעכע מיטארבעטער דא אין רעדאקציע, וואס זיינען געווען קאצעטלער געדענקען די האמאסעקסואלן און ציגיינער, וואס זיינען אויך געווען קאצעטניקעס. יעדער איינער אין ,דער מאמענט' איז א קרבן פון נאציזם. יעדערער ביי אונז אין רעדאקציע איז געווען א קרבן פונעם געוואלדיקן אנטיסעמיטיזם אין מזרח-אייראפע, באזונדערש די, וואס האבן געלעבט אין פוילן, וואו דער יידן-האס האט געבושעוועט ווי א שטורעם. מיר, די איבערלעבנדיקע פון דער שואה, ווייסן, וואס עס מיינט צו זיין א בירגער פונעם אונטערקלאס אדער אן ,אונטערמענש'. מיר האבן ניט בלויז רחמנות אויף די, וואס האבן געליטן אזוי ווי מיר, נאר אויך סימפאטיע, פארשטענדעניש און מיטלייד. מיר געדענקען, ווי פרומע יידן זיינען צעשלאגן געווארן אין פוילן פון כוליגאנעס, וואס האבן זיי אויסגעריסן בארד און פאות. יעדער מיטארבעטער אין ,דער מאמענט' האט געהאט א ברודער, טאטן אדער זיידן, וואס איז אטאקירט געווארן אין פוילן, מחמת ער איז א פרומער ייד. דעריבער פילן מיר זיך טרויעריק, ווען מיר זעען, ווי אזוי די, וואס זיינען אנדערש ווערן פארפאלגט, נאר ווייל זיי זיינען אנדערש און זעען ניט אויס אזוי ווי דער עולם פאדערט.
באמערקונג פון רעדאקציע: ס'איז אן אלטע קרענק, וואס בושעוועט זינט די וועלט איז די וועלט - מ'שטעקט זיך די נאז אין יענעמס געשעפטן. מיר ווייסן ניט, פארוואס ס'קימערט אזוי פיל יענטעס, וואס ס'קומט-פאר ביי יענעם אין שטוב און אין לעבן. דערצו און נאך ערגער זיינען אזעלכע פלאטקע-מאכער שטענדיק די, וואס קאנען זיך ניט ארויפפירן אויפן דרך-הישר. אן אייביקע קרענק און א רעטעניש אן קיין לייזונג!
_________________________________________________________
חוצפות, חרפות און בושות אן א מאס און אן א שיעור
דאס איז א וועלט, וואו די חוצפה איז דער קעניג און א בעל-שטותים גייט א סך ווייטער ווי א צדיק! טאקע א גולם איז דער היינטיקער עולם, וואו שטותים און שקרים האבן א גרעסערע ווערט ווי גאלד און זיינען מעכטיקער ווי דינאמיט!
גענעראל דוואיט אייזנהאוער האט אלס הויפט-קאמאנדיר פון די אמעריקאנער באוואפנטע כוחות אין אייראפע געווארנט צום סוף פון צווייטן וועלט-קריג, אז די ארמיי מוז רעקארדירן דעם חורבן מיט אלע מיטלען און מעטאדן, ווייל ,ס'וועט ענדלעך קומען א ממזר, וואס וועט דערקלערן, אז די שואה איז קיינמאל ניט פארגעקומען'. דער גענעראל האט דעריבער געהייסן זיינע סאלדאטן נעמען פאטאגראפיעס און מאכן פילמען פון די קאנצענטראציע-לאגערן מיט זיינע קרבנות, כדי די וועלט זאל קיינמאל ניט פארגעסן די חורבן-גרוילן און אום קיינער זאל קיינמאל ניט קאנען צווייפלען אדער לייקענען, אז די שואה איז באמת געשען. ,רעקארדירט תיכף-ומיד אלצדינג - מאכט די פילמען - פאטאגראפירט די צוזעער - פארשרייבט די גאנצע געשיכטע מיט אלע איינצלהייטן!' האט דער קינפטיקער פרעזידענט באטאנט מיט אויפגעבראכטקייט.
גענעראל אייזנהאוער איז געווען אן אמעריקאנער פון דייטשער אפשטאמונג, וואס איז געווארן ניט בלויז דערשיטערט, נאר אויך פארשעמט פון דעם, וואס ער האט געזען אין די לאגערן. די אלע איינוואוינער פון איין דארף נעבן דעם ערשטן לאגער, וואס ער האט באפרייט, האט אייזנהאוער באפוילן זיך צו פארזאמלען אין דעם לאגער, כדי זיי זאלן זען די קרבנות און באגראבן די מתים.
אייזנהאוערס פארויסזאג ווערט, ליידער, מקוים איצט אין ענגלאנד, וואו אין קאמאנס האט זיך פאר-א-יארן געפירט א דעבאטע, צי די חורבן-געשיכטע זאל אויסגעמעקט ווערן פון דער לערן-פראגראם אין די מלוכה-שולעס, כדי ניט צו באליידיקן די מאכמעדאנער בירגער, וואס האלטן די שואה פאר א ליגן! די טעמע איז ניט באזייטיקט געווארן פון די געשיכטע-קורסן. די דעבאטע מאכט באקאנט די אנשויאונג פון א סך לענדער און זייער נויגונג נאכצוגעבן דעם דרוק פון די איסלאמיסטן.
ס'זיינען שוין פארגאנגען 70 יאר, זינט די צווייטע וועלט-מלחמה איז געקומען צו א סוף אין אייראפע. דער פאקט, וואס אזא דעבאטע קאן און האט זיך פאקטיש געפירט אין א לעגיסלאציע-קאמער אין א ציוויליזירטער מדינה שטעלט-פאר מיט זיך א געוואלדיקן פאטש אין פנים די זעקס מיליאן קדושים, 20 מיליאן רוסן, 10 מיליאן קריסטן, ציגיינער און האמאסעקסואלן וכדומה, וואס זיינען אומגעקומען בשעתן חורבן. מיר האפן מיט גאט אין הארצן, אז ס'וועט אנטשטיין און בושעווען א געוואלדיקער פראטעסט-אויפברויז קעגן דער נויגונג מצד געוויסע אייראפעאישע לענדער מיט אן איינפלוסרייכער מאכמעדאנער באפעלקערונג, וואס גלויבט, אז דער חורבן איז א מיטאס. מיר האפן, אז דער שכל און דער יושר וועלן זיגן אין דעם טייוולאנישן סקאנדאל!
_________________________________________________________
גענעראל דוואיט אייזנהאוער האט אלס הויפט-קאמאנדיר פון די אמעריקאנער באוואפנטע כוחות אין אייראפע געווארנט צום סוף פון צווייטן וועלט-קריג, אז די ארמיי מוז רעקארדירן דעם חורבן מיט אלע מיטלען און מעטאדן, ווייל ,ס'וועט ענדלעך קומען א ממזר, וואס וועט דערקלערן, אז די שואה איז קיינמאל ניט פארגעקומען'. דער גענעראל האט דעריבער געהייסן זיינע סאלדאטן נעמען פאטאגראפיעס און מאכן פילמען פון די קאנצענטראציע-לאגערן מיט זיינע קרבנות, כדי די וועלט זאל קיינמאל ניט פארגעסן די חורבן-גרוילן און אום קיינער זאל קיינמאל ניט קאנען צווייפלען אדער לייקענען, אז די שואה איז באמת געשען. ,רעקארדירט תיכף-ומיד אלצדינג - מאכט די פילמען - פאטאגראפירט די צוזעער - פארשרייבט די גאנצע געשיכטע מיט אלע איינצלהייטן!' האט דער קינפטיקער פרעזידענט באטאנט מיט אויפגעבראכטקייט.
גענעראל אייזנהאוער איז געווען אן אמעריקאנער פון דייטשער אפשטאמונג, וואס איז געווארן ניט בלויז דערשיטערט, נאר אויך פארשעמט פון דעם, וואס ער האט געזען אין די לאגערן. די אלע איינוואוינער פון איין דארף נעבן דעם ערשטן לאגער, וואס ער האט באפרייט, האט אייזנהאוער באפוילן זיך צו פארזאמלען אין דעם לאגער, כדי זיי זאלן זען די קרבנות און באגראבן די מתים.
אייזנהאוערס פארויסזאג ווערט, ליידער, מקוים איצט אין ענגלאנד, וואו אין קאמאנס האט זיך פאר-א-יארן געפירט א דעבאטע, צי די חורבן-געשיכטע זאל אויסגעמעקט ווערן פון דער לערן-פראגראם אין די מלוכה-שולעס, כדי ניט צו באליידיקן די מאכמעדאנער בירגער, וואס האלטן די שואה פאר א ליגן! די טעמע איז ניט באזייטיקט געווארן פון די געשיכטע-קורסן. די דעבאטע מאכט באקאנט די אנשויאונג פון א סך לענדער און זייער נויגונג נאכצוגעבן דעם דרוק פון די איסלאמיסטן.
ס'זיינען שוין פארגאנגען 70 יאר, זינט די צווייטע וועלט-מלחמה איז געקומען צו א סוף אין אייראפע. דער פאקט, וואס אזא דעבאטע קאן און האט זיך פאקטיש געפירט אין א לעגיסלאציע-קאמער אין א ציוויליזירטער מדינה שטעלט-פאר מיט זיך א געוואלדיקן פאטש אין פנים די זעקס מיליאן קדושים, 20 מיליאן רוסן, 10 מיליאן קריסטן, ציגיינער און האמאסעקסואלן וכדומה, וואס זיינען אומגעקומען בשעתן חורבן. מיר האפן מיט גאט אין הארצן, אז ס'וועט אנטשטיין און בושעווען א געוואלדיקער פראטעסט-אויפברויז קעגן דער נויגונג מצד געוויסע אייראפעאישע לענדער מיט אן איינפלוסרייכער מאכמעדאנער באפעלקערונג, וואס גלויבט, אז דער חורבן איז א מיטאס. מיר האפן, אז דער שכל און דער יושר וועלן זיגן אין דעם טייוולאנישן סקאנדאל!
_________________________________________________________
געשיכטע
די אמתע חנוכה-געשיכטע
צבי הירש סארקין (קארעספאנדענט, ניו-דזשערזי)
די אמתע חנוכה-געשיכטע
צבי הירש סארקין (קארעספאנדענט, ניו-דזשערזי)
נאכן טויט פון אלכסנדר מוכדון איז זיך זיין ריזיקע אימפעריע צעפאלן אויף גרויסע צוויי אימפעריעס און עטלעכע קלענערע לענדער. די גרויסע אימפעריעס זיינען געווען די פטאלאמעאישע אין עגיפטן און די סעלעווקידישע אין סיריע.
יהודה איז געווארן א טייל פון דער פטאלאמעאישער מדינה, וואס איז געווען א פארהעלטענישמעסיק- רואיקער פעריאד. אין יאר 201 (פאר אונזער צייט-רעכענונג) איז זי אבער אריינגעפאלן אין די הענט פון די סעלעווקידן. אזוי ווי דמשק, די סעלעווקידישע הויפטשטאט, איז געווען א סך נעענטער צו ירושלים ווי אלעקסאנדריע, די הויפטשטאט פון די פטאלאמייען, האבן די סעלעווקידישע מלכים אלץ מער זיך געמישט אין דער יהודהשער פאליטיק.
דערווייל האט א גרופע יונגע יהודים פון די רייכערע משפחות זיך פאראינטערעסירט מיט דער גריכישער קולטור, וואס האט, פון זייער שטאנדפונקט, אויסגעזען רייכער און שענער ווי די יידישע. זיי האבן זיך גערופן עלעניסטן (עלענאס איז א גריך אויף גריכיש).
מיט דער צייט האט זיך די לאגע אין דער סעלעווקידישער מדינה געערגערט. פון מזרח האבן די פערסן אנגעהויבן אטאקירן און פארכאפן גרויסע שטחים. פון מערב זיינען זיי אנגעגריפן געווארן פון די רוימער. אויך אין ישראל גופא זיינען פארגעקומען אומרוען. דאס האט פאראורזאכט די שטרעבונג מצד די הערשער צו פאראייניקן דאס פאלק אונטער איין רעליגיע. צענדליקער קליינע, געצן-דינערישע פעלקער האבן אנגענומען דעם גריכישן גלויבן, צולייגנדיק זייערע אייגענע געצקעס צו די גריכישע געצן.
אין 175 צו דער מאכט איז געקומען אנטיאך עפיפאנעס דער פערטער. ער איז געווען אויסגעבילדעט געווארן אין אטען און איז געווען פארליבט אין דער גריכישער קולטור. אז ער האט דערזען די סכנות, וואס באדראען די מדינה, האט ער אנגענומען דראסטישע מיטלען צו פארשנעלערן דעם אסימילאציע-פראצעס, וואס איז, נאך זיין מיינונג, אנגעגאנגען צו לאנגזאם.
דא איז קיין דמשק אנגעקומען א גרופע עלעניסטן, וואס האבן דעם מלך פארזיכערט, אז די יידן זיינען גרייט אנצונעמען די גריכישע אמונה. איבער 90% יהודים האבן געהאסט די עלעניסטן. דער מלך האט קיין צייט ניט געטראכט און מיט א גרויסער ארמיי אין 168 אריינגעשפאנט אין ירושלים. די גריכן זיינען אריין אין בית-המקדש, צעשמעטערט אלץ, וואס איז געווען מעגלעך און פארשמוצט אלע הייליקע חפצים. דאס האט ארויסגערופן א ווידערשטאנד מצד די יידן. די כוחות זיינען אבער געווען לטובת די גריכן. די יידן האבן דעריבער געליטן א שרעקלעכע מפלה!
דערנאך האבן די גריכן מיט דער הילף פון די עלעניסטן אויפגעשטעלט מזבחות אין פארשידענע שטעטלעך אין יהודה, וואו דער קרבן איז געווען א חזיר. אין מודיעין, א קליין שטעטל 17 מייל צו מערב פון ירושלים, האט געוואוינט א משפחה חשמונאים, מיט הכהן מתתיהו בן-יוחנן בראש. ווען א גריכישע מיליטערישע איינהייט האט אויפגעשטעלט א מזבח און צוזאמענגעיאגט די אלע איינוואוינער פון מודעין, כדי אנטיילצונעמען אין ברענגען א חזיר אלס קרבן, האט אן עלעניסט אנגעהויבן די צעראמאניע מיט א גריכיש ריטואל-געזאנג. דא האט מתתיהו ניט אויסגעהאלטן, ארויסגעכאפט זיין שווערד און צוזאמען מיט זיינע פינף זין, שמעון, יהוחנן, יהודה, אליעזר און יונתן, אנגעפאלן אויף די גריכן צוזאמען מיטן עלעניסט און זיי אלעמען צעשאכטן. דער אויפשטאנד האט זיך אנגעהויבן!
אין 165, נאכדעם ווי די גריכישע ארמיי-איינהייטן אין יהודה זיינען שוין פארניכטעט געווארן, זיינען די אויפשטענדלער אריינגעטראטן אין ירושלים. אנגעפירט האט מיט זיי דער מיטעלער זון יהודה, וואס האט געקראגן דעם נאמען מכבי, דער ראשי-תיבות פאר ,מי כמוכה באילם יהוה'.*
ווען יהודה המכבי איז אריין אין בית-המקדש און דערזען די פארמיסטיקטע ווענט און דילן, האט ער אויפגערופן די ירושלימער איינוואוינער אויסצורייניקן דעם בנין.
ווען ס'איז געקומען די צייט צו צינדן די מנורה, האט עס זיך ארויסגעוויזן, אז דא איז פאראן נאר איין על-פי-נס אפגעראטעוועט פעסל אייל. און דא איז פארגעקומען דער נס! די אייל אין דעם פעסל האט געדארפט קלעקן נאר אויף איין טאג. זי האט אבער געברענט גאנצע אכט טעג, ביז מ'האט צוגעגרייט נייע אייל.
דער אויפשטאנד האט געדויערט 23 יאר. איינער נאכן אנדערן זיינען זיינע פיר ברידער אומגעקומען, נאכדעם ווי זיי האבן צעקלאפט אלע גריכישע ארמייען, וואס זיינען געשיקט געווארן צו דערשטיקן דעם בונט. נאר אין יאר 142 איז יהודה אונטער דער אנפירונג פון שמעון המכבי געווארן אן אומאפהענגיקע מדינה.
שמעון איז געווארן דער כהן-הגדול און נשיא-היהודים און איז געווען דער גרינדער פון דער חשמונאים-דינאסטיע. אין דער זעלבער צייט איז די גריכיש-סירישע אימפעריע אונטער די סעלעווקידן ביסלעכווייז אונטערגעגאנגען און זיך פונאנדערגעפאלן.
*ווער קאן, צווישן די אנדערע געצקעס, זיך פארגלייכן מיט אונזער גאט.
_________________________________________________________
יהודה איז געווארן א טייל פון דער פטאלאמעאישער מדינה, וואס איז געווען א פארהעלטענישמעסיק- רואיקער פעריאד. אין יאר 201 (פאר אונזער צייט-רעכענונג) איז זי אבער אריינגעפאלן אין די הענט פון די סעלעווקידן. אזוי ווי דמשק, די סעלעווקידישע הויפטשטאט, איז געווען א סך נעענטער צו ירושלים ווי אלעקסאנדריע, די הויפטשטאט פון די פטאלאמייען, האבן די סעלעווקידישע מלכים אלץ מער זיך געמישט אין דער יהודהשער פאליטיק.
דערווייל האט א גרופע יונגע יהודים פון די רייכערע משפחות זיך פאראינטערעסירט מיט דער גריכישער קולטור, וואס האט, פון זייער שטאנדפונקט, אויסגעזען רייכער און שענער ווי די יידישע. זיי האבן זיך גערופן עלעניסטן (עלענאס איז א גריך אויף גריכיש).
מיט דער צייט האט זיך די לאגע אין דער סעלעווקידישער מדינה געערגערט. פון מזרח האבן די פערסן אנגעהויבן אטאקירן און פארכאפן גרויסע שטחים. פון מערב זיינען זיי אנגעגריפן געווארן פון די רוימער. אויך אין ישראל גופא זיינען פארגעקומען אומרוען. דאס האט פאראורזאכט די שטרעבונג מצד די הערשער צו פאראייניקן דאס פאלק אונטער איין רעליגיע. צענדליקער קליינע, געצן-דינערישע פעלקער האבן אנגענומען דעם גריכישן גלויבן, צולייגנדיק זייערע אייגענע געצקעס צו די גריכישע געצן.
אין 175 צו דער מאכט איז געקומען אנטיאך עפיפאנעס דער פערטער. ער איז געווען אויסגעבילדעט געווארן אין אטען און איז געווען פארליבט אין דער גריכישער קולטור. אז ער האט דערזען די סכנות, וואס באדראען די מדינה, האט ער אנגענומען דראסטישע מיטלען צו פארשנעלערן דעם אסימילאציע-פראצעס, וואס איז, נאך זיין מיינונג, אנגעגאנגען צו לאנגזאם.
דא איז קיין דמשק אנגעקומען א גרופע עלעניסטן, וואס האבן דעם מלך פארזיכערט, אז די יידן זיינען גרייט אנצונעמען די גריכישע אמונה. איבער 90% יהודים האבן געהאסט די עלעניסטן. דער מלך האט קיין צייט ניט געטראכט און מיט א גרויסער ארמיי אין 168 אריינגעשפאנט אין ירושלים. די גריכן זיינען אריין אין בית-המקדש, צעשמעטערט אלץ, וואס איז געווען מעגלעך און פארשמוצט אלע הייליקע חפצים. דאס האט ארויסגערופן א ווידערשטאנד מצד די יידן. די כוחות זיינען אבער געווען לטובת די גריכן. די יידן האבן דעריבער געליטן א שרעקלעכע מפלה!
דערנאך האבן די גריכן מיט דער הילף פון די עלעניסטן אויפגעשטעלט מזבחות אין פארשידענע שטעטלעך אין יהודה, וואו דער קרבן איז געווען א חזיר. אין מודיעין, א קליין שטעטל 17 מייל צו מערב פון ירושלים, האט געוואוינט א משפחה חשמונאים, מיט הכהן מתתיהו בן-יוחנן בראש. ווען א גריכישע מיליטערישע איינהייט האט אויפגעשטעלט א מזבח און צוזאמענגעיאגט די אלע איינוואוינער פון מודעין, כדי אנטיילצונעמען אין ברענגען א חזיר אלס קרבן, האט אן עלעניסט אנגעהויבן די צעראמאניע מיט א גריכיש ריטואל-געזאנג. דא האט מתתיהו ניט אויסגעהאלטן, ארויסגעכאפט זיין שווערד און צוזאמען מיט זיינע פינף זין, שמעון, יהוחנן, יהודה, אליעזר און יונתן, אנגעפאלן אויף די גריכן צוזאמען מיטן עלעניסט און זיי אלעמען צעשאכטן. דער אויפשטאנד האט זיך אנגעהויבן!
אין 165, נאכדעם ווי די גריכישע ארמיי-איינהייטן אין יהודה זיינען שוין פארניכטעט געווארן, זיינען די אויפשטענדלער אריינגעטראטן אין ירושלים. אנגעפירט האט מיט זיי דער מיטעלער זון יהודה, וואס האט געקראגן דעם נאמען מכבי, דער ראשי-תיבות פאר ,מי כמוכה באילם יהוה'.*
ווען יהודה המכבי איז אריין אין בית-המקדש און דערזען די פארמיסטיקטע ווענט און דילן, האט ער אויפגערופן די ירושלימער איינוואוינער אויסצורייניקן דעם בנין.
ווען ס'איז געקומען די צייט צו צינדן די מנורה, האט עס זיך ארויסגעוויזן, אז דא איז פאראן נאר איין על-פי-נס אפגעראטעוועט פעסל אייל. און דא איז פארגעקומען דער נס! די אייל אין דעם פעסל האט געדארפט קלעקן נאר אויף איין טאג. זי האט אבער געברענט גאנצע אכט טעג, ביז מ'האט צוגעגרייט נייע אייל.
דער אויפשטאנד האט געדויערט 23 יאר. איינער נאכן אנדערן זיינען זיינע פיר ברידער אומגעקומען, נאכדעם ווי זיי האבן צעקלאפט אלע גריכישע ארמייען, וואס זיינען געשיקט געווארן צו דערשטיקן דעם בונט. נאר אין יאר 142 איז יהודה אונטער דער אנפירונג פון שמעון המכבי געווארן אן אומאפהענגיקע מדינה.
שמעון איז געווארן דער כהן-הגדול און נשיא-היהודים און איז געווען דער גרינדער פון דער חשמונאים-דינאסטיע. אין דער זעלבער צייט איז די גריכיש-סירישע אימפעריע אונטער די סעלעווקידן ביסלעכווייז אונטערגעגאנגען און זיך פונאנדערגעפאלן.
*ווער קאן, צווישן די אנדערע געצקעס, זיך פארגלייכן מיט אונזער גאט.
_________________________________________________________
פלפול
ווי אזוי צו צינדן די מנורה-ליכט
א פאלעמיק צווישן בית הלל און בית שמאי
איין, צוויי, דריי נאך אנאנד וכדומה אדער די גאנצע אכט יעדע נאכט?
ווי אזוי צו צינדן די מנורה-ליכט
א פאלעמיק צווישן בית הלל און בית שמאי
איין, צוויי, דריי נאך אנאנד וכדומה אדער די גאנצע אכט יעדע נאכט?
דאס זיינען ניט קיין שרייענדיקע נייעס, אז יידן צייכענען זיך אויס מיטן פירן פאלעמיקעס, דעבאטעס, הייסע דיסקוסיעס וכדומה. עם-ישראל האט ניט קיין גלייכן אויף דער ארגומענטן-ארענע! די בני-ישראל זיינען געוואלדיקע פלפוליסטן, טאקע באמת בעלי-פלפול, וואס זיינען זיך פעאיק צו פלפולן וועגן די קלענסטע קלייניקייטן און די גרעסטע נישטיקייטן.
הערט א מעשה, וואס איז געשען טאקע מיט ממתקים: וויכוח גדול היה שם! העט מיט א סך דורות צוריק האט געבושעוועט צווישן בית הלל און בית שמאי א וויכוח, ווי צו צינדן די מנורה-ליכט. בית הלל האט זיך אויסגעטענהט, אז אום חנוכה זאל מען צינדן די פאסיקע צאל מנורה-ליכט צו יעדער פון די אכט נעכט. בית שמאי האט זיך איינגעטענהט, אז חנוכהצייט זאל מען צינדן יעדע נאכט די אלע מנורה-ליכט.
דער זיגרייכער און היינטיקער מנהג איז צינדן יעדע נאכט די פאסיקע צאל מנורה-ליכט. ביזן היינטיקן טאג פירט זיך נאך די דעבאטע ארום די מנוכה-ליכט צווישן די חסידים פון רבי הלל און רבי שמאי! אוי, קאנען זיך די תלמידי-חכמים צוטשעפען צו א פרט און וועגן אים דעבאטירן מיט היץ עד-כל-סול-הדורות.
_________________________________________________________
הערט א מעשה, וואס איז געשען טאקע מיט ממתקים: וויכוח גדול היה שם! העט מיט א סך דורות צוריק האט געבושעוועט צווישן בית הלל און בית שמאי א וויכוח, ווי צו צינדן די מנורה-ליכט. בית הלל האט זיך אויסגעטענהט, אז אום חנוכה זאל מען צינדן די פאסיקע צאל מנורה-ליכט צו יעדער פון די אכט נעכט. בית שמאי האט זיך איינגעטענהט, אז חנוכהצייט זאל מען צינדן יעדע נאכט די אלע מנורה-ליכט.
דער זיגרייכער און היינטיקער מנהג איז צינדן יעדע נאכט די פאסיקע צאל מנורה-ליכט. ביזן היינטיקן טאג פירט זיך נאך די דעבאטע ארום די מנוכה-ליכט צווישן די חסידים פון רבי הלל און רבי שמאי! אוי, קאנען זיך די תלמידי-חכמים צוטשעפען צו א פרט און וועגן אים דעבאטירן מיט היץ עד-כל-סול-הדורות.
_________________________________________________________
אן אלטמאדיש ווינקל
אלטפרענקישע אידייען מיט אן אנטיקענער איידלקייט
לאווע גאווארטשיק (רעדאקציע-מיטארבעטער)
אלטפרענקישע אידייען מיט אן אנטיקענער איידלקייט
לאווע גאווארטשיק (רעדאקציע-מיטארבעטער)
דא האנדלט מען מיט אן אלטמאדישער איידלקייט און אן אלטפרענקישער עלעגאנץ! דאס איז געווען די אלטפרענקישע וועלט מיט אנטיקענע ווערטן און מאנירן; ס'איז געווען די גאזליכט-תקופה, ווען מענער האבן געטראגן א פראק מיט א צילינדער און שפאצירט מיט א שטעקן און פרויען א לאנג קלייד מיט א הוט און פאראסאל.
קרובים אויף צולהכעיס
די עוואלוציע פון א מחלוקת, א ראג און א האטעל
די עוואלוציע פון א מחלוקת, א ראג און א האטעל
דאס איז א מעשה מיט א הויך- און וואויל-געבוירענער דאמע און איר עלעגאנטער ווילע. דאס איז א מעשה וועגן חשיבות און יחוס, א געשיכטע וועגן א מחלוקת צווישן צוויי שוועסטערקינדער, קוזינען אויף צולהכעיס! אזא שטרייט האט געבוירן איינעם פון די באוואוסטע האטעלן אויף דער וועלט: ,די וואלדארף-אסטאריע'.
דאס וואונדערלעכע בוך ,די פינפטע אווענו: זייער א סאציאלע געשיכטע'* באשרייבט, ווי די 5טע אווענו האט נאכן אמעריקאנער סעצעסיע-קריג באשטימט די מאנירן, די מאדעס און די בוי-קונסט פון גאנץ אמעריקע. נאכן אמעריקאנער בירגער-קריג איז עס געווארן די מאדע ביי פארמעגלעכע פיינשמעקער צו פארמאגן אויף דער 5טע אלייע א גרויס, פריצדיק הויז, וואס איז געווען אזוי גרויס אדער נאך גרעסער ווי די פון די שכנים. מיט די יארן זיינען די הייזער געווארן וואס אמאל גרעסער און געשטאנען וואס אמאל ווייטער אויף צפון אויף דער ,אריסטאקראטן-אלייע', בשעת די נייע עושרים האבן אנגעוואנדן אלע כוחות, כדי איבערצוטרעפן די ווילעס און פאלאצן פון זייערע פריינט און שכנים.
די גרעסטע אריסטאקראטין און פיינשמעקערין איז געווען קאראלינע אסטאר, דאס ווייב פון וויליאם-באקהאוס אסטאר. ,לינע' אסטאר האט געשטאמט פון א פראמינענטער, האלענדישער משפחה אין ניו-יארק, די וועבסטער-סקימערהארנס, א קוזין פון די סקימערהארן-דזשאנסעס. ס'איז כדאי צו דערמאנען, אז די סקימערהארן-דזשאנסאס זיינען געווען אזוי רייך און פארמאגט אזא יחוס, אז וואס זיי האבן געהאט און געטאן, האבן די אלע אנדערע גבירים און ,פריצים' געמוזט פארמאגן אויך דאס זעלבע און, אין א סך פאלן, נאך בעסער און גרעסער. פון אזא קאנקורענץ צווישן די ניו-יארקער מיוחסים איז אויפגעקומען דאס זאגעכץ: ,האבן, וואס די דזשאנסעס פארמאגן'**.
*Fifth Avenue: A Very Social History
**Keeping up with the Joneses
קאראלינע אסטאר איז אפט געקומען צו גאסט אין ,ווינדקליף', די אימעניע פון איר טאנטע עליזאבעט און דער ערשטער פאלאץ לענגאויסן טייך האדסאן. איר טאנטע איז געקומען פון דער משפחה סקימערהארן-דזשאנס און האט חתונה געהאט מיט וויליאם ריינלענדער פון דער עלטסטער און פראמינענסטער פאמיליע אין ניו-יארק. ,ווינדקליף' איז אויפגעבוירט געווארן אין 1853 און האט געבוירן די מאניע צו בויען ווילעס, אימעניעס און פאלאצן לענגאויסן האדסאן. וואס די סקימערהארן-דזשאנסעס האבן געהאט, האבן די אנדערע ,פריצים' דאס אויך געדארפט פארמאגן!
דאס וואונדערלעכע בוך ,די פינפטע אווענו: זייער א סאציאלע געשיכטע'* באשרייבט, ווי די 5טע אווענו האט נאכן אמעריקאנער סעצעסיע-קריג באשטימט די מאנירן, די מאדעס און די בוי-קונסט פון גאנץ אמעריקע. נאכן אמעריקאנער בירגער-קריג איז עס געווארן די מאדע ביי פארמעגלעכע פיינשמעקער צו פארמאגן אויף דער 5טע אלייע א גרויס, פריצדיק הויז, וואס איז געווען אזוי גרויס אדער נאך גרעסער ווי די פון די שכנים. מיט די יארן זיינען די הייזער געווארן וואס אמאל גרעסער און געשטאנען וואס אמאל ווייטער אויף צפון אויף דער ,אריסטאקראטן-אלייע', בשעת די נייע עושרים האבן אנגעוואנדן אלע כוחות, כדי איבערצוטרעפן די ווילעס און פאלאצן פון זייערע פריינט און שכנים.
די גרעסטע אריסטאקראטין און פיינשמעקערין איז געווען קאראלינע אסטאר, דאס ווייב פון וויליאם-באקהאוס אסטאר. ,לינע' אסטאר האט געשטאמט פון א פראמינענטער, האלענדישער משפחה אין ניו-יארק, די וועבסטער-סקימערהארנס, א קוזין פון די סקימערהארן-דזשאנסעס. ס'איז כדאי צו דערמאנען, אז די סקימערהארן-דזשאנסאס זיינען געווען אזוי רייך און פארמאגט אזא יחוס, אז וואס זיי האבן געהאט און געטאן, האבן די אלע אנדערע גבירים און ,פריצים' געמוזט פארמאגן אויך דאס זעלבע און, אין א סך פאלן, נאך בעסער און גרעסער. פון אזא קאנקורענץ צווישן די ניו-יארקער מיוחסים איז אויפגעקומען דאס זאגעכץ: ,האבן, וואס די דזשאנסעס פארמאגן'**.
*Fifth Avenue: A Very Social History
**Keeping up with the Joneses
קאראלינע אסטאר איז אפט געקומען צו גאסט אין ,ווינדקליף', די אימעניע פון איר טאנטע עליזאבעט און דער ערשטער פאלאץ לענגאויסן טייך האדסאן. איר טאנטע איז געקומען פון דער משפחה סקימערהארן-דזשאנס און האט חתונה געהאט מיט וויליאם ריינלענדער פון דער עלטסטער און פראמינענסטער פאמיליע אין ניו-יארק. ,ווינדקליף' איז אויפגעבוירט געווארן אין 1853 און האט געבוירן די מאניע צו בויען ווילעס, אימעניעס און פאלאצן לענגאויסן האדסאן. וואס די סקימערהארן-דזשאנסעס האבן געהאט, האבן די אנדערע ,פריצים' דאס אויך געדארפט פארמאגן!
וויליאם באקהאוס און דזשאן דזשעיקאב אסטאר זיינען געווען געטרייע, טייערע ברידער מיט הייזער אויף דער זעלבער גאס, איינס קעגנאיבערן אנדערן אויף 5טער אווענו. זייערע ווייבער קאראלינע און אויגוסטע האבן קאנקורירט צו ווערן די קעניגין איבער די עלעגאנטע קרייזן אין דער שנעל-וואקסנדיקער שטאט. קאראלינע איז אבער געווארן די קעניגין און איז געווען באקאנט ווי די גרעסטע אריסטאקראטין אין דער שטאט. שפעטער מיט ניט קיין סך יארן האט אויגוסטעס שנור מארי דאלגרען-פאל געוואלט זיין באקאנט ווי פרוי אסטאר, וואס איז גארניט געפעלן געווארן איר מומע ,לינע'. וויליאם-וואלדארף האט ניט פארשטאנען, פארוואס זיין פרוי איז ניט געווען די איינציקע פרוי אסטאר, ווען זיין פאטער איז געווען עלטער און רייכער פון לינעס מאן וויליאם-באקהאוס.
די מומע און די פלימעניצע האבן קאנקורירט מיט פארברענטקייט, כדי צו ווערן מאדאם אסטאר. קארלינע האט אונטערגעשריבן אירע וויזיט-קארטלעך אזוי: ,פרוי אסטאר, ניו-יארק'. מארי אסטאר האט אונטערגעשריבן אירע קארטלעך: ,פרוי אסטאר, ניופארט'. לינע האט געזיגט איבער איר פלימעניצע און איז געבליבן די איינציקע פרוי אסטאר אין דער שטאט. וויליאם-וואלדארף האט זיך אבער שווער באליידיקט מיטן רעזולטאט פון דער קאנקורענץ און האט נקמה גענומען אין זיין טאנטע דורך אראפרייסן זיין ווילע און בויען אויף איר ארט א האטעל פאר רייזנדיקע און געשעפטסלייט. ,דער וואלדארף' איז דערעפנט געווארן אין 1893.
די מומע און די פלימעניצע האבן קאנקורירט מיט פארברענטקייט, כדי צו ווערן מאדאם אסטאר. קארלינע האט אונטערגעשריבן אירע וויזיט-קארטלעך אזוי: ,פרוי אסטאר, ניו-יארק'. מארי אסטאר האט אונטערגעשריבן אירע קארטלעך: ,פרוי אסטאר, ניופארט'. לינע האט געזיגט איבער איר פלימעניצע און איז געבליבן די איינציקע פרוי אסטאר אין דער שטאט. וויליאם-וואלדארף האט זיך אבער שווער באליידיקט מיטן רעזולטאט פון דער קאנקורענץ און האט נקמה גענומען אין זיין טאנטע דורך אראפרייסן זיין ווילע און בויען אויף איר ארט א האטעל פאר רייזנדיקע און געשעפטסלייט. ,דער וואלדארף' איז דערעפנט געווארן אין 1893.
 |  דא זעט מען קאראלינעס ווילע אין שאטן פונעם נייעם האטעל ,וואלדארף'. 1 |
וויליאם אסטאר איז געווען מלא-רציחה אויף זיין טאנטע קאראלינע און האט אויף צולהכעיס אויפגעבויט דעם האטעל ,וואלדארף' הארט נעבן איר ,אימעניע', כדי איר צו דערגיין די יארן. אזא פאטש אין פנים האט זי ניט געקאנט פארטראגן! קיין שום פריצה מיט אזא יחוס און הויכער געזעלשאפטלעכער שטעלונג זאל קיינמאל ניט וואוינען אזוי נאענט צו אזא קאמערציעלן שמוץ און דרעק ווי א האטעל! פרוי אסטאר האט זיך ענדלעך ארויסגעקליבן פון איר ווילע און האט זיך אריינגעצויגן אין א ניי און גרעסער הויז ווייטער אויף צפון אויף דער ,גאלדענער אלייע'.
 אויבן זעט מען דעם פאלאץ פון א. ט. סטיוארט, איינער פון די רייכסטע מענער אויף דער וועלט. סטיוארט איז געווען א געשעפטסמאן, וואס איז, לויט פרוי אסטאר, ניט געווען קיין איידעלע פראפעסיע. 1 זיין הויז האט געמאכט אזוי, אז די ווילע פון פרוי אסטאר זאל אויסזען ווי א כאטע. פרוי אסטאר האט געמאכט דעם אנשטעל, אז דער פארוועניו און זיין ווייב עקזיסטירן ניט. אן איידעלער מענש ארבעט ניט! 1 |  דער האטעל ,אסטאריע' אויפן ארט, וואו קאראלינעס ווילע איז אמאל געשטאנען. איר זון האט אויפגעבוירט ,די אסטאריע', כדי זי זאל זיין גרעסער, שענער און מאדערנער ווי ,דער וואלדארף'. 1 |
קאראלינעס זון האט ניט געקאנט ביישטיין דעם נסיון און האט אויפן פלאץ פון דער ווילע פון זיין מוטער אויפגעבויט א נאך-גרעסערן האטעל ,די אסטאריע', אום צו פאטשן זיין קוזין אין פנים און שטעלן ,דער וועלדארף' צו שאנד. די צוויי האטעלן האבן אבער געהאט אזא גרויסן דערפאלג, אז די צוויי שוועסטערקינדער האבן באשלאסן צו פארוואנדלען די צוויי געביידעס אין איין האטעל ,די וואלדארף-אסטאריע' מיט א קארידאר צום פאראייניקן די צוויי בנינים, דאס וועלט-בארימטע ,פאווע-ליקל'. דער דאזיקער קארידאר איז געווארן אזא מין ,אלייע', וואו די אלע עושרים, פריצים און מיוחסים זיינען געשטאנען און געזעסן אין זייערע פיינסטע קליידער און איידלשטיינער, כדי אלע זאלן זיי זען און אנקוקן. די אלע פריצים האבן געמאכט אזא צימעס פון א וויזיט אין דעם קארידאר און פאראדירט דארט אזוי ווי פאוועס טוען, אז דער קארידאר האט מען א נאמען געגעבן ,דאס פאווע-ליקל'. גאר אין גיכן איז דער קארידאר געווארן דער פראמינענטסטער סאלאן אין אמעריקע, וואו די פני זיינען געגאנגען און געשטאנען, כדי די וועלט זאל זיי זען און אום זיי זאלן זען און אנקוקן די אנדערע פאוועס.
דער האטעל ,אסטאריע' אויפן ראג 5טע אווענו און 34סטע גאס. אויף דעם ארט שטייט איצט דער וואלקן-קראצער ,עמפאיער-סטעיט'. אין שאטן פון דעם האטעל זעט מען אויפן קעגנאיבעריקן ראג דעם פאלאץ פון א. ט. סטיוארט, איינער פון רייכסטע מענער אין דער שטאט.
_________________________________________________________
_________________________________________________________
גראפיטי
פאליטיק און פראטעסט
______________________________
פאליטיק און פראטעסט
______________________________
לית דין ולית דיין ולית ברירה!
 |  |
ס'איז טאקע א קורווישע וועלט ווען די צוויי קאנדידאטן זיינען
דזשעב און הילארי
אפילו די קוקאראטשקעס קריכן אויף די גלייכע ווענט אין לאטרין!
_____________________
דזשעב און הילארי
אפילו די קוקאראטשקעס קריכן אויף די גלייכע ווענט אין לאטרין!
_____________________
 מאדערנע השמונאים עמוד,ר' עוזי!1 |  ער איז קלוג ווי די וועלט!1 און אלע ווייסן אין וואס פאר א צושטאנד די וועלט איז!1 |
חברים כל, של ובישראל!
אן אסיר-ציון
מיט אן אוהב-ישראל
________________________________________________________________
הומאר
דאס לעבן איז צו קורץ...
אז מ'זאל שטענדיק זען די וועלט מיט ערנסטע אויגן.
דערצו און דעריבער...
אויב איר קאנט ניט לאכן פון זיך אליין,
קלינגט צו מיר און כ'וועל לאכן פון אייך!
אן אלטער מנהג ביי יידן
ניתל-נאכט אין א כינעזישן רעסטאראן
דער כינעזישער רעסטאראנען-פארבאנד
פון אמעריקע
וואלט געוואלט אויסדרוקן דאנקבארקייט
דעם יידישן פאלק.
מיר פארשטייען ניט פולשטענדיק
אייער דיעטע-פארשריפטן...
אבער מיר זיינען שטאלץ און דאנקבאר,
אז אייער גאט באשטייט אויף דעם,
אז ניתל-נאכט זאלט איר עסן אונזערע מאכלים.
______________________________
ניתל-נאכט אין א כינעזישן רעסטאראן
דער כינעזישער רעסטאראנען-פארבאנד
פון אמעריקע
וואלט געוואלט אויסדרוקן דאנקבארקייט
דעם יידישן פאלק.
מיר פארשטייען ניט פולשטענדיק
אייער דיעטע-פארשריפטן...
אבער מיר זיינען שטאלץ און דאנקבאר,
אז אייער גאט באשטייט אויף דעם,
אז ניתל-נאכט זאלט איר עסן אונזערע מאכלים.
______________________________
א שיינע דירה
צוויי באקאנטע געגענען זיך אן אויף דער גאס. ,איר זעט-אויס ווי א מת! וואס איז?' פרעגט דער ערשטער.
,ר נחום, כ'בין זייער קראנק. כ'האב די גריפע'.
,ר' מענדל, איר דארפט טאן, וואס כ'טו, ווען כ'בין אזוי קראנק. כ'גיי אהיים צו מיין ווייבל; זי מאכט מיר א שנעפסל מיט געשמאקע מאכלים, מיר האבן ווילדע באציאונגען און כ'חלש פאר עקסטאז און אויסגעמוטשעטקייט. ווען כ'וועק זיך צומארגנס, פיל איך זיך אזוי געזונט, שטארק און מונטער אזוי ווי שמשון הגיבור!'
די צוויי באקאנטע טרעפן זיך אן ווידער אמאל מיט א פאר וואכן שפעטער אויף דער זעלבער גאס.
,ר' מענדל, איר זעט-אויס א סך בעסער. איר זייט געקומען צו זיך!'
,יא, כ'האב געטאן, פונקט וואס איר האט מיר פארגעשלאגן און כ'מוז אייך זאגן, ר' נחום, אז אייער דירה איז זייער א שיינע!'
______________________________
צוויי באקאנטע געגענען זיך אן אויף דער גאס. ,איר זעט-אויס ווי א מת! וואס איז?' פרעגט דער ערשטער.
,ר נחום, כ'בין זייער קראנק. כ'האב די גריפע'.
,ר' מענדל, איר דארפט טאן, וואס כ'טו, ווען כ'בין אזוי קראנק. כ'גיי אהיים צו מיין ווייבל; זי מאכט מיר א שנעפסל מיט געשמאקע מאכלים, מיר האבן ווילדע באציאונגען און כ'חלש פאר עקסטאז און אויסגעמוטשעטקייט. ווען כ'וועק זיך צומארגנס, פיל איך זיך אזוי געזונט, שטארק און מונטער אזוי ווי שמשון הגיבור!'
די צוויי באקאנטע טרעפן זיך אן ווידער אמאל מיט א פאר וואכן שפעטער אויף דער זעלבער גאס.
,ר' מענדל, איר זעט-אויס א סך בעסער. איר זייט געקומען צו זיך!'
,יא, כ'האב געטאן, פונקט וואס איר האט מיר פארגעשלאגן און כ'מוז אייך זאגן, ר' נחום, אז אייער דירה איז זייער א שיינע!'
______________________________
בראשית
זיינען געווען
די דריי שוועסטער אנדריוס
און דערנאך די טריי טענארן
און שפעטער די דריי חזנים
און איצט
די דריי אלמנות
מיט זייער געוואלדיקן שלאגער
,מיין נבלהס צוואה'
אנדערע ליבעס-לידער אויף אט-דער לאנגשפיל-פלאטע:
,קומט קיינמאל ניט צוריק צו מיר'; ,מיין כפרהס ליבע'; ,טענות-ומענות';
,ס'ארט מיך ווי דער פאראיאריקער שניי', ,ליבעס-שמערצן';
,הערסט זיך קיינמאל ניט צו צו מיר!'; ,געוואלד! געשריגן!'; נעם דעם וועג, יאנקל!';
,פארגעסט מיך, כ'בעט דיך!'; ,ליבט מיך ניט, ביטע'.
דאס איז ליבע און ליבע שמערצט!
___________________________
קרובות אויף צולהכעיס
דיקי דיקשטיינס חתונה אין תל-אביב
דיקי דיקשטיינס חתונה אין תל-אביב
| דעם חתנס צד די טאנטעס פון אונגארן  די נקבה געפעלט אונז ניט!1 די אלטע יאכנעס פון ווילנע זיינען אונז מקנא און מיינען,1 אז זיי זיינען בעסער פון אונז!1 | דער כלהס צד די מומעס פון ליטע  דער בחור איז א גראבער יונג!1 די אלטע קורוועס פון בודאפעשט זיינען פלאטע-מאכערקעס!1 |
______________________________
| א געוואלדיקע פילאסאפין!1  בלויז א נאר פייערט זיין געבורטסטאג!1 ווער וויל פראווען דעם מיאוסן פאקט,1 וואס מ'ווערט נאך א יאר עלטער?1 _______________ אוי, געוואלד; אוי, געשריגן!1 מיט א שיקסע מעג מען ליגן.1 | פארכשופט, פארמישט און פארטשאדעט!1  די נקבה קאן קיינמאל ניט אויסרעכענען פארוואס זי ציט תמיד צו צו זיך געמיינקייט און אויסגעלאסנקייט אומעטום וואו זי גייט און שטייט!1 ______________________ |
אכטונג, מענער!
מיר קענען ניט די נאקעטע נקבה
אויף דער זייטיקער פאטאגרפיע!
מיר האבן גארניט צו טאן מיט איר,
ווייסן ניט איר נאמען און ווייסן ניט וואו זי וואוינט.
הערט-אויף מיט די בריוו אין רעדאקציע,
בעטנדיק א ראנדקע מיט דער נפקא.
שטיף און לאך;
היט-אפ די זאך!
________________________________________________________________
ראטא-גראוויאר
זשוואווע און שמאגלע
ראנדקעס, וועטשערינקעס און הוליאנקעס
אין און ארום דער מעטראפאליע
זשוואווע און שמאגלע
ראנדקעס, וועטשערינקעס און הוליאנקעס
אין און ארום דער מעטראפאליע
פון רעכטס: הער מיכאל ביין; ד"ר אוצר נאמאסט, און פרינץ ראסמין מאהארוף צום אמעריקאנער דאנקבארקייטס-טאג האט אונזער פרעזידענט ד"ר נאמאסט איינגעלאדן א גרויסע סוויטע פאר א פרינצישער סעודה אין רעסטאראן ,לע טריאמף' אין ,האטעל איריקוי'. אלע אונזערע רעדאקטארן און מיטארבעטער זיינען געווען אנוועזנדיק אויף דער פייערונג, וואס האט געדויערט א גאנצן טאג, פון 12 אזייגער נאכמיטאג ביז 12 אזייגער ביי נאכט.
ביי דער לאנגער און גרויסער סעודה האט מען גערעדט יידיש, ענגליש און דייטש. דער פרינץ פון אינדיע איז א געבילדעטער מענש, וואס רעדט א שיינעם דייטש אבער ד"ר נאמאסט האט באאיינדרוקט זיין הויכקייט דורך ריידן מיט אים אויף הינדי, וואס ער האט זיך אויסגעלערנט מיט א סך יארן צוריק, ווען ער האט געלעבט אין באמבעי.
* * *
אונזער יערלעכער ,כלי-זמרים-באל' וועט פארקומען שבת, דעם 20סטן דעצעמבער אין אטלאנטיק-סיטי. דער באל וועט זיין א פריוואטע שמחה נאר פאר ספעציעלע 200 געסט, וואס אונזער גרינדער האט אליין פארבעטן. פאטאס פון דעם באל וועלן מיר דרוקן מיט א פאר טעג שפעטער.
________________________________________________________________
ביי דער לאנגער און גרויסער סעודה האט מען גערעדט יידיש, ענגליש און דייטש. דער פרינץ פון אינדיע איז א געבילדעטער מענש, וואס רעדט א שיינעם דייטש אבער ד"ר נאמאסט האט באאיינדרוקט זיין הויכקייט דורך ריידן מיט אים אויף הינדי, וואס ער האט זיך אויסגעלערנט מיט א סך יארן צוריק, ווען ער האט געלעבט אין באמבעי.
* * *
אונזער יערלעכער ,כלי-זמרים-באל' וועט פארקומען שבת, דעם 20סטן דעצעמבער אין אטלאנטיק-סיטי. דער באל וועט זיין א פריוואטע שמחה נאר פאר ספעציעלע 200 געסט, וואס אונזער גרינדער האט אליין פארבעטן. פאטאס פון דעם באל וועלן מיר דרוקן מיט א פאר טעג שפעטער.
________________________________________________________________
ניט געפידלט און ניט געדאגהט
די אוואנטורעס פון איש-קא-ביבל
א געוואלדיקער ניט-פארגינער אין מזיקימלאנד
הארי קארי, א. קאמיקאזע און שישקע באב (קארעספאנדענטן, טאקיא)
די אוואנטורעס פון איש-קא-ביבל
א געוואלדיקער ניט-פארגינער אין מזיקימלאנד
הארי קארי, א. קאמיקאזע און שישקע באב (קארעספאנדענטן, טאקיא)
הארי קארי, א. קאמיקאזע און שישקע באב זיינען די דריי אויטארן פון אט-דער אפטיילונג. שישקע באב איז א גרויסע שישקע ביי די פלאטקע-מאכער און שמט ביי זיי מיט זיין סארקאזם און שארפזין. מיט אפענע ארעמס באגריסן מיר שישקע באב אין רעדאקציע.
די געפערלעכע טרויקע באשטייט פון געוואלדיקע דריי כל-בוניקעס, וואס שרעקן זיך קיינמאל ניט צו באצייכענען א מזיק ווי א מזיק און ס'ליגט זיי קיינמאל ניט אין דער לינקער פאה, וואס מ'זאגט אויף זיי. די אלטע הינער-פרעסער וואקלען זיך קיינמאל ניט אויסצונוצן קיין דראסטישע און דרייסטע מאס-מיטלען, כדי צו באווייזן אן ארגומענט אדער באטאנען אן עיקר, און מיט א געוואלדיקן סארקאזם נאך!
אין דער וועלט פון טשייניק-האקעריי
סוכות אין יאפאן
הארי קארי און א. קאמיקאזע האבן זיך אנגעטראפן אין אקטאבער אויף זייער לאנג-פארלוירענעם פריינט שישקע באב, ווען ער איז אין מיטן דערינען אריינגעפאלן צו זיי אין סוכה אין טאקיא. חבר קארי און פריינט קאמיקאזע זיינען געקומען צו גאסט צו דעם יאפאנישן ייד יאקי, וואס האט זיי איינגעלאדן פאר א געשמאקער, יאפאנישער מאלצייט ביי אים אין סוכה. זיי האבן זיך געפאסמאקעוועט מיט סאקי און סוקי-יאקי אין יאקיס סוכה! די טרויקע אין טאקיא האט זיך אריינגעכאפט צו פרינץ טאקאמאצו אין פאלאץ, היראהיטאס פלימעניק (גארניט קיין באבע-מעשה!). זיין הויכקייט ווערט תמיד נתפעל, ווייל אונזערע קלוגע זקנימלעך רעדן-אויס ריכטיק זיין נאמען - טאקע מצה!
קאץ ווערט א כ"ץ
דאס איז א געוואלדיקער למדן, וואס איז ניט צום אננעמען פאר ענסט און חשוב, ווייל דאס איז ער בשום-אופן ניט. דער יודע, וואס זיין געבורטס-נאמען איז קאץ האט זיך אליין איבערגעמאכט און איז געווארן א כ"ץ. ביטע, קאן אונז אימיצער אויפקלערן, ווי אזוי א קאץ ווערט מגולגל אין א כהן-צדק? ווי קומט די קאץ אריבער דאס וואסער?
ביים כהן-גדול-צדק אין קאפ שוויבלט בלויז נאר איין געדאנק: ווי צו שרייבן א פאלעמיק, וואס איז אזוי עסאטעריש און איבערפול מיט איבעראינטעלעקטועלע אידייען און באגריפן צוזאמען מיט גאר זעלטענע ווערטער, אז בלויז נאר ער ווייסט, וואס ער שרייבט. דערצו צווייפלען מיר, צי דער גרויסער געלערנטער אליין ווייסט, וואס ער שרייבט! ער איז אזוי אינטעלעקטועל, קלוג און הויכגעשטעלט, אז צו זיך אליין רעדט ער דאך שוין מער ניט!
דער כהן-גדול-צדק פון דער יידישער אקאדעמיע אין ווילנע האט אן שום מי איבערגעטראפן די דערגרייכונגען פון די חסידים פון ד"ר מערדער שוחט, וואס רעדן אזא מין יידיש מיט אזעלכע אויסטערלישע אויסטראכטענישן, אז קיינער פארשטייט ניט זייער היימלעך און געהיימענישפול גולם-לשון!
פארפעלט ניט צו לייענען דעם לומדישן פאסקוויל וועגן פראפעסאר כ"ץ אונטן אין ד"ר זיסקינדס ווינקל.
די געפערלעכע טרויקע באשטייט פון געוואלדיקע דריי כל-בוניקעס, וואס שרעקן זיך קיינמאל ניט צו באצייכענען א מזיק ווי א מזיק און ס'ליגט זיי קיינמאל ניט אין דער לינקער פאה, וואס מ'זאגט אויף זיי. די אלטע הינער-פרעסער וואקלען זיך קיינמאל ניט אויסצונוצן קיין דראסטישע און דרייסטע מאס-מיטלען, כדי צו באווייזן אן ארגומענט אדער באטאנען אן עיקר, און מיט א געוואלדיקן סארקאזם נאך!
אין דער וועלט פון טשייניק-האקעריי
סוכות אין יאפאן
הארי קארי און א. קאמיקאזע האבן זיך אנגעטראפן אין אקטאבער אויף זייער לאנג-פארלוירענעם פריינט שישקע באב, ווען ער איז אין מיטן דערינען אריינגעפאלן צו זיי אין סוכה אין טאקיא. חבר קארי און פריינט קאמיקאזע זיינען געקומען צו גאסט צו דעם יאפאנישן ייד יאקי, וואס האט זיי איינגעלאדן פאר א געשמאקער, יאפאנישער מאלצייט ביי אים אין סוכה. זיי האבן זיך געפאסמאקעוועט מיט סאקי און סוקי-יאקי אין יאקיס סוכה! די טרויקע אין טאקיא האט זיך אריינגעכאפט צו פרינץ טאקאמאצו אין פאלאץ, היראהיטאס פלימעניק (גארניט קיין באבע-מעשה!). זיין הויכקייט ווערט תמיד נתפעל, ווייל אונזערע קלוגע זקנימלעך רעדן-אויס ריכטיק זיין נאמען - טאקע מצה!
קאץ ווערט א כ"ץ
דאס איז א געוואלדיקער למדן, וואס איז ניט צום אננעמען פאר ענסט און חשוב, ווייל דאס איז ער בשום-אופן ניט. דער יודע, וואס זיין געבורטס-נאמען איז קאץ האט זיך אליין איבערגעמאכט און איז געווארן א כ"ץ. ביטע, קאן אונז אימיצער אויפקלערן, ווי אזוי א קאץ ווערט מגולגל אין א כהן-צדק? ווי קומט די קאץ אריבער דאס וואסער?
ביים כהן-גדול-צדק אין קאפ שוויבלט בלויז נאר איין געדאנק: ווי צו שרייבן א פאלעמיק, וואס איז אזוי עסאטעריש און איבערפול מיט איבעראינטעלעקטועלע אידייען און באגריפן צוזאמען מיט גאר זעלטענע ווערטער, אז בלויז נאר ער ווייסט, וואס ער שרייבט. דערצו צווייפלען מיר, צי דער גרויסער געלערנטער אליין ווייסט, וואס ער שרייבט! ער איז אזוי אינטעלעקטועל, קלוג און הויכגעשטעלט, אז צו זיך אליין רעדט ער דאך שוין מער ניט!
דער כהן-גדול-צדק פון דער יידישער אקאדעמיע אין ווילנע האט אן שום מי איבערגעטראפן די דערגרייכונגען פון די חסידים פון ד"ר מערדער שוחט, וואס רעדן אזא מין יידיש מיט אזעלכע אויסטערלישע אויסטראכטענישן, אז קיינער פארשטייט ניט זייער היימלעך און געהיימענישפול גולם-לשון!
פארפעלט ניט צו לייענען דעם לומדישן פאסקוויל וועגן פראפעסאר כ"ץ אונטן אין ד"ר זיסקינדס ווינקל.
די נפקא-מינא פון א חבר און א פריינט
,א פריינט איז ניט קיין חבר און א חבר איז ניט קיין פריינט', לייענט זיך די ערשטע פראזע פון דער דאקטאר-דיסערטאציע פון א געוואלדיקן למדן, וואס גריבלט זיך אין דער נפקא-מינא פון א פריינט און חבר! מאקטע גרין, א קרוב פון מאטקע גנב, איז אמאל געווען אן אומבאקאנטער נודניק. א דאנק ,דער מאמענט' איז ער איצט א וועלט-בארימטער נודניק, וואס פארמאגט א רומפול זייטל אין דער געשיכטע פון דער יידישער שפראך-וויסנשאפט און אין דער היסטערישער היסטאריע פון טשנייניק-האקעריי. אין דער גאנצער געשיכטע פון דער יידישער שפראך, בלויז נאר ער האט זיך דערגרונטעוועט ביזן סאמע ווארצל און זיך דערוואוסט פון דעם חילוק צווישן א פריינט און א חבר! דאס איז ניט קיין שום גוזמא!
א חשובער רב אין בארא-פארק, וואס איז אויך א געוואלדיקער פינאנציר און א חשובער בעל-צדקה האט געענטפערט כהרף-עין אויף דער שאלה, וואס ברעכט יעדן למדן דעם מוח. ער האט געענטפערט: ,א פריינט לייט (געלט) און א חבר בארגט (געלט)!' אויב נאר אלץ אין לעבן זאל זיין אזוי גרינג און פשוט!
אלע ווייסן: אז מ'פרעגט א שאלה, ווערט זי טרייף! אזוי איז דאס אבער ניט אין דעם פאל. מיר האבן ניט געדארפט צורופן די שיקסע ביים רב, כדי צו פסקענען די שאלה, בשעת די צוויי מתים גייען טאנצן.
_________________________________________________________
,א פריינט איז ניט קיין חבר און א חבר איז ניט קיין פריינט', לייענט זיך די ערשטע פראזע פון דער דאקטאר-דיסערטאציע פון א געוואלדיקן למדן, וואס גריבלט זיך אין דער נפקא-מינא פון א פריינט און חבר! מאקטע גרין, א קרוב פון מאטקע גנב, איז אמאל געווען אן אומבאקאנטער נודניק. א דאנק ,דער מאמענט' איז ער איצט א וועלט-בארימטער נודניק, וואס פארמאגט א רומפול זייטל אין דער געשיכטע פון דער יידישער שפראך-וויסנשאפט און אין דער היסטערישער היסטאריע פון טשנייניק-האקעריי. אין דער גאנצער געשיכטע פון דער יידישער שפראך, בלויז נאר ער האט זיך דערגרונטעוועט ביזן סאמע ווארצל און זיך דערוואוסט פון דעם חילוק צווישן א פריינט און א חבר! דאס איז ניט קיין שום גוזמא!
א חשובער רב אין בארא-פארק, וואס איז אויך א געוואלדיקער פינאנציר און א חשובער בעל-צדקה האט געענטפערט כהרף-עין אויף דער שאלה, וואס ברעכט יעדן למדן דעם מוח. ער האט געענטפערט: ,א פריינט לייט (געלט) און א חבר בארגט (געלט)!' אויב נאר אלץ אין לעבן זאל זיין אזוי גרינג און פשוט!
אלע ווייסן: אז מ'פרעגט א שאלה, ווערט זי טרייף! אזוי איז דאס אבער ניט אין דעם פאל. מיר האבן ניט געדארפט צורופן די שיקסע ביים רב, כדי צו פסקענען די שאלה, בשעת די צוויי מתים גייען טאנצן.
_________________________________________________________
ד"ר זיסקינדס ווינקל
א גאנצע סעקציע וועגן שפראך-וויסנשאפט און פארשונגען
לזכרון, לכבוד און לשבח פראפעסאר נתן זיסקינד,
דער ערשטער פראפעסאר אין יידיש אין אמעריקע
און איינער פון די גרעסטע פארשער און קענער אין יידיש אויף דער וועלט.
א גאנצע סעקציע וועגן שפראך-וויסנשאפט און פארשונגען
לזכרון, לכבוד און לשבח פראפעסאר נתן זיסקינד,
דער ערשטער פראפעסאר אין יידיש אין אמעריקע
און איינער פון די גרעסטע פארשער און קענער אין יידיש אויף דער וועלט.
טויטאלאגיע
א יום-טוב עקזיסטירט בלויז ביי און פאר יידן. א חגא איז שטענדיק גויאיש. און א פייערטאג איז אלוועלטלעך און אפט מלוכהש.
די יידן פראווען דעם יום-טוב חנוכה, בשעת די גויים פייערן איינצייטיק די חגא ווייננאכט. ניתל איז הן א חגא הן א מלוכה-פייערטאג, ווייל אפילו די אטעאיסטן געניסן פון ווייננאכט אלס אפרו- אדער אורלויבס-טאג, ווען די מערסטע געשעפטן און פירמעס זיינען פארמאכט.
ניתל, אדער ניטל-נאכט, איז אן אינטערעסאנטע חגא. מיר שרייבן ניתל מיט א תוף און גיבן אט-דעם אויסלייג דעם פארצוג פאר ניטל מיט א טת, ווייל ס'איז מער יידישלעך. דער שורש באדייט אויפהענגען, מכוח דער תליה (גאלגן), וואו דער תלין (הענקער) הענגט-אויף מיט א פעטליע דעם, וואס איז פארמשפט געווארן צום טויט.
די פרומע יידן רופן-אן די חגא ניטל-נאכט, ווען מ'דאווענט ניט און שפילט לאכענדיק אין קארטן.
,אז ס'קלינגט, איז (א) חגא' איז אן אלט זאגעכץ אויף יידיש. דער אויסדרוק מיינט, אז וואו מ'דערזעט א רויך, ברענט אויך א פייער. דאס ווערטל איז א ריינע איבערזעצונג פון רוסיש אזוי ווי ,לייגן די ציין אויף דער פאליצע' איז א בוכשטעבלעכע איבערזעצונג פון רוסיש.
איין סאלדאט איז א פושער, וואס האט געפושט די מיסיע און דער אנדערער זעלנער איז א פארטאטש, וואס האט פארטאטשעוועט די אפעראציע. דער ערשטער סאלדאט האט אנגעמאכט א באלאגאן און דער צווייטער זעלנער האט פארקאכט א קאשע!
האמאגראפיע
די אונטערשטע פראזע פארמאגט א צייט-ווארט מיט אנדערע דריי באדייטונגען. דער זאץ איז ניט קיין ביישפיל פון טויטאלאגיע, נאר א משל פון האמאגראפיע, דער היפך פון טויטאלאגיע, וואס איז אנדערע ווערטער מיט דער זעלבער באדייטונג. דעריבער איז א האמאגראף א צאל ווערטער מיטן זעלבן אויסלייג און אנדערע באדייטונגען.
דאס מיידל מאלט (שמינקעט זיך אן) דאס פנים, איר שוועסטער מאלט (צעהאקט אין פיץ-פיצעלעך) דאס פלייש אינעם פלייש-וואלף און איר ברודער מאלט (כפלט) די צאלן אין עטלעכע גלייכונגען ווי, צום ביישפיל, 12 מאל 12 איז 144.
דאס מיידל האט זיך געמאלט דאס פנים, איר שוועסטער האט צעמאלט דאס פלייש אין דער מאשין און איר ברודערט האט געמאלט 12 מיט 12 אין א צאל מאטעמאטישע גלייכונגען. דאס מיידל האט זיך געמאלט דאס פנים, איר שוועסטער האט צעמאלט דאס פלייש מיט דער מאשין און איר ברודערט האט געמאלט 12 מיט 12 אין עטלעכע מאטעמאטישע פראבלעמען.
*מיט איז די ,קאנסערוואטיווע', יידישלעכע און אלטמאדישע פרעפאזיציע אין סתירה מיט אויף ווי, למשל: ווען מ'מאלט 12 אויף 12 איז דער ענטפער תמיד 144. ,אויף' איז א ריינע איבערזעצונג פון רוסיש.
מאטעמאטיק
חברים, געדענקט אייערע לעקציעס וועגן מאטעמאטיק און ווי אזוי אויסצורעכענען א פשוט פראבלעם! צוויי מיט צוויי איז (גלייך) פיר. זעקס ווייניקער צוויי איז פיר. 2 דורך 8 איז פיר. צוויי מאל צוויי איז פיר.
לאמיר אלע געדענקען די פשוטע שטונדן וועגן מאטעמאטיק, וואס מיר האבן זיך אויסגעלערנט אין דער גרונט-שולע. ,2 פלוס 2 = 4' מיינט, ווען מ'רעכנט צוויי צו צוויי, איז דאס שטענדיק (גלייך) פיר. ווען מ'ציילט-צוזאמען צוויי מיט צוויי, וואס הייסט, ווען מ'רעכנט-צונויף צוויי מיט צוויי איז דאס אויך גלייך פיר.
,2 מינוס 2 = 0' מיינט, ווען צוויי ווערט ארונטערגערעכנט פון צוויי, איז דער ענטפער נול.
,2 מאל 2 = 4' מיינט, ווען מ'מאלט (כפלט) צוויי מיט צוויי, איז דאס פיר.
,2 דורך 2 = 1' מיינט, ווען צוויי ווערט געטיילט דורך צוויי, איז דער ענטפער איינס.
אין אן אנדער נומער וועלן מיר אייך צושטעלן מער קאמפליצירטע גלייכונגען, כדי אייך צו ווייזן, אז אויף דער וועלט זיינען נאך פאראן אזוינע, וואס זיינען פעאיק אויסצורעכענען מיט יידיש כלערליי מאטעמאטאטישע פראבלעמען, פון אלגעברעאישע ביז קוואדראטישע גלייכונגען!
דאס מיידל האט זיך געמאלט דאס פנים, איר שוועסטער האט צעמאלט דאס פלייש אין דער מאשין און איר ברודערט האט געמאלט 12 מיט 12 אין א צאל מאטעמאטישע גלייכונגען.
דער שטעקער אין שטעפסל
דא האנדלט מען מיט זעלטענע און פארגעסענע ווערטער און טערמינאלאגיעס. דא שטעלן מיר איצט צו די ווערטער און אויסדרוקן מכוח דער גרעבעריי.
דא רעדט מען איצט וועגן קוילן-, זאלץ- און גאלד-גריבער, וואו די גרעבער האבן אמאל געהאראוועט מיט לאפעטעס און ארבעטן איצט מיט כלערליי אפעראטן. א גאלד-גרוב איז א גאלד-בארג אדער א גאלד-מינע; א זאלץ-גרוב איז א זאלץ-בארג, און א קוילן-גרוב איז אויך א קוילן-מינע. די קוילן-גרעבער גראבן נאך קוילן און געפינען ווי אמאל קליינאדן ווי, לשמל, בריליאנטן. היינט-צו-טאג נוצט-מען פאנצער-שויפלען (בולדאזער) צום אויסגראבן די קוילן-גריבער.
אין א סך מינעס זיינען דא גיפטיקע גאזן, סם-המוות, וואס דערשטיקן אפט די גרעבער. אין א קוילן-גרוב איז א קאנאריק דער נעענסטער חבר די ארבעטער, ווייל אזא פויגל איז זייער עמפינדלעך און שטארבט דער ערשטער, ווען ס'דרינגט-אריין אין דער שאכטע דער גערוכלאזער גאז, וואס איז כמעט ווי אוממעגלעך צו דערשמעקן.
גראבן נאך גאלד איז א סך גרינגער און ניט געפערלעך ווי ארויסגראבן קוילן.
דאס אלגעמיינע צייטונגס-לשון
דאס יידישע טאב-בלאט אין בוקארעשט האט צווישן די צוויי וועלט-מלחמות געדינט די יידיש-ריידנדיקע אין צפון-מזרח-רומעניע ביי דער רוסישער גרענעץ און די ,אונגארישע' פראווינצן אין מערב-רומעניע. דאס זיינען געווען ראיאנען מיט גאנץ-אנדערע צוויי דיאלעקטן, אן אוקראינישער יידיש אין מאלדאוויע, בוקאווינע און בעסעראביע און אן אונגארישער יידיש אין סיגעט און גרויס-ווארדיין* אין טראנסילוואניע. די צוויי דיאלעקטן זיינען געווען ווייט איינער פונעם אנדערן ווי א בריטישער ענגליש איז ווייט פון אן אמעריקאנישן ענגליש.
די נאציאנאלע יידישע צייטונג פון רומעניע האט געהאט די שווערסטע מיסיע פון אלע יידישע צייטונגען אין אייראפע! די איינציקע שטרעבונג, וואס וואלט געווען נאך שווערער, וואלט געווען ארויסצוגעבן א צייטונג סיי פאר ליטוואקעס אין די באלטישע לענדער סיי פאר אונגארישע יידן פונעם אויבערלאנד און זיבן-בערגן. דאס דאזיקע טאג-בלאט האט זיך באמיט צו האלטן ביים אלגעמיינעם צייטונגס-לשון, וואס האט געהערשט אין אלע יידישע צייטונגען פון די באלטישע לענדער ביז זיבן-בערגן אין רומעניע. יעדע צייטונג אין יעדער מדינה אין מזרח-אייראפע האט פארזוכט צו פאלגן דעם אלוועלטלעכן צייטונגס-סטיל, אפילו די חסידישע צייטונג אין סיגעט!
די צייטונג האט מען געמאכט אין דער הויפטשטאט בוקארעשט, וואו די הויפט-שפראך איז געווען רומעניש, א לאטייניש לשון. אין די מזרח-טעריטאריעס פלעג מען פארן גרויסן קריג ריידן דארט רוסיש אלס לאנד-שפראך, ווייל דער ראיאן איז געווען א טייל פון דער צארישער אימפעריע. אין מערב-רומעניע פאר 1914 איז אונגאריש געווען דאס הויפט-לשון, מחמת די פראווינצן אין דעם ראיאן האבן געהערט צו אונגארן.
די שרייבער און רעדאקטארן האבן זיך געמוזט ברעכן דעם מוח, כדי צו שרייבן אויף א געמיינזאם לשון, וואס וואלט געווען פארשטענדלעך פאר די יידיש-ריידנדיקע אין ביידע ראיאנען, בשעת זיי האבן זיך געסטארעט צו פאלגן דעם איינהייטלעכן צייטונגס-סטיל.
*אראדעא מאר אויף רומעניש
שפראך-וויסנשאפט
ס'איז ניט בלויז כדאי נאר אויך נויטיק אונטערצושטרייכן די פעאיקצייט צו שפראכן פון נתן זיסקינד ווי אויך זיין גלענצנדיקע רעפוטאציע ווי א באגאבטער פארשער.
ד"ר זיסקינד איז געווען נאענט באפריינדעט מיט אונזער גרינדער ד"ר אוצר נאמאסט, וואס האט פארבראכט לאנגע שעהען אין זיין דירה אין עלמהוירסט, קווינס (נ"י), פירנדיק די אינטערעסאנטסטע שמועסן וועגן כלערליי טעמעס, און אין גאנצן אויף יידיש. ד"ר זיסקינד איז געווען דאס וואונדער-קינד פון סטראפקעוו אין סלאוואקיי, הארט ביי דער גרענעץ מיט גאציליע, פוילן.
תכלית
די, וואס פרעגן, פארוואס מיר באהאנדלען אזוי אגרעסיוו די טעמע וועגן די פארשונגען און שטודיע פון יידיש זאגן מיר דאס: עפעס איז טרייף אין דער אקאדעמיק פון א לשון, אויף וועלכע זיינע גרעסטע פראפעסארן פאעפנטלעכן קיינמאל ניט קיין רעפעראטן. עפעס איז פויל, ווען ,פאטשאטנע פראפעסארן' שרייבן ארטיקלען און אזעלכע ארטיקלען זיינען פול מיט גרייזן און אויסטערלישע ווערטער. עפעס איז נאך מיאוסער ווי מיאוס, ווען א פראפעסאר אין א פרעסטיזשפולן אוניווערסיטעט פארפאסט א ווערטערבוך און פארגרייזט דעם טיטל מיט א ניט-פאסיק ווארט. די אלע סיטואציעס, וועגן וועלכע מיר שרייבן אין דער דאזיקער אפטיילונג זיינען דער כלל א סך עפטער ווי זיי זיינען דער אויסנאם! דאס איז די סיבה, פארוואס מיר דרוקן אויף דער טעמע אגרעסיווע פאלעמיקעס און עקספאסייען.
_________________
א יום-טוב עקזיסטירט בלויז ביי און פאר יידן. א חגא איז שטענדיק גויאיש. און א פייערטאג איז אלוועלטלעך און אפט מלוכהש.
די יידן פראווען דעם יום-טוב חנוכה, בשעת די גויים פייערן איינצייטיק די חגא ווייננאכט. ניתל איז הן א חגא הן א מלוכה-פייערטאג, ווייל אפילו די אטעאיסטן געניסן פון ווייננאכט אלס אפרו- אדער אורלויבס-טאג, ווען די מערסטע געשעפטן און פירמעס זיינען פארמאכט.
ניתל, אדער ניטל-נאכט, איז אן אינטערעסאנטע חגא. מיר שרייבן ניתל מיט א תוף און גיבן אט-דעם אויסלייג דעם פארצוג פאר ניטל מיט א טת, ווייל ס'איז מער יידישלעך. דער שורש באדייט אויפהענגען, מכוח דער תליה (גאלגן), וואו דער תלין (הענקער) הענגט-אויף מיט א פעטליע דעם, וואס איז פארמשפט געווארן צום טויט.
די פרומע יידן רופן-אן די חגא ניטל-נאכט, ווען מ'דאווענט ניט און שפילט לאכענדיק אין קארטן.
,אז ס'קלינגט, איז (א) חגא' איז אן אלט זאגעכץ אויף יידיש. דער אויסדרוק מיינט, אז וואו מ'דערזעט א רויך, ברענט אויך א פייער. דאס ווערטל איז א ריינע איבערזעצונג פון רוסיש אזוי ווי ,לייגן די ציין אויף דער פאליצע' איז א בוכשטעבלעכע איבערזעצונג פון רוסיש.
איין סאלדאט איז א פושער, וואס האט געפושט די מיסיע און דער אנדערער זעלנער איז א פארטאטש, וואס האט פארטאטשעוועט די אפעראציע. דער ערשטער סאלדאט האט אנגעמאכט א באלאגאן און דער צווייטער זעלנער האט פארקאכט א קאשע!
האמאגראפיע
די אונטערשטע פראזע פארמאגט א צייט-ווארט מיט אנדערע דריי באדייטונגען. דער זאץ איז ניט קיין ביישפיל פון טויטאלאגיע, נאר א משל פון האמאגראפיע, דער היפך פון טויטאלאגיע, וואס איז אנדערע ווערטער מיט דער זעלבער באדייטונג. דעריבער איז א האמאגראף א צאל ווערטער מיטן זעלבן אויסלייג און אנדערע באדייטונגען.
דאס מיידל מאלט (שמינקעט זיך אן) דאס פנים, איר שוועסטער מאלט (צעהאקט אין פיץ-פיצעלעך) דאס פלייש אינעם פלייש-וואלף און איר ברודער מאלט (כפלט) די צאלן אין עטלעכע גלייכונגען ווי, צום ביישפיל, 12 מאל 12 איז 144.
דאס מיידל האט זיך געמאלט דאס פנים, איר שוועסטער האט צעמאלט דאס פלייש אין דער מאשין און איר ברודערט האט געמאלט 12 מיט 12 אין א צאל מאטעמאטישע גלייכונגען. דאס מיידל האט זיך געמאלט דאס פנים, איר שוועסטער האט צעמאלט דאס פלייש מיט דער מאשין און איר ברודערט האט געמאלט 12 מיט 12 אין עטלעכע מאטעמאטישע פראבלעמען.
*מיט איז די ,קאנסערוואטיווע', יידישלעכע און אלטמאדישע פרעפאזיציע אין סתירה מיט אויף ווי, למשל: ווען מ'מאלט 12 אויף 12 איז דער ענטפער תמיד 144. ,אויף' איז א ריינע איבערזעצונג פון רוסיש.
מאטעמאטיק
חברים, געדענקט אייערע לעקציעס וועגן מאטעמאטיק און ווי אזוי אויסצורעכענען א פשוט פראבלעם! צוויי מיט צוויי איז (גלייך) פיר. זעקס ווייניקער צוויי איז פיר. 2 דורך 8 איז פיר. צוויי מאל צוויי איז פיר.
לאמיר אלע געדענקען די פשוטע שטונדן וועגן מאטעמאטיק, וואס מיר האבן זיך אויסגעלערנט אין דער גרונט-שולע. ,2 פלוס 2 = 4' מיינט, ווען מ'רעכנט צוויי צו צוויי, איז דאס שטענדיק (גלייך) פיר. ווען מ'ציילט-צוזאמען צוויי מיט צוויי, וואס הייסט, ווען מ'רעכנט-צונויף צוויי מיט צוויי איז דאס אויך גלייך פיר.
,2 מינוס 2 = 0' מיינט, ווען צוויי ווערט ארונטערגערעכנט פון צוויי, איז דער ענטפער נול.
,2 מאל 2 = 4' מיינט, ווען מ'מאלט (כפלט) צוויי מיט צוויי, איז דאס פיר.
,2 דורך 2 = 1' מיינט, ווען צוויי ווערט געטיילט דורך צוויי, איז דער ענטפער איינס.
אין אן אנדער נומער וועלן מיר אייך צושטעלן מער קאמפליצירטע גלייכונגען, כדי אייך צו ווייזן, אז אויף דער וועלט זיינען נאך פאראן אזוינע, וואס זיינען פעאיק אויסצורעכענען מיט יידיש כלערליי מאטעמאטאטישע פראבלעמען, פון אלגעברעאישע ביז קוואדראטישע גלייכונגען!
דאס מיידל האט זיך געמאלט דאס פנים, איר שוועסטער האט צעמאלט דאס פלייש אין דער מאשין און איר ברודערט האט געמאלט 12 מיט 12 אין א צאל מאטעמאטישע גלייכונגען.
דער שטעקער אין שטעפסל
דא האנדלט מען מיט זעלטענע און פארגעסענע ווערטער און טערמינאלאגיעס. דא שטעלן מיר איצט צו די ווערטער און אויסדרוקן מכוח דער גרעבעריי.
דא רעדט מען איצט וועגן קוילן-, זאלץ- און גאלד-גריבער, וואו די גרעבער האבן אמאל געהאראוועט מיט לאפעטעס און ארבעטן איצט מיט כלערליי אפעראטן. א גאלד-גרוב איז א גאלד-בארג אדער א גאלד-מינע; א זאלץ-גרוב איז א זאלץ-בארג, און א קוילן-גרוב איז אויך א קוילן-מינע. די קוילן-גרעבער גראבן נאך קוילן און געפינען ווי אמאל קליינאדן ווי, לשמל, בריליאנטן. היינט-צו-טאג נוצט-מען פאנצער-שויפלען (בולדאזער) צום אויסגראבן די קוילן-גריבער.
אין א סך מינעס זיינען דא גיפטיקע גאזן, סם-המוות, וואס דערשטיקן אפט די גרעבער. אין א קוילן-גרוב איז א קאנאריק דער נעענסטער חבר די ארבעטער, ווייל אזא פויגל איז זייער עמפינדלעך און שטארבט דער ערשטער, ווען ס'דרינגט-אריין אין דער שאכטע דער גערוכלאזער גאז, וואס איז כמעט ווי אוממעגלעך צו דערשמעקן.
גראבן נאך גאלד איז א סך גרינגער און ניט געפערלעך ווי ארויסגראבן קוילן.
דאס אלגעמיינע צייטונגס-לשון
דאס יידישע טאב-בלאט אין בוקארעשט האט צווישן די צוויי וועלט-מלחמות געדינט די יידיש-ריידנדיקע אין צפון-מזרח-רומעניע ביי דער רוסישער גרענעץ און די ,אונגארישע' פראווינצן אין מערב-רומעניע. דאס זיינען געווען ראיאנען מיט גאנץ-אנדערע צוויי דיאלעקטן, אן אוקראינישער יידיש אין מאלדאוויע, בוקאווינע און בעסעראביע און אן אונגארישער יידיש אין סיגעט און גרויס-ווארדיין* אין טראנסילוואניע. די צוויי דיאלעקטן זיינען געווען ווייט איינער פונעם אנדערן ווי א בריטישער ענגליש איז ווייט פון אן אמעריקאנישן ענגליש.
די נאציאנאלע יידישע צייטונג פון רומעניע האט געהאט די שווערסטע מיסיע פון אלע יידישע צייטונגען אין אייראפע! די איינציקע שטרעבונג, וואס וואלט געווען נאך שווערער, וואלט געווען ארויסצוגעבן א צייטונג סיי פאר ליטוואקעס אין די באלטישע לענדער סיי פאר אונגארישע יידן פונעם אויבערלאנד און זיבן-בערגן. דאס דאזיקע טאג-בלאט האט זיך באמיט צו האלטן ביים אלגעמיינעם צייטונגס-לשון, וואס האט געהערשט אין אלע יידישע צייטונגען פון די באלטישע לענדער ביז זיבן-בערגן אין רומעניע. יעדע צייטונג אין יעדער מדינה אין מזרח-אייראפע האט פארזוכט צו פאלגן דעם אלוועלטלעכן צייטונגס-סטיל, אפילו די חסידישע צייטונג אין סיגעט!
די צייטונג האט מען געמאכט אין דער הויפטשטאט בוקארעשט, וואו די הויפט-שפראך איז געווען רומעניש, א לאטייניש לשון. אין די מזרח-טעריטאריעס פלעג מען פארן גרויסן קריג ריידן דארט רוסיש אלס לאנד-שפראך, ווייל דער ראיאן איז געווען א טייל פון דער צארישער אימפעריע. אין מערב-רומעניע פאר 1914 איז אונגאריש געווען דאס הויפט-לשון, מחמת די פראווינצן אין דעם ראיאן האבן געהערט צו אונגארן.
די שרייבער און רעדאקטארן האבן זיך געמוזט ברעכן דעם מוח, כדי צו שרייבן אויף א געמיינזאם לשון, וואס וואלט געווען פארשטענדלעך פאר די יידיש-ריידנדיקע אין ביידע ראיאנען, בשעת זיי האבן זיך געסטארעט צו פאלגן דעם איינהייטלעכן צייטונגס-סטיל.
*אראדעא מאר אויף רומעניש
שפראך-וויסנשאפט
ס'איז ניט בלויז כדאי נאר אויך נויטיק אונטערצושטרייכן די פעאיקצייט צו שפראכן פון נתן זיסקינד ווי אויך זיין גלענצנדיקע רעפוטאציע ווי א באגאבטער פארשער.
ד"ר זיסקינד איז געווען נאענט באפריינדעט מיט אונזער גרינדער ד"ר אוצר נאמאסט, וואס האט פארבראכט לאנגע שעהען אין זיין דירה אין עלמהוירסט, קווינס (נ"י), פירנדיק די אינטערעסאנטסטע שמועסן וועגן כלערליי טעמעס, און אין גאנצן אויף יידיש. ד"ר זיסקינד איז געווען דאס וואונדער-קינד פון סטראפקעוו אין סלאוואקיי, הארט ביי דער גרענעץ מיט גאציליע, פוילן.
תכלית
די, וואס פרעגן, פארוואס מיר באהאנדלען אזוי אגרעסיוו די טעמע וועגן די פארשונגען און שטודיע פון יידיש זאגן מיר דאס: עפעס איז טרייף אין דער אקאדעמיק פון א לשון, אויף וועלכע זיינע גרעסטע פראפעסארן פאעפנטלעכן קיינמאל ניט קיין רעפעראטן. עפעס איז פויל, ווען ,פאטשאטנע פראפעסארן' שרייבן ארטיקלען און אזעלכע ארטיקלען זיינען פול מיט גרייזן און אויסטערלישע ווערטער. עפעס איז נאך מיאוסער ווי מיאוס, ווען א פראפעסאר אין א פרעסטיזשפולן אוניווערסיטעט פארפאסט א ווערטערבוך און פארגרייזט דעם טיטל מיט א ניט-פאסיק ווארט. די אלע סיטואציעס, וועגן וועלכע מיר שרייבן אין דער דאזיקער אפטיילונג זיינען דער כלל א סך עפטער ווי זיי זיינען דער אויסנאם! דאס איז די סיבה, פארוואס מיר דרוקן אויף דער טעמע אגרעסיווע פאלעמיקעס און עקספאסייען.
_________________
עקספאסיי
אן אנאליז פון דער געלערזאמקייט
פון הירשע דוד כ"ץ
אן אנאליז פון דער געלערזאמקייט
פון הירשע דוד כ"ץ
הירשע דוד כ"ץ באמערקונג פון רעדאקציע: מיר דרוקן די דאזיקע אנאליז אין ד"ר זיסקינדס ווינקל, דערפאר ווייל פראפעסאר זיסקינד איז העכסט-ווארשיינלעך געווען דער גרעסטער לערער אין יידיש אין אמעריקע פון צוואנציקסטן יארהונדערט. זיין געלערזאמקייט איז אומפארגלייכבאר, טאדללאז און איינוואנדפריי.
מיר האבן פארעפנטלעכט אט-די אונטערזוכונג, כדי צו באטאנען די ארעמע קוואליטעט פון דער געלערזאמקייט פון די מערסטע ,יידישיסטן', וואס זיינען פארקאכט אין די ניט געשטויגן-ניט געפלויגענע שיטות פון ד"ר מרדכי שעכטער און פראפעסאר מאקס וויינרייך. פראפעסאר כ"ץ, וואס שרייבט זייער שלעכט אויפן לשון, אין וועלכן ער איז א לערער און איבער וועלכן ער זאל זיין א מייסטער איז א גלענצנדיקער ביישפיל פון דעם, וואס ס'קומט-פאר, ווען מ'גלויבט אין וויינרייכס תורה און ווען מ'באנוצט זיך מיט די ווערטערביכער פון זיינע חסידים.
דעם אמת געזאגט איז פראפעסאר כ"ץ ניט קיין פארערער אדער חסיד פון ד"ר שעכטער. פונקט פארקערט. ער שרייבט אבער גלייך ווי ער זאל זיין א חסיד פון דעם געוואלדיקן יידישיסט, ווייל ער שטעלט-צוזאמען א זאץ אויפן זעלבן אומנאטירלעכן שטייגער.
איינער א לייענער האט אונז לעצטנס צוגעשיקט אט-דעם אינטערנעט-אדרעס, כדי מיר זאלן לייענען ,צו דער זארגלאזער דעקאנסטרוקציע פון מאקס וויינרייך: אן ענטפער אויף צוויי ארטיקלען וועגן יידיש אין באוואוסטן אינטערנעט-זשורנאל 'טאבלעט''.
http://defendinghistory.com/freewheeling-deconstruction-max-weinreich-ongoing-machinations-weakened-field-yiddish
דער מחבר הירשע דוד כ"ץ באהאנדלט אין זיין ארטיקל די טעזע און אידייען אין די צוויי ארטיקלען אין ,טאבלעט'. דא רעדן מיר ניט ארום די חילוקי-דעות צווישן די זשורנאליסטן און פראפעסאר כ"ץ, דער זון פון באקאנטן ליטווישן דיכטער מעינקע קאץ. דא דערקלערן מיר, אז ס'איז א חרפה און א בושה, אז לויטן אופן ווי ער שרייבט איז דער ,פראפעסאר' אליין ניט קיין קענער אין יידיש. א רחמנות אויף זיינע סטודענטן ווי אויך אויף די לעזער, וואס מוזן זיך ברעכן דעם מוח, כדי צו פארשטייען, וואס ער שרייבט! טראץ דעם, וואס זיין שרייבט-סטיל איז ניט יידישלעך און זיין ווערטער-אויסוואל און זאץ-געבוי זיינען שלעכט, האבן מיר פון-דעסט-וועגן פארשטאנען, וואס ער שרייבט. צו דעם געוואלדיקן למדן האבן מיר גאר גרויסע טענות: זיינע זאצן לייענען זיך אין גאנצן ניט; ביי אים לעזן זיך די פראזעס ווי טערקישע זאצן.
מיר זיינען גאר אין גאנצן ניט מסכים מיט דעם ,עקספערט', אז אלע זאלן קאנען שרייבן אזוי ווי מאקס וויינרייך. דער פאקט איז, אז פראפעסאר וויינרייך האט קיינמאל ניט באהערשט דאס לשון, אין וועלכן ער איז געווען א לערער. די אלע פראפעסארן, וואס האבן געארבעט מיט אים ווי, למשל, נתן זיסקינד, חיים גינינגער, רחמיאל צוקערמאן אא"וו האבן אפט דערציילט, אז וויינרייך האט ניט גערעדט קיין היימישן יידיש און האט גערעדט ווי א גר. זיינע טעאריעס און טעזעס זיינען ניט צום דעבאטירן דא. יעדערער איז בארעכטיקט צו אן אייגענער מיינונג.
פריינט כ"ץ האלט, אז ער שרייבט אויף אן אקאדעמיש-עסאטערישן שטייגער, ווען ער שרייבט באמת ווי א גוי. דאס איז אפשר די סיבה, פארוואס ער פארטיידיקט חבר וויינרייך, דערפאר ווייל וויינרייכס יידיש איז אויך ניט געווען אזוי איי-איי-איי!
ס'איז א חרפה, אז אזא למדן ווי ר' הירשע דוד האט גארניט קיין בושה און פארפאסט זיין ארטיקל אויף אזא אויסטערליש לשון, אן צו געבן צום אויסבעסערן זיין ארטיקל א זקן פון דער אלטער היים, וואס איז פעאיק צום צוזאמענשטעלן א זאץ כדת-משה-וישראל. דער פאטשאטנער פראפעסאר איז, אפנים, ניט קיין ווייסער, וואס ווייסט און ניט קיין קענער, וואס קען. ער דארף זיך אויסלערנען שרייבן א זאץ, וואס איז צו גאט, צו לייט, צו תורה און צו סחורה. זיין שרייב-סטיל איז מאדנע און זיין שרייב-פעאיקייט אומגעלומפערט און אנגעשטרענגט.
די זאצן שטעלן-פאר מיט זיך א וואונדערשיינע שמירעריי, וואס נאר אט-אזא פאטשקון און פארטאטש קאן שאפן; צו אזוינע געוואלדיקע פאטשקערייען איז דער מייסטער גאנץ פעאיק. אונטן זעט מען צוויי פאראגראפן פון כ"צ'ן און אונטער זיי נאך צוויי פאראגראפן מיט אונזערע אויסבעסערונגען. פארגלייכט דעם אריגינאל מיט די אויסגעמענשלטע פאראגראפן און זעט, ווי פשוטע זקנימלעך פון קליינע שטעטעלעך אן א דיפלאם האבן פארוואנדלט ממזרשע זאצן אין לומדישע, איידעלע פראזעס. רבותי, זעט זשע נאר, אז אונזערע רעדאקטארן זיינען טאקע מיט ממתקים בריות פון א גאנץ יאר: פון א חזירשן עק האבן זיי געמאכט א שטריימל!
דער אריגינאל
ס′איז מדעיקרא פריקרע, אַז מען קומט מיט אַ תשובה אויף אַ מאמר פון אַ נפטר אָדער אַ נפטרת. צוריקגערעדט, איז עס פונדעסטוועגן אַ כבוד הנפטר, אַז דער מאמר, זיינער אָדער אירער, נעמט אָן אויף זיך די נצחיות פון געדרוקטן וואָרט, זאָל זיין אויפן אינטערנעט. מה⸗דאָך, ס′איז נאָכאַלעמען אַ באַגער אַיעדן פון אונדז טאָמער וועט וואָס⸗ניט⸗איז פון אונדזער פּענע אונדז אַליין איבערלעבן.
אמת, די צייטווייליקע געפילן פון צוריקהאַלטעניש און זאָרגעניש זיינען אין אָט דעם פאַל בולט: דער מאמר איז געשריבן געוואָרן פון אַ פאָרשערין, וואָס מיר אויפן געביט פון דער יידישער פילאָלאָגיע האָבן גאָרניט געוואוסט, אַז זי פאַרנעמט זיך אויך מיט דער געשיכטע פון דער יידישער שפּראַך. אויף אַזאַ אופן זיינען פאַראינטערעסירטע מיט יידיש געוואָר געוואָרן וועגן לעבן פון דער מחברטע, ד″ר שערי וואודוואָרטה ע″ה (1966 – 2013), ערשט אַצינד דורכן אַרטיקל וואָס איז די טעג פאַרעפטנלעכט געוואָרן אינעם ענגלישן זשורנאַל איבער יידישע ענינים, „טאַבלעט“. דער אַרטיקל, וואו ס′ווערן אָנגערופן אַ צאָל ספּעציפישע פאָרשער (דער מחבר פון דער איצטיקער תשובה בתוכם) זעצט זיך איבער בערך: „פון וואַנעט איז יידיש געקומען? אַן עקספּלאָסיווע דעבאַטע ברעכט אויס, ברענגענדיק אויפן געדאַנק, אַז אשכנזישע יידן זיינען אייראָפּעער“
די אויסגעמענשלטע פאראגראפן
פון סאמע אנהייב איז נודנע און עקלדיק, ווען מ'קומט מיט אן ענטפער אויף אן ארטיקל פון א טויטן. פונקט פארקערט! פון-דעסט-וועגן איז דאס א כבוד פארן פארשטארבענעם, אז זיין מאמר ווערט אייביק פרעזערווירט, און אין אינטערנעט נאך, וואו אלץ שטייט געשריבן עד-סוף-כל-הדורות! נאך אלעמען איז טאמער דא ביי יעדערן א באגער, אז די צוקן פון זיין פען וועלן אים איבערלעבן.
ס'איז אמת, אז די צייטווייליקע געפילן פון צוריקגעהאלטנקייט און באזארגטקייט זיינען בולט אין אט-דעם פאל. דער ארטיקל איז פארפאסט געווארן פון א פארשערין, וואס מיר פארשער אין דער יידישער פילאלאגיע האבן גארניט געוואוסט, אז זי פארנעמט זיך מיט דער געשיכטע פון דער יידישער שפראך. די, וואס אינטערעסירן זיך מיט יידיש זיינען באקאנט געווארן מיטן לעבן פון דער אויטארין ד"ר שערי וואודווערט ע"ה א דאנק דעם ארטיקל, וואס איז לעצטנס פארעפנטלעכט געווארן אין ,טאבלעט', א זשורנאל וועגן יידישע ענינים. דער ארטיקל דערמאנט עטלעכע ספעציפישע פארשער (און דעם מחבר פון דעם איצטיקן ענטפער בתוכם), זעצט זיך איבער אומגעפאר אזוי: ,פון וואנעט קומט יידיש? ס'ברעכט-אויס א הייסע דעבאטע, ברענגענדיק אויפן געדאנק, אז די אשכנזישע יידן זיינען אייראפעער'.
הער פראפעסאר: א) ,דעקאנסטרוקציע' איז א ריינע און אומגעלומפערטע איבערזעצונג פון ענגליש און איז ניט דאס ריכטיקע ווארט. איר האט געמיינט, געזאלט און געדארפט שרייבן אנאליז אדער אונטערזוכונג. דער טיטל פון אייער אקאדעמישן ארטיקל זאל זיך לייענען אזוי: ,בנוגע דער זארגלאזער אנאליז פון מאקס וויינרייך'; ב) מדעיקרא* (פון סאמע אנהייב אויף אראמעאיש) און פריקרע (נודנע און עקלדיק אויף אוקראיניש) זיינען זעלטענע ווערטער - נוצט א פאפולער ווארט, וואס אלע פארשטייען; ג) א נפטר איז נאר א הייליקער ייד, א מגיד, רב, רבי וכדומה - מאקס וויינרייך איז ניט קיין נפטר; ד) די ריכטיקע פרעפאזיציע איז אין אינטערנעט, און ניט אויפן אינטערנעט, נאך א ריינע און אומגעלומפערטע איבערזעצונג פון ענגליש; ה) לשון-נקבה פאר מחבר איז ניט מחברטע, נאר מחברת, אויב אזא ווארט נוצט מען פאקטיש אויף יידיש; ו) ,א צאל' איז לשון-יחיד, די/א צאל איז, און ז) אנרופן איז ניט דאס ריכטיקע צייט-ווארט און עס פאסט זיך אין גאנצן ניט צו אייער זאץ - איר מיינט אפשר ,דערמאנען' אדער ,אנגעבן דעם נאמען/די נעמען...'.
חבר כ"ץ, מדעיקרא פריקרע איז אומפארשטענדלעך. איר זייט א בעל-תרגום און אפשר ווינשט איר זיך צו זיין אויך א גראמען-מייסטער. מיר ווייסן, וואס איר שרייבט, נאר ווייל מיר האבן געפאלמעסט אייער עסאטערישן און עקזאטישן גראם.
און אחרון אחרון חביב דערמאנען אונז אייער פעאיקייט און געלערזאמקייט אין דער קענטעניש פון פראפעסאר הערי באכנער פון ,הארווארד' מיט זיין ,ארומנעמיק ווערטערבוך'. ד"ר באכנער, נאך א געוואלדיקער למדן, האט אויסגעקליבן אן אומפאסיק ווארט און זיך נאריש געמאכט פארן עולם דורך פארגרייזן דעם טיטל פון זיין ווערטערבוך טראץ דעם, וואס ער האט זיך באראטן מיטן ,פאריזער גאון' ניבארסקי און דעם ,אינדיאנער מבין' קערלער. חבר כ"ץ, וואס פאר א מיינונג קאן מען האבן אויף א פארשער ווי איר, וואס שרייבט ניט ריכטיק דעם טיטל פון אן אייגענעם רעפעראט?
אן עצה! אנשטאט זיך צו טשעפען און פארטשעפען מיט אנדערע פארשער און מומחים, דארפט איר צוערשט באהערשן דאס יידישע לשון. מיר האבן געהאפט און דערווארט, אז א פראפעסאר מיט א דיפלאם זאל קאנען שרייבן א ריכטיקן זאץ; צום צער זיינען מיר געווען אומגערעכט. אוי, האבן מיר געהאט א טעות! אין יידישלאנד איז אלץ מעגלעך! געוואלד!
*,מדע יקרא' (צוויי ווערטער) איז אויך עברית און מיינט ,די וויסנשאפט וועט באשטימען'
______________________________________________________________________________________
מיר האבן פארעפנטלעכט אט-די אונטערזוכונג, כדי צו באטאנען די ארעמע קוואליטעט פון דער געלערזאמקייט פון די מערסטע ,יידישיסטן', וואס זיינען פארקאכט אין די ניט געשטויגן-ניט געפלויגענע שיטות פון ד"ר מרדכי שעכטער און פראפעסאר מאקס וויינרייך. פראפעסאר כ"ץ, וואס שרייבט זייער שלעכט אויפן לשון, אין וועלכן ער איז א לערער און איבער וועלכן ער זאל זיין א מייסטער איז א גלענצנדיקער ביישפיל פון דעם, וואס ס'קומט-פאר, ווען מ'גלויבט אין וויינרייכס תורה און ווען מ'באנוצט זיך מיט די ווערטערביכער פון זיינע חסידים.
דעם אמת געזאגט איז פראפעסאר כ"ץ ניט קיין פארערער אדער חסיד פון ד"ר שעכטער. פונקט פארקערט. ער שרייבט אבער גלייך ווי ער זאל זיין א חסיד פון דעם געוואלדיקן יידישיסט, ווייל ער שטעלט-צוזאמען א זאץ אויפן זעלבן אומנאטירלעכן שטייגער.
איינער א לייענער האט אונז לעצטנס צוגעשיקט אט-דעם אינטערנעט-אדרעס, כדי מיר זאלן לייענען ,צו דער זארגלאזער דעקאנסטרוקציע פון מאקס וויינרייך: אן ענטפער אויף צוויי ארטיקלען וועגן יידיש אין באוואוסטן אינטערנעט-זשורנאל 'טאבלעט''.
http://defendinghistory.com/freewheeling-deconstruction-max-weinreich-ongoing-machinations-weakened-field-yiddish
דער מחבר הירשע דוד כ"ץ באהאנדלט אין זיין ארטיקל די טעזע און אידייען אין די צוויי ארטיקלען אין ,טאבלעט'. דא רעדן מיר ניט ארום די חילוקי-דעות צווישן די זשורנאליסטן און פראפעסאר כ"ץ, דער זון פון באקאנטן ליטווישן דיכטער מעינקע קאץ. דא דערקלערן מיר, אז ס'איז א חרפה און א בושה, אז לויטן אופן ווי ער שרייבט איז דער ,פראפעסאר' אליין ניט קיין קענער אין יידיש. א רחמנות אויף זיינע סטודענטן ווי אויך אויף די לעזער, וואס מוזן זיך ברעכן דעם מוח, כדי צו פארשטייען, וואס ער שרייבט! טראץ דעם, וואס זיין שרייבט-סטיל איז ניט יידישלעך און זיין ווערטער-אויסוואל און זאץ-געבוי זיינען שלעכט, האבן מיר פון-דעסט-וועגן פארשטאנען, וואס ער שרייבט. צו דעם געוואלדיקן למדן האבן מיר גאר גרויסע טענות: זיינע זאצן לייענען זיך אין גאנצן ניט; ביי אים לעזן זיך די פראזעס ווי טערקישע זאצן.
מיר זיינען גאר אין גאנצן ניט מסכים מיט דעם ,עקספערט', אז אלע זאלן קאנען שרייבן אזוי ווי מאקס וויינרייך. דער פאקט איז, אז פראפעסאר וויינרייך האט קיינמאל ניט באהערשט דאס לשון, אין וועלכן ער איז געווען א לערער. די אלע פראפעסארן, וואס האבן געארבעט מיט אים ווי, למשל, נתן זיסקינד, חיים גינינגער, רחמיאל צוקערמאן אא"וו האבן אפט דערציילט, אז וויינרייך האט ניט גערעדט קיין היימישן יידיש און האט גערעדט ווי א גר. זיינע טעאריעס און טעזעס זיינען ניט צום דעבאטירן דא. יעדערער איז בארעכטיקט צו אן אייגענער מיינונג.
פריינט כ"ץ האלט, אז ער שרייבט אויף אן אקאדעמיש-עסאטערישן שטייגער, ווען ער שרייבט באמת ווי א גוי. דאס איז אפשר די סיבה, פארוואס ער פארטיידיקט חבר וויינרייך, דערפאר ווייל וויינרייכס יידיש איז אויך ניט געווען אזוי איי-איי-איי!
ס'איז א חרפה, אז אזא למדן ווי ר' הירשע דוד האט גארניט קיין בושה און פארפאסט זיין ארטיקל אויף אזא אויסטערליש לשון, אן צו געבן צום אויסבעסערן זיין ארטיקל א זקן פון דער אלטער היים, וואס איז פעאיק צום צוזאמענשטעלן א זאץ כדת-משה-וישראל. דער פאטשאטנער פראפעסאר איז, אפנים, ניט קיין ווייסער, וואס ווייסט און ניט קיין קענער, וואס קען. ער דארף זיך אויסלערנען שרייבן א זאץ, וואס איז צו גאט, צו לייט, צו תורה און צו סחורה. זיין שרייב-סטיל איז מאדנע און זיין שרייב-פעאיקייט אומגעלומפערט און אנגעשטרענגט.
די זאצן שטעלן-פאר מיט זיך א וואונדערשיינע שמירעריי, וואס נאר אט-אזא פאטשקון און פארטאטש קאן שאפן; צו אזוינע געוואלדיקע פאטשקערייען איז דער מייסטער גאנץ פעאיק. אונטן זעט מען צוויי פאראגראפן פון כ"צ'ן און אונטער זיי נאך צוויי פאראגראפן מיט אונזערע אויסבעסערונגען. פארגלייכט דעם אריגינאל מיט די אויסגעמענשלטע פאראגראפן און זעט, ווי פשוטע זקנימלעך פון קליינע שטעטעלעך אן א דיפלאם האבן פארוואנדלט ממזרשע זאצן אין לומדישע, איידעלע פראזעס. רבותי, זעט זשע נאר, אז אונזערע רעדאקטארן זיינען טאקע מיט ממתקים בריות פון א גאנץ יאר: פון א חזירשן עק האבן זיי געמאכט א שטריימל!
דער אריגינאל
ס′איז מדעיקרא פריקרע, אַז מען קומט מיט אַ תשובה אויף אַ מאמר פון אַ נפטר אָדער אַ נפטרת. צוריקגערעדט, איז עס פונדעסטוועגן אַ כבוד הנפטר, אַז דער מאמר, זיינער אָדער אירער, נעמט אָן אויף זיך די נצחיות פון געדרוקטן וואָרט, זאָל זיין אויפן אינטערנעט. מה⸗דאָך, ס′איז נאָכאַלעמען אַ באַגער אַיעדן פון אונדז טאָמער וועט וואָס⸗ניט⸗איז פון אונדזער פּענע אונדז אַליין איבערלעבן.
אמת, די צייטווייליקע געפילן פון צוריקהאַלטעניש און זאָרגעניש זיינען אין אָט דעם פאַל בולט: דער מאמר איז געשריבן געוואָרן פון אַ פאָרשערין, וואָס מיר אויפן געביט פון דער יידישער פילאָלאָגיע האָבן גאָרניט געוואוסט, אַז זי פאַרנעמט זיך אויך מיט דער געשיכטע פון דער יידישער שפּראַך. אויף אַזאַ אופן זיינען פאַראינטערעסירטע מיט יידיש געוואָר געוואָרן וועגן לעבן פון דער מחברטע, ד″ר שערי וואודוואָרטה ע″ה (1966 – 2013), ערשט אַצינד דורכן אַרטיקל וואָס איז די טעג פאַרעפטנלעכט געוואָרן אינעם ענגלישן זשורנאַל איבער יידישע ענינים, „טאַבלעט“. דער אַרטיקל, וואו ס′ווערן אָנגערופן אַ צאָל ספּעציפישע פאָרשער (דער מחבר פון דער איצטיקער תשובה בתוכם) זעצט זיך איבער בערך: „פון וואַנעט איז יידיש געקומען? אַן עקספּלאָסיווע דעבאַטע ברעכט אויס, ברענגענדיק אויפן געדאַנק, אַז אשכנזישע יידן זיינען אייראָפּעער“
די אויסגעמענשלטע פאראגראפן
פון סאמע אנהייב איז נודנע און עקלדיק, ווען מ'קומט מיט אן ענטפער אויף אן ארטיקל פון א טויטן. פונקט פארקערט! פון-דעסט-וועגן איז דאס א כבוד פארן פארשטארבענעם, אז זיין מאמר ווערט אייביק פרעזערווירט, און אין אינטערנעט נאך, וואו אלץ שטייט געשריבן עד-סוף-כל-הדורות! נאך אלעמען איז טאמער דא ביי יעדערן א באגער, אז די צוקן פון זיין פען וועלן אים איבערלעבן.
ס'איז אמת, אז די צייטווייליקע געפילן פון צוריקגעהאלטנקייט און באזארגטקייט זיינען בולט אין אט-דעם פאל. דער ארטיקל איז פארפאסט געווארן פון א פארשערין, וואס מיר פארשער אין דער יידישער פילאלאגיע האבן גארניט געוואוסט, אז זי פארנעמט זיך מיט דער געשיכטע פון דער יידישער שפראך. די, וואס אינטערעסירן זיך מיט יידיש זיינען באקאנט געווארן מיטן לעבן פון דער אויטארין ד"ר שערי וואודווערט ע"ה א דאנק דעם ארטיקל, וואס איז לעצטנס פארעפנטלעכט געווארן אין ,טאבלעט', א זשורנאל וועגן יידישע ענינים. דער ארטיקל דערמאנט עטלעכע ספעציפישע פארשער (און דעם מחבר פון דעם איצטיקן ענטפער בתוכם), זעצט זיך איבער אומגעפאר אזוי: ,פון וואנעט קומט יידיש? ס'ברעכט-אויס א הייסע דעבאטע, ברענגענדיק אויפן געדאנק, אז די אשכנזישע יידן זיינען אייראפעער'.
הער פראפעסאר: א) ,דעקאנסטרוקציע' איז א ריינע און אומגעלומפערטע איבערזעצונג פון ענגליש און איז ניט דאס ריכטיקע ווארט. איר האט געמיינט, געזאלט און געדארפט שרייבן אנאליז אדער אונטערזוכונג. דער טיטל פון אייער אקאדעמישן ארטיקל זאל זיך לייענען אזוי: ,בנוגע דער זארגלאזער אנאליז פון מאקס וויינרייך'; ב) מדעיקרא* (פון סאמע אנהייב אויף אראמעאיש) און פריקרע (נודנע און עקלדיק אויף אוקראיניש) זיינען זעלטענע ווערטער - נוצט א פאפולער ווארט, וואס אלע פארשטייען; ג) א נפטר איז נאר א הייליקער ייד, א מגיד, רב, רבי וכדומה - מאקס וויינרייך איז ניט קיין נפטר; ד) די ריכטיקע פרעפאזיציע איז אין אינטערנעט, און ניט אויפן אינטערנעט, נאך א ריינע און אומגעלומפערטע איבערזעצונג פון ענגליש; ה) לשון-נקבה פאר מחבר איז ניט מחברטע, נאר מחברת, אויב אזא ווארט נוצט מען פאקטיש אויף יידיש; ו) ,א צאל' איז לשון-יחיד, די/א צאל איז, און ז) אנרופן איז ניט דאס ריכטיקע צייט-ווארט און עס פאסט זיך אין גאנצן ניט צו אייער זאץ - איר מיינט אפשר ,דערמאנען' אדער ,אנגעבן דעם נאמען/די נעמען...'.
חבר כ"ץ, מדעיקרא פריקרע איז אומפארשטענדלעך. איר זייט א בעל-תרגום און אפשר ווינשט איר זיך צו זיין אויך א גראמען-מייסטער. מיר ווייסן, וואס איר שרייבט, נאר ווייל מיר האבן געפאלמעסט אייער עסאטערישן און עקזאטישן גראם.
און אחרון אחרון חביב דערמאנען אונז אייער פעאיקייט און געלערזאמקייט אין דער קענטעניש פון פראפעסאר הערי באכנער פון ,הארווארד' מיט זיין ,ארומנעמיק ווערטערבוך'. ד"ר באכנער, נאך א געוואלדיקער למדן, האט אויסגעקליבן אן אומפאסיק ווארט און זיך נאריש געמאכט פארן עולם דורך פארגרייזן דעם טיטל פון זיין ווערטערבוך טראץ דעם, וואס ער האט זיך באראטן מיטן ,פאריזער גאון' ניבארסקי און דעם ,אינדיאנער מבין' קערלער. חבר כ"ץ, וואס פאר א מיינונג קאן מען האבן אויף א פארשער ווי איר, וואס שרייבט ניט ריכטיק דעם טיטל פון אן אייגענעם רעפעראט?
אן עצה! אנשטאט זיך צו טשעפען און פארטשעפען מיט אנדערע פארשער און מומחים, דארפט איר צוערשט באהערשן דאס יידישע לשון. מיר האבן געהאפט און דערווארט, אז א פראפעסאר מיט א דיפלאם זאל קאנען שרייבן א ריכטיקן זאץ; צום צער זיינען מיר געווען אומגערעכט. אוי, האבן מיר געהאט א טעות! אין יידישלאנד איז אלץ מעגלעך! געוואלד!
*,מדע יקרא' (צוויי ווערטער) איז אויך עברית און מיינט ,די וויסנשאפט וועט באשטימען'
______________________________________________________________________________________
קינא
,א גוטער טויט'
מתן שטיין (קארעספאנדענט, ישראל)
,א גוטער טויט'
מתן שטיין (קארעספאנדענט, ישראל)
באמערקונג פון רעדאקציע:
מתן שטיין דרוקט צום ערשטן מאל אן ארטיקל אויף יידיש אין אונזער צייטונג. ער איז דער הויפטרעדאקטאר פון דער אינטערנעט-צייטונג ,אריזאנטעס' אויף דזשודעזמא.
דעם מענשנס גרעסטע מורא איז דער שרעק פארן טויט. וועגן אזעלכע קראנקהאפטע ענינים באמיען מיר זיך, ווי דער שטייגער איז, ניט צו ריידן, כדי זיי זאלן אונז חלילה ניט נאגן און שאטן. דאס איז פונקט, וואס דער ישראלדיקער פילם ,מיתה טובה' (א גוטער טויט) טוט ניט.
דער פילם, וואס איז פאפאלער אין די קינאס אין ישראל, פארבעט דעם צושויער צו אנאליזירן די לאגע פון א נוטה-למות און צי ס'איז מאראליש-ריכטיק צו הרגענען א גוסס, כדי ער זאל ווייטער ניט ליידן. אויב אייער מיינונג וועגן דער טעמע איז שוין א פעסטע, דארפט איר זען דעם פילם און אייער מיינונג וועט זיך אפשר בייטן.
דאס איז בכלל ניט קיין קאמעדיע, נאר דער פילם האט עטלעכע קאמישע סצענעס. ער שילדערט דאס לעבן אזוי ווי עס איז באמת: א געמיש פון געלעכטער און טרויער, א מישמאש פון ווייטיקן און פריידן, טרערן און האפענונגען.
דער פילם הייבט זיך אן אזוי: דער פראטאגאניסט, דער גוסס מאקס, בעט זיין פרוי, אז זי זאל אים העלפן באגיין זעלבסטמארד און מאכן א סוף מיט די אלע יסורים, וואס מ'ליידט, ווען מ'פאכעט מיט דער נשמה. דאס ווייב, וואס וויל טאן אלץ, וואס איר מאן פארלאנגט, בעט אירע חברים אין בית-אבות, אז זיי זאלן איר געבן אן עצה. איינער פון אירע פריינט איז אזא מין דערפינדער, וואס שאפט פארשידענערליי מאדנע קאקאמייקעס. ער וויל איר העלפן און מאכט פאר איר מאן אן אומלעגאלע אייטאנאזיע-מאשין. אירע חברים שווערן צו האלטן געהיים די עקזיסטענץ פונעם אפאראט. ס'אנטשטייען די אלע פראבלעמען, ווען דער סוד ווערט נתגלה. דערצו וואקסט די צאל חולים-מסוכנים, וואס דרענגען זייערע חברים צו מאכן א סוף מיט זייערע ליידן. אין משך פון דעם פילם באקענען מיר זיך בעסער מיט די פינף חברים און דערווייסן זיך, אז אויך אויף דער טיפער עלטער וויל מען ווייטער ליבן, טרוימען און האפן.
מתן שטיין דרוקט צום ערשטן מאל אן ארטיקל אויף יידיש אין אונזער צייטונג. ער איז דער הויפטרעדאקטאר פון דער אינטערנעט-צייטונג ,אריזאנטעס' אויף דזשודעזמא.
דעם מענשנס גרעסטע מורא איז דער שרעק פארן טויט. וועגן אזעלכע קראנקהאפטע ענינים באמיען מיר זיך, ווי דער שטייגער איז, ניט צו ריידן, כדי זיי זאלן אונז חלילה ניט נאגן און שאטן. דאס איז פונקט, וואס דער ישראלדיקער פילם ,מיתה טובה' (א גוטער טויט) טוט ניט.
דער פילם, וואס איז פאפאלער אין די קינאס אין ישראל, פארבעט דעם צושויער צו אנאליזירן די לאגע פון א נוטה-למות און צי ס'איז מאראליש-ריכטיק צו הרגענען א גוסס, כדי ער זאל ווייטער ניט ליידן. אויב אייער מיינונג וועגן דער טעמע איז שוין א פעסטע, דארפט איר זען דעם פילם און אייער מיינונג וועט זיך אפשר בייטן.
דאס איז בכלל ניט קיין קאמעדיע, נאר דער פילם האט עטלעכע קאמישע סצענעס. ער שילדערט דאס לעבן אזוי ווי עס איז באמת: א געמיש פון געלעכטער און טרויער, א מישמאש פון ווייטיקן און פריידן, טרערן און האפענונגען.
דער פילם הייבט זיך אן אזוי: דער פראטאגאניסט, דער גוסס מאקס, בעט זיין פרוי, אז זי זאל אים העלפן באגיין זעלבסטמארד און מאכן א סוף מיט די אלע יסורים, וואס מ'ליידט, ווען מ'פאכעט מיט דער נשמה. דאס ווייב, וואס וויל טאן אלץ, וואס איר מאן פארלאנגט, בעט אירע חברים אין בית-אבות, אז זיי זאלן איר געבן אן עצה. איינער פון אירע פריינט איז אזא מין דערפינדער, וואס שאפט פארשידענערליי מאדנע קאקאמייקעס. ער וויל איר העלפן און מאכט פאר איר מאן אן אומלעגאלע אייטאנאזיע-מאשין. אירע חברים שווערן צו האלטן געהיים די עקזיסטענץ פונעם אפאראט. ס'אנטשטייען די אלע פראבלעמען, ווען דער סוד ווערט נתגלה. דערצו וואקסט די צאל חולים-מסוכנים, וואס דרענגען זייערע חברים צו מאכן א סוף מיט זייערע ליידן. אין משך פון דעם פילם באקענען מיר זיך בעסער מיט די פינף חברים און דערווייסן זיך, אז אויך אויף דער טיפער עלטער וויל מען ווייטער ליבן, טרוימען און האפן.
________________________________________________________________
ווי אזוי צו ריידן ווי א גראבער יונג
לערנט זיך אויס די אלע מיאוסע ווערטער,
וואס איר האט שטענדיק געבענקט צו וויסן
וואס איר האט שטענדיק געבענקט צו וויסן
 |  |
אמאל איז געווען א שאנד-הויז, וואו דער אלפאנס האט ______ די יונגע ______, וואס האבן ______ מיט זייערע ______ אקטן. דאס איז אבער געווען נאר די ערשטע ________. דערנאך האט דער אלפאנס איבערגעגעבן די מאמזעלן דער מאדאם, וואס האט געמאכט אזוי, אז זיי זאלן ______ און זיי אויסגעשולט צו ______ ווי א מזיק און צופרידנשטעלן א פלוני מיט ______.
אמאל איז געווען א שאנד-הויז, וואו דער אלפאנס האט אפגעראטעוועט די יונגע פרויען, וואס האבן זיך מחיה געווען מיט זייערע ליבהארציקע אקטן. דאס איז אבער געווען נאר די ערשטע באגעגעניש. דערנאך האט דער אלפאנס איבערגעגעבן די מאמזעלן דער מאדאם, וואס האט געמאכט אזוי, אז זיי זאלן זיך אויספוצן ווי דאמען און זיי אויסגעשולט צו קאכן אוונטברויט ווי א מזיק און צופרידנשטעלן א פלוני מיט ליבהארציקייט.
נאכאלנע פאסקודניאקעס און כיטרע גראביאנעס! אפשר האט איר געמיינט, אז אויף די ליידיקע, אויבערשטע ווירעס וועלן מיר שרייבן מיאוסע און גראבע ווערטער?!... אט ווייל איר אליין טראכט בלויז נאר פון שמוץ און דרעק! פילייכט זייט איר ביי דער מיינונג, אז מיר האבן געמיינט צו שרייבן:
אמאל איז געווען א שאנד-הויז, וואו דער אלפאנס האט געשענדט די יונגע דריפקעס, וואס האבן זיך מחיה געווען מיט זייערע געמיינע אקטן. דאס איז אבער געווען נאר די ערשטע פארגוואלדיקונג. דערנאך האט דער אלפאנס איבערגעגעבן די מאמזעלן דער מאדאם, וואס האט געמאכט אזוי, אז זיי זאלן זיך אנטבלויזן און אויסגעשולט ווערן אין האבן באציאונגען ווי א מזיק און צופרידנשטעלן א פלוני מיט ווילדן סעקס.
_________________________________________________________
געשמאק און באטעמט
דער באבעס לאטקעס
דער באבעס לאטקעס
זיסקארטאפל-לאטקעס
5 פונט זיסקארפטאל
גרויסע צוויי אייער
3/4 טעפל רעטשענע מעל מיט הייוון
(אדער ווייס מעל מיט הייוון)
זאמד-צוקער (ווי ס'איז נויטיק צום פארזיסן דעם צימעס)
1/2 לעפל באקפולווער
פון די זיסקארטאפל מאכט א צימעס. מישט-צוזאמען די אלע קאך-באשטאנד-טיילן. באגיסט די פאן מיט בוימל; הייצט-אן די סקאווראדע איבער א מיטלמעסיקער פלאם. פרעגלט און מאכט פלאך די לאטקעס, איבערקערנדיק זיי, ווען זיי ווערן ברוין, הארט און טרעשטשענדיק. סערווירט די לאטקעס צוזאמען מיט א טעלער עפל-צימעס, סמעטענע אדער א געדיכטן צוקער-זאפט (פאווידלע, פאטעקע וכדומה, אזוי ווי ס'איז אייך באליבט).
_________________________________________________________
5 פונט זיסקארפטאל
גרויסע צוויי אייער
3/4 טעפל רעטשענע מעל מיט הייוון
(אדער ווייס מעל מיט הייוון)
זאמד-צוקער (ווי ס'איז נויטיק צום פארזיסן דעם צימעס)
1/2 לעפל באקפולווער
פון די זיסקארטאפל מאכט א צימעס. מישט-צוזאמען די אלע קאך-באשטאנד-טיילן. באגיסט די פאן מיט בוימל; הייצט-אן די סקאווראדע איבער א מיטלמעסיקער פלאם. פרעגלט און מאכט פלאך די לאטקעס, איבערקערנדיק זיי, ווען זיי ווערן ברוין, הארט און טרעשטשענדיק. סערווירט די לאטקעס צוזאמען מיט א טעלער עפל-צימעס, סמעטענע אדער א געדיכטן צוקער-זאפט (פאווידלע, פאטעקע וכדומה, אזוי ווי ס'איז אייך באליבט).
_________________________________________________________
בריוו אין רעדאקציע
א קונסט-ווערק און א מחיה
חשובער הויפטרעדאקטאר:
,דער מאמענט' איז א קונסט-ווערק, וואס ווערט וואס אמאל שענער מיט יעדן נייעם נומער! ס'איז א גן-עדנדיקע מחיה צו לעזן יעדן נומער, וואס איז שטענדיק אינהאלטסרייך און פול מיט אינטערעסאנטע באריכטן און ארטיקלען אויף פילערליי טעמעס. אייער ,מאמענט' איז א לעבעדיקע, מאדערנע צייטשריפט, וואס איז צו גאט, צו לייט, צו תורה און צו סחורה. אייערע שרייבער פארנעמען זיך מיט היינטוועלטיקע ענינים און געשעענישן אין קעגנזאץ מיט אן אנדער ,צייטונג', וואו די ,זשורנאליסטן' קענען ניט קיין יידיש און שרייבן וועגן אנגעלעגנהייטן און טעמעס, וואס אינטערעסירן נאר די מיטן בהמה-שכל.
אייער ,מאמענט' זעט-אויס און לייענט זיך ווי דער אמאליקער ,מאמענט' אין ווארשע, פון וואנען כ'שטאם. דאנקען דאנק איך אייך זייער פאר דער מתנה, וואס איר שענקט יעדע פאר מאנאטן דעם עולם.
יאנקל עסטרייכער, ירושלים
,דער מאמענט' איז א דייטשמעריש בלאט
חשובער הויפטרעדאקטאר:
כ'ווייס ניט, פארוואס כ'שענק אייך דעם טיטל חשוב, ווען סיי איר סיי אייער צייטונג זיינען אין גאנצן ניט חשוב. אייער פובליקאציע איז א רינשטאק-בלאט, איבערפול מיט שמוץ און דרעק אויף א פארדייטשטן יידיש, וואס שטינק ווי אן עפוש! ,דער מאמענט' ווערט פארפאסט בלויז נאר פון בעלי-קנאה-ושנאה-וחוצפה-ורכילות, טאקע א כאליאסטרע גראביאנסקע ימח-שמוניקעס, וואס זייער אדרעס אין דער היים איז גהנים. אייערע ,זשורנאליסטן' צייכענען זיך אויס בלויז נאר מיט איין זאך: מאכן שריפות.
אייער פערסאנאל פליסט-איבער מיט טייוולאנים און שוטים, וואס טוען אלץ, וואס איר בעט זיי אזוי ווי אויסדרעסירטע הינט. אייערע דייטשמעריסטן זיינען געפערלעכע מקנאים, וואס זיינען אין כעס אויפן עולם און אויף אלעמען, ווייל זייער וועלט איז שוין לאנג צוריק פארשוואונדן און ס'איז מער ניט דא קיין שום פלאץ פאר אזעלכע נארישע אנאכראניזמען און דינאזויער.
מוישקע לעדערמאן, ברוקלין, נ"י
א חנוכהדיקער גרוס פון אן אלטן חבר
חבר קארנפעלד:
ווי א געוועזענער מיטארבעטער פונעם אייגנארטיקן ,מאמענט' און א ייד מיט מתושלכס יארן שיק אייך א הארציקן גרוס צו חנוכה און מיין 105סטן געבורטסטאג. איר האט גארניט קיין אנונג, ווי שטארק כ'בענק נאך די ערשטע יארן פון דער עקזיסטענץ פון ,דער מאמענט', ווען כ'האב געארבעט אלס הילפס-רעדאקטאר. מחיה האב איך זיך געווען מיט מיין ארבעט. הלואי וואלט איך ענק געקאנט ווידער זען א פאר מאל א וואך. דאס זיינען געווען פאר מיר גאלדענע יארן און ס'האט מיך געטראפן א גאלדן גליק, ווען כ'האב ענק אלעמען קענענגעלערנט. ר' יעקב, כ'דאנק דיר זייער און ווינש דיר לאנגע, שעפערישע יארן.
אין גוטברודערשאפט, פסח גליקשטיין, ברוקלין, נ"י
________________________________________________________________
דעם זיידנס עצה
געמאכט מיט דער האנט
און צוזאמענגענייט מיט אלטע פעדעמלעך
איז געווען דער ערשטער בריוו אין ,א בינטל בריוו'.
ווען דער הויפט-רעדאקטאר אב קאהאן האט אויפגעריסן דעם קאנווערט,
איז ער באשפריצט געווארן מיט הייסע טרערן.
טייערער זיידע:
צי איז עס דער אמת, אז א יונגער מאן אזוי ווי איך דארף זיך חברן מיט אנדערע יונגע לייט און ניט מיט קיין אלטע לייט, אזוי ווי ביי מיר איז דער שטייגער? כ'האב באמת גארניט געמיינזאמס מיט פערזאנען מיטן זעלבן עלטער. מיינע עלטערן ווי אויך מיינע זיידעס און באבעס קריטיקירן און טאדלען מיך און דערקלערנדיק, אז כ'האב ניט קיין יונגע פריינט און אלע מיינע פריינט זיינען אלטע ק....!
וואס טראכט איר פון מיין סיטואציע? וואס זאגט איר דערצו?
יחיאל דובינסקי, תל-אביב
ר' יחיאל:
א פריינט איז א פריינט און וואס קען זיין שלעכט מיט פריינטשאפט? איר האלט פאר אינטערעסאנט דאס, וואס איר נעמט-אן פאר אינטערעסאנט. דאס איז אייער ברירה און דערין זע איך גארנישט קיין שלעכטס. אפשר איז אייער נשמה אן אלטע און ס'געפעלן אייך פריינט, וואס זיינען דערוואקסן, האבן דערפארונג און האבן וואס צו זאגן. וואס איז און וואס קאן זיין שלעכט מיט דעם?
כ'שלאג-פאר, אז איר זאלט זיך צוהערן און איינהערן צו די, וואס דערמוטיקן אייך און ניט צו די, וואס אנטמוטיקן און טאדלען אייך פאר נישטיקייטן. פריינטשאפט ווערט וואס אמאל זעלטענער אויפן עולם-השקרים. חברשאפט איז א קליינאד און מ'דארף דאס הויכשעצן. מ'קאן זיך אפלערנען גאר א סך ביי אלטע מענשן, וועלכע דאס לעבן האט געשאנקען קלוגשאפט און דערפארונג.
איר טוט אזעלכע פערזאנען אויך א טובה און איר זייט מקים א מצוה, ווייל איר שענקט פריינטשאפט און ליבשאפט די, וואס זיינען אפט אליין, איינזאם און טרויעריק.
אייער גלאז איז, לויט מיין מיינונג, האלב פול. ס'שיינט מיר, אז די, וואס קריטיקירן אייך זיינען נעגאטיווע און נישט קיין קלוגע מענשן, וואס זעען תמיד א האלב-פוסט גלאז.
אייער טייערער זיידע (וואס איז אויך א זקן מיט א שטעקן!)
________________________________________________________________
יידיש פאר פיינשמעקער
פוצט זיך אויס אין עסיק און האניק ווי דער גראף דע מאנטע-קריסטא
און רעדט יידיש ווי שלום עליכם!
_____________________________________________
פוצט זיך אויס אין עסיק און האניק ווי דער גראף דע מאנטע-קריסטא
און רעדט יידיש ווי שלום עליכם!
_____________________________________________
שרייבט אונז מיט אייערע באמערקונגען:
yiddishmoment@yiddishmoment.com
דרוקט אייער רעקלאמע דא אין אונזער צייטונג!
וועגן אינפארמאציע בנוגע רעקלאמעס:
yiddishmoment@yiddishmoment.com
אכטונג: בנימין עקלשטיין, רעדאקציע-סעקרעטאר
שענקט ,דער מאמענט' א מתנה!
צום פאראייביקן די יידישע פרעסע און קולטור
,דער מאמענט' שענקט אייך יעדע וואך א מתנה: מ'לייענט בחנם אונזער זשורנאל. מ'דארף אים ניט אויסשרייבן, זיך ניט איינשרייבן, ניט אנשליסן און ניט פארשרייבן. פאראייביקט די יידישע פרעסע און קולטור דורך שענקען ,דער מאמענט' א מתנה
מיטן ביישטייערונגס-קנעפל. דאס איז אייער ,מאמענט'!
________________________________
ביני-לביני נאך עלינו זאגט דער רבי ביים קידוש:
,די וועלט איז יונג און חסידיש!'
_______________________________________________________________
וואס לויפט איר אוועק?
קוקט-אריין אין פאלגנדיקע סעקציעס
קוקט-אריין אין פאלגנדיקע סעקציעס
| פילאסאפיע | הומאר |
 פון הויכע פענסטער _____________________ סאטירע און הומארעסקע  ווידעאס  |  א געשמאקע טרויקע:1 זי האט זיי אין באד!1 ___________________ פאראדיע און פאסקוויל  א געוואלדיקע קאפעליע די קלעזביאנקעס לעזבישע יענטעס מיט א פידל |
