,דער מאמענט' איז אן אלוועלטלעכע, אומפארטייאישע צייטונג,
וואס איז פאר דעמאקראטישע פרינציפן פאר אלע פעלקער אין אלע לענדער.
* * *
א גאנצער מעת-לעת אין גאנצן אויף א גאנץ-יידישלעכן יידיש!
* * *
איידער דער זייגער שלאגט 12 און ס'ווערט צו שפעט,
שפילט אייער ראלע אין ראטעווען אונזער צייטונג.
אויב יעדער לעזער וועט שענקען בלויז א פאר דאלאר,
וועט ,דער מאמענט דערשיינען ווייטער!
http://www.gofundme.com/848azg
מיר דאנקען זייער די לייענער, וואס שענקען אונז מתנות.
וואס איז פאר דעמאקראטישע פרינציפן פאר אלע פעלקער אין אלע לענדער.
* * *
א גאנצער מעת-לעת אין גאנצן אויף א גאנץ-יידישלעכן יידיש!
* * *
איידער דער זייגער שלאגט 12 און ס'ווערט צו שפעט,
שפילט אייער ראלע אין ראטעווען אונזער צייטונג.
אויב יעדער לעזער וועט שענקען בלויז א פאר דאלאר,
וועט ,דער מאמענט דערשיינען ווייטער!
http://www.gofundme.com/848azg
מיר דאנקען זייער די לייענער, וואס שענקען אונז מתנות.
Support the Yiddish Moment!1
Der Moment closes this month unless we raise enough money.1
Der Moment is the only all-Yiddish newspaper on the planet!1
Its writers need support to continue!1
If you enjoy reading our newspaper,1
consider donating even a little to help this worthy cause.1
If every reader donates just a few dollars,1
the Yiddish Moment will continue to be published for the next year.1
Der Moment closes this month unless we raise enough money.1
Der Moment is the only all-Yiddish newspaper on the planet!1
Its writers need support to continue!1
If you enjoy reading our newspaper,1
consider donating even a little to help this worthy cause.1
If every reader donates just a few dollars,1
the Yiddish Moment will continue to be published for the next year.1
מיט גרויס טרויער
געזעגנט זיך ,דער מאמענט'
מיט זיינע לייענער
געזעגנט זיך ,דער מאמענט'
מיט זיינע לייענער
חשובע פריינט און פארערער:
מיר באדויערן זייער, וואס דער היינטיקער נומער איז דער ענדגילטיקער נומער ,דער מאמענט'. אונזער טייערע צייטשריפט וועט מער ניט דערשיינען מחמת א צאל סיבות: א מאנגל אין שרייבער און קארעספאנדענטן; דער טיפער עלטער און דאס שלעכטע געזונט פון די מערסטע רעדאקציע-מיטארבעטער; א דוחק אין ביישטייערונגען פון די אלגעמיינע לייענער.
די רעזולטאטן פון אונזער לעצטער געלט-זאמלונגס-קאמפאניע זיינען געווען נישטיק. מיר האבן געהאפט, אז א ריזיקע צאל לעזער זאל שענקען $5, $10 אדער $20, כדי צו פרעזערווירן און פאראייביקן אונזער שטרעבונג און ארבעט. מיר האבן געהאפט, אז דער עולם וועט געניסן ווייטער צו לייענען אונזער צייטשריפט אן צו צאלן קיין אבאנעמענט-געלט.
צום צער קאנען מיר שוין מער ניט שענקען יעדן חודש דעם עולם א צייטשריפט. אפשר איז ניט דא קיין אלגעמיינער אינטערעס צו דער יידישער שפראך און קולטור? צווישן די העכער 100,000 לייענער, וואס האבן הנאה יעדן מאנאט פון אונזער טייערן זשורנאל, האט ווייניקער פון 1,000 פארערער בייגעשטייערט א פאר קאפקעס; דאס זאגט אונז גאר א סך! אז דאס רוב לייענער קאן ניט שענקען קיין פאר דאלאר צום פאראייביקן אונזער ארבעט, ווילן מיר זיך ניט קלאפן דעם קאפ אין וואנט, כדי צו פרעזערווירן אן אוצר, וואס דער עולם שעצט ניט הויך.
מיר דאנקען אונזערע פריינט און פארערער, וואס האבן אונז געהאלפן און געשטיצט אין משך פון די פיר יאר, וואס ,דער מאמענט' האט עקזיסטירט. מיר דאנקען די, וואס וועלן אונז שענקען היינטיקן חודש א מתנה מיטן ביישטייערונגס-קנעפל. די אלע נומערן ,דער מאמענט' וועלן בלייבן אין אינטערנעט און וועלן זיין צוטריטלעך פאר אלעמען. אין פאל אויב א גרויסע צאל ביישטייערונגען וועט פארפלייצן אונזער רעדאקציע, וועלן מיר אפשר ענדערן אונזער מיינונג און האלטן אין איין ארויסגעבן אונזער פובליקאציע. דאס אלץ ווענדט זיך אין אייער ברייטהארציקייט.
געדענקט זשע נאר, אז אמאל איז געווען א וואונדערשיינער ,מאמענט'! מיר געזעגענען זיך מיט טרויער מיט אונזערע פריינט און פארערער און ווינשן אייך אלעמען א זיסן פסח און א גוטן תמיד.
דאס רעדאקציע-קאלעגיום
_________________________________________________________________
מיר באדויערן זייער, וואס דער היינטיקער נומער איז דער ענדגילטיקער נומער ,דער מאמענט'. אונזער טייערע צייטשריפט וועט מער ניט דערשיינען מחמת א צאל סיבות: א מאנגל אין שרייבער און קארעספאנדענטן; דער טיפער עלטער און דאס שלעכטע געזונט פון די מערסטע רעדאקציע-מיטארבעטער; א דוחק אין ביישטייערונגען פון די אלגעמיינע לייענער.
די רעזולטאטן פון אונזער לעצטער געלט-זאמלונגס-קאמפאניע זיינען געווען נישטיק. מיר האבן געהאפט, אז א ריזיקע צאל לעזער זאל שענקען $5, $10 אדער $20, כדי צו פרעזערווירן און פאראייביקן אונזער שטרעבונג און ארבעט. מיר האבן געהאפט, אז דער עולם וועט געניסן ווייטער צו לייענען אונזער צייטשריפט אן צו צאלן קיין אבאנעמענט-געלט.
צום צער קאנען מיר שוין מער ניט שענקען יעדן חודש דעם עולם א צייטשריפט. אפשר איז ניט דא קיין אלגעמיינער אינטערעס צו דער יידישער שפראך און קולטור? צווישן די העכער 100,000 לייענער, וואס האבן הנאה יעדן מאנאט פון אונזער טייערן זשורנאל, האט ווייניקער פון 1,000 פארערער בייגעשטייערט א פאר קאפקעס; דאס זאגט אונז גאר א סך! אז דאס רוב לייענער קאן ניט שענקען קיין פאר דאלאר צום פאראייביקן אונזער ארבעט, ווילן מיר זיך ניט קלאפן דעם קאפ אין וואנט, כדי צו פרעזערווירן אן אוצר, וואס דער עולם שעצט ניט הויך.
מיר דאנקען אונזערע פריינט און פארערער, וואס האבן אונז געהאלפן און געשטיצט אין משך פון די פיר יאר, וואס ,דער מאמענט' האט עקזיסטירט. מיר דאנקען די, וואס וועלן אונז שענקען היינטיקן חודש א מתנה מיטן ביישטייערונגס-קנעפל. די אלע נומערן ,דער מאמענט' וועלן בלייבן אין אינטערנעט און וועלן זיין צוטריטלעך פאר אלעמען. אין פאל אויב א גרויסע צאל ביישטייערונגען וועט פארפלייצן אונזער רעדאקציע, וועלן מיר אפשר ענדערן אונזער מיינונג און האלטן אין איין ארויסגעבן אונזער פובליקאציע. דאס אלץ ווענדט זיך אין אייער ברייטהארציקייט.
געדענקט זשע נאר, אז אמאל איז געווען א וואונדערשיינער ,מאמענט'! מיר געזעגענען זיך מיט טרויער מיט אונזערע פריינט און פארערער און ווינשן אייך אלעמען א זיסן פסח און א גוטן תמיד.
דאס רעדאקציע-קאלעגיום
_________________________________________________________________
די מערסטע ווערטיקע זאכן אויף דער וועלט
האט מען שוין געהאט דערקלערט פאר אוממעגלעך,
נאך איידער מ'האט זיי געטאן.
לואיס בראנדאייז
האט מען שוין געהאט דערקלערט פאר אוממעגלעך,
נאך איידער מ'האט זיי געטאן.
לואיס בראנדאייז
דער אנהייב יציאת-מצרים לייט-ארטיקל
א זיסער יום-טוב
פסח איז א זיסער יום-טוב! יידן ווינשן זיך א ,זיסן פסח!', וואס באטאנט די זיסקייט און גליקלעכקייט פון דעם יום-טוב לזכרון דער באפרייאונג פון עם-ישראל פון פרעה מלך-מצרים. דער יום-טוב געפאלט אין פרילינג, וואס איז דער ווידערגעבורטס-סעזאן. דער פרילינג באדייט א פרישן אנהייב און האפענונג.
ס'זיינען פאראן אזוי פיל מוסרים, וואס מ'קאן זיך אראפנעמען פון אט-דער מעשה. מ'קאן אויך דערקלערן, אז פסח איז דער אנפאנג פון דער יידישער פאלקס-געשיכטע. פסח דערמאנט דאס פאלק ישראל אין די נסים פון אמאל און משהס אמונה. דער יום-טוב שטרייכט-אונטער די פירערשאפט פון אן איינציקן בן-מלך, וואס האט אויפגעגעבן אלצדינג און איז געווארן אן אומוויליקער משיח.
די מכות-מצרים האבן איבערצייגט פרעה, אז ער זאל ארויסלאזן די שבטים-ישראל. דער קריעות-ים-סוף איז א מעטאפאר, אז ווען מ'געפינט זיך צווישן האמער און קאוואלדע, מאכט דער אויבערשטער תמיד אן אויסוועג. די הגדה באטאנט, אז די נסים זיינען סופלאז און געשעען נאך עד-היום-הזה.
אין מדבר האט משה געהאט צו זינגען און צו זאגן פון אלע זייטן. נאך די אלע נסים האבן די יידן גאר אין גיכן פארגעסן השם און געשאפן געטשקעס ווי דער עגל-זהב, פאר וועלכן זיי זיינען געפאלן כורעים אזוי ווי זיי האבן זיך געהאט געבוקט פאר פרעה אין מצרים. אלע ווייסן שוין דעם מעטאפאר בנוגע דעם גאלדענעם עגל. חוטא בעגל זיין מיינט האבן גרעסער ליבשאפט צו גאלד ווי צו גאט אזוי ווי מ'זעט מיטן ממון-קורח.
די אפענע טיר לכבוד אליהו הנביא איז אויך אן אפענע טיר פאר די ארעמע און הונגעריקע, וואס האבן ניט וואס צו עסן. קורח איז אומדאנקבארקייט און א הויכשעצונג נאר פארן ממון, א גרויסע ליבשאפט צום עולם-הזה.
די הגדה דערציילט ניט בלויז וועגן דער שקלאפעריי פון די יידן אין מצרים, נאר זי דארמאנט אויך די קנעכטשאפט פון אנדערע פעלקער און גיט-אבער, אז יעדער ייד זאל זיך האלטן פסחצייט פאר א שקלאף, וואס ווערט באפרייט פון מצרים. די הגדה שטרייכט-אונטער מיטלייד מיט פארשקלאפטע פעלקער. פסח איז דעריבער ניט בלויז א יום-טוב ביי יידן, נאר ער איז אויך א יום-טוב פאר דער גאנצער מענשהייט!
פסח איז ניט קיין אנטיקענע מעשה. די מוסר-השכלס פון דעם יום-טוב זיינען חל אויף דער היינטיקער וועלט. ס'זיינען נאך אלץ דא פעלקער, וואס לעבן אין געפאנגענשאפט און רציחים, וואס הערשן איבער אומשולדיקע מיליאנען, אין מיטל-מזרח בפרט, וואו די גאנצע פסח-געשיכטע איז פארגעקומען. העכער 3,000 יאר שפעטער האט זיך אט-דער ראיאן גאר ווייניק איבערגעביטן. די פנימער זיינען אנדערש, נאר די מענטאליטעט און פילאסאפיע זיינען די זעלבע. פרעה איז געזונט און שטארק און הערשט נאך אלץ איבערן מיטל-מזרח. ס'איז טשיקאווע, אז שפעטער מיט אזוי פיל יארן מוז דאס יידישע פאלק, אזוי ווי א סך אנדערע מדינות, נאך עד-היום-הזה האנדלען מיט המנ'ען אין שושן און פרעה אין מצרים.
_________________________________________________________________
א זיסער יום-טוב
פסח איז א זיסער יום-טוב! יידן ווינשן זיך א ,זיסן פסח!', וואס באטאנט די זיסקייט און גליקלעכקייט פון דעם יום-טוב לזכרון דער באפרייאונג פון עם-ישראל פון פרעה מלך-מצרים. דער יום-טוב געפאלט אין פרילינג, וואס איז דער ווידערגעבורטס-סעזאן. דער פרילינג באדייט א פרישן אנהייב און האפענונג.
ס'זיינען פאראן אזוי פיל מוסרים, וואס מ'קאן זיך אראפנעמען פון אט-דער מעשה. מ'קאן אויך דערקלערן, אז פסח איז דער אנפאנג פון דער יידישער פאלקס-געשיכטע. פסח דערמאנט דאס פאלק ישראל אין די נסים פון אמאל און משהס אמונה. דער יום-טוב שטרייכט-אונטער די פירערשאפט פון אן איינציקן בן-מלך, וואס האט אויפגעגעבן אלצדינג און איז געווארן אן אומוויליקער משיח.
די מכות-מצרים האבן איבערצייגט פרעה, אז ער זאל ארויסלאזן די שבטים-ישראל. דער קריעות-ים-סוף איז א מעטאפאר, אז ווען מ'געפינט זיך צווישן האמער און קאוואלדע, מאכט דער אויבערשטער תמיד אן אויסוועג. די הגדה באטאנט, אז די נסים זיינען סופלאז און געשעען נאך עד-היום-הזה.
אין מדבר האט משה געהאט צו זינגען און צו זאגן פון אלע זייטן. נאך די אלע נסים האבן די יידן גאר אין גיכן פארגעסן השם און געשאפן געטשקעס ווי דער עגל-זהב, פאר וועלכן זיי זיינען געפאלן כורעים אזוי ווי זיי האבן זיך געהאט געבוקט פאר פרעה אין מצרים. אלע ווייסן שוין דעם מעטאפאר בנוגע דעם גאלדענעם עגל. חוטא בעגל זיין מיינט האבן גרעסער ליבשאפט צו גאלד ווי צו גאט אזוי ווי מ'זעט מיטן ממון-קורח.
די אפענע טיר לכבוד אליהו הנביא איז אויך אן אפענע טיר פאר די ארעמע און הונגעריקע, וואס האבן ניט וואס צו עסן. קורח איז אומדאנקבארקייט און א הויכשעצונג נאר פארן ממון, א גרויסע ליבשאפט צום עולם-הזה.
די הגדה דערציילט ניט בלויז וועגן דער שקלאפעריי פון די יידן אין מצרים, נאר זי דארמאנט אויך די קנעכטשאפט פון אנדערע פעלקער און גיט-אבער, אז יעדער ייד זאל זיך האלטן פסחצייט פאר א שקלאף, וואס ווערט באפרייט פון מצרים. די הגדה שטרייכט-אונטער מיטלייד מיט פארשקלאפטע פעלקער. פסח איז דעריבער ניט בלויז א יום-טוב ביי יידן, נאר ער איז אויך א יום-טוב פאר דער גאנצער מענשהייט!
פסח איז ניט קיין אנטיקענע מעשה. די מוסר-השכלס פון דעם יום-טוב זיינען חל אויף דער היינטיקער וועלט. ס'זיינען נאך אלץ דא פעלקער, וואס לעבן אין געפאנגענשאפט און רציחים, וואס הערשן איבער אומשולדיקע מיליאנען, אין מיטל-מזרח בפרט, וואו די גאנצע פסח-געשיכטע איז פארגעקומען. העכער 3,000 יאר שפעטער האט זיך אט-דער ראיאן גאר ווייניק איבערגעביטן. די פנימער זיינען אנדערש, נאר די מענטאליטעט און פילאסאפיע זיינען די זעלבע. פרעה איז געזונט און שטארק און הערשט נאך אלץ איבערן מיטל-מזרח. ס'איז טשיקאווע, אז שפעטער מיט אזוי פיל יארן מוז דאס יידישע פאלק, אזוי ווי א סך אנדערע מדינות, נאך עד-היום-הזה האנדלען מיט המנ'ען אין שושן און פרעה אין מצרים.
_________________________________________________________________
,קריג צווישן אוקראינע און רוסלאנד
וועט אפשר ברענגען א דריטע וועלט-מלחמה',
דערקלערט דער ערשטער פרעזידענט פון אוקראינע
וועט אפשר ברענגען א דריטע וועלט-מלחמה',
דערקלערט דער ערשטער פרעזידענט פון אוקראינע
אוקראינע. - א דערקלערטער קריג צווישן רוסלאנד מיט אוקראינע וועט ברענגען די דריטע וועלט-מלחמה, האט אין מערץ געווארנט לעאניד קראווטשוק, דער ערשטער פרעזידענט פון אוקראינע.
אין 1994 ווען כ'בין געווען דער פרעזידענט, וואלט זיך קיינער קיינמאל ניט פארגעשטעלט, אז צווישן אוקראינע און רוסלאנד זאלן אנטשטיין אזעלכע באציאונגען און רוסלאנד זאל אריינשיקן איר מיליטער אין אוקראינע, האט קראווטשוק דערקלערט. אין אויסטויש אויף א צוזאג פון רוסלאנד קיינמאל ניט צו אטאקירן די ניי-געבוירענע, זעלבסטשטענדיקע אוקראינע האט פרעזידענט קראווטשוק אפגעגעבן אין 1994 רוסלאנד אירע קערן-וואפן, וואס זיינען געווען פאזיציאנירט אין דער אוקראינע.
קראווטשוק האט גערופן דעם רוסישן פרעזידענט וולאדימיר פוטין זיך צו האלטן ביים בודאפעשטער מעמאראנדום. פוטין האט אבער דערקלערט דעם מעמא פאר בטל, ווייל ער האלט פאר אילעגיטעם די נייע רעגירונג אין קיעוו. דער געוועזענער פרעזידענט האט בעת א רעדע אין אוקראינישן פארלאמענט הארב געטאדלט פרעזידענט פוטין, באטאנענדיק, אז גוטע באציאונגען מיט רוסלאנד זיינען נויטווענדיק פאר אוקראינע.
,מיין מיינונג וועגן זיינע באהויפטונגען איז זייער נעגאטיוו; זיינע דערקלערונגען זיינען ניט אמת און שטיצן זיך אויף אן אימפעריאליסטישער פילאסאפיע און טאטאליטארישע דאגמעס', האט קראווטשוק געזאגט, צוגעבנדיק ,זיינע אנדערע אקציעס באדראען ניט בלויז אוקראינע נאר אויך גאנץ אייראפע'. אוקראינע וויל האבן נארמאלע באציאונגען און וויל זיין א פארטנער פון רוסלאנד, האט דער אמאליקער פרעזידענט באשטימט.
_________________________________________________________________
אין 1994 ווען כ'בין געווען דער פרעזידענט, וואלט זיך קיינער קיינמאל ניט פארגעשטעלט, אז צווישן אוקראינע און רוסלאנד זאלן אנטשטיין אזעלכע באציאונגען און רוסלאנד זאל אריינשיקן איר מיליטער אין אוקראינע, האט קראווטשוק דערקלערט. אין אויסטויש אויף א צוזאג פון רוסלאנד קיינמאל ניט צו אטאקירן די ניי-געבוירענע, זעלבסטשטענדיקע אוקראינע האט פרעזידענט קראווטשוק אפגעגעבן אין 1994 רוסלאנד אירע קערן-וואפן, וואס זיינען געווען פאזיציאנירט אין דער אוקראינע.
קראווטשוק האט גערופן דעם רוסישן פרעזידענט וולאדימיר פוטין זיך צו האלטן ביים בודאפעשטער מעמאראנדום. פוטין האט אבער דערקלערט דעם מעמא פאר בטל, ווייל ער האלט פאר אילעגיטעם די נייע רעגירונג אין קיעוו. דער געוועזענער פרעזידענט האט בעת א רעדע אין אוקראינישן פארלאמענט הארב געטאדלט פרעזידענט פוטין, באטאנענדיק, אז גוטע באציאונגען מיט רוסלאנד זיינען נויטווענדיק פאר אוקראינע.
,מיין מיינונג וועגן זיינע באהויפטונגען איז זייער נעגאטיוו; זיינע דערקלערונגען זיינען ניט אמת און שטיצן זיך אויף אן אימפעריאליסטישער פילאסאפיע און טאטאליטארישע דאגמעס', האט קראווטשוק געזאגט, צוגעבנדיק ,זיינע אנדערע אקציעס באדראען ניט בלויז אוקראינע נאר אויך גאנץ אייראפע'. אוקראינע וויל האבן נארמאלע באציאונגען און וויל זיין א פארטנער פון רוסלאנד, האט דער אמאליקער פרעזידענט באשטימט.
_________________________________________________________________
אינטערעסאנטע פיטשעווקעס
ישראל געהערט צו די יידן,
דערקלערט יארדאנישער שעיך
ישראל געהערט צו די יידן,
דערקלערט יארדאנישער שעיך
שעיך אכמעד אדוואן אינעם קאראן איז ניט דא אזא לאנד ווי ,פאלעסטינע' און די הייליקע מדינה געהערט ביזן יום-הדין צו די בני-ישראל, האט לעצטנס דערקלערט דער יארדאנישער שעיך אכמעד אדוואן, א געלערנטער און מומחה אינעם קאראן. די באמערקונג פון דעם גרויסן געלערנטן שטיצן זיך אויפן קאראן, סורע 5 - ,די סורע וועגן דעם טיש', סטראפע 21 און סורע 26 - ,די סורע וועגן די פאעטן', סטראפע 59, וואס לייענט זיך: ,מיר האבן געמאכט די בני-ישראל פאר די יורשים (פון דער מדינה)'.
די, וואס פארדרייען דאס בוך פון זייער גאט דער קאראן זאג איך אייך: ,פארשאלטענע שקרנים, וואו נעמט איר דעם נאמען פאלעסטינע? אלא האט שוין געגעבן דער מדינה א נאמען ,די הייליקע מדינה' און זי געשאנקען די בני-ישראל. אינעם קאראן איז ניט דא אזא זאך ווי פאלעסטינע. אייער דערקלאראציע, אז ישראל איז אייערס איז א פאלשקייט און שטעלט-פאר מיט זיך אן אנפאל אויפן קאראן, אויף די יהודים און אויף זייער לאנד. דעריבער וועט איר קיין דערפאלג ניט האבן און אלא וועט אייך איבערלאזן אויף הפקר און אייך פארשעמען, ווייל אלא וועט זיי (די יידן) שוצן'.
,די יידן זיינען א פרידלעך פאלק', האט אדוואן צוגעגעבן, ,וואס זיינען ניט קיין אגרעסארן. זיי פארטיידיקן זיך אבער ווען מ'אטאקירט זיי, ברענגען זיי זייערע שונאים ווייניק שאדן. ס'איז פאר זיי א כבוד, וואס אלא האט זיי אויסדערוויילט צווישן די אלע עולמות און רוחים. אין מיינע ביכער האב איך קלאר געמאכט די סיבות פון אלאס אויסוואל. אז אלא האט זיי אויסדערוויילט, האט ער ניט געטאן אזוינס אין נאמען פון העפלעכקייט און מיט אומגערעכטיקייט; ער האט געטאן אזעלכעס, ווייל זיי (די יידן) האבן דאס פארדינט', האט דער שעיך אויסגעפירט. דער שעיך האט באצייכנט די פאלעסטינער ווי די מערדער פון קינדער, זקנים און פרויען.
דער מומחה אינעם קאראן איז געפארן קיין ישראל, וואו ער האט זיך געטראפן מיט תלמידי-חכמים. דאס אינטערנעט-בלאט ,ישראל אין אראביש' האט אינטערוויואירט דעם שעיך. בשעת דעם אינטערוויו האט דער געלערנטער איבערגעגעבן, אז די סיבה פארוואס ער איז ,ליבעראל' קומט פון זיין גלויבן אינעם קאראן, וואס דערקלערט פיל מאל, אז די הייליקע מדינה געהערט צום פאלק-ישראל ווי, למשל: ,א, עם-ישראל, גייט-אריין אין דער הייליקער מדינה, וואס אלא האט אייך געשאנקען', סורע 5, סטראפע 21.
די, וואס פארדרייען דאס בוך פון זייער גאט דער קאראן זאג איך אייך: ,פארשאלטענע שקרנים, וואו נעמט איר דעם נאמען פאלעסטינע? אלא האט שוין געגעבן דער מדינה א נאמען ,די הייליקע מדינה' און זי געשאנקען די בני-ישראל. אינעם קאראן איז ניט דא אזא זאך ווי פאלעסטינע. אייער דערקלאראציע, אז ישראל איז אייערס איז א פאלשקייט און שטעלט-פאר מיט זיך אן אנפאל אויפן קאראן, אויף די יהודים און אויף זייער לאנד. דעריבער וועט איר קיין דערפאלג ניט האבן און אלא וועט אייך איבערלאזן אויף הפקר און אייך פארשעמען, ווייל אלא וועט זיי (די יידן) שוצן'.
,די יידן זיינען א פרידלעך פאלק', האט אדוואן צוגעגעבן, ,וואס זיינען ניט קיין אגרעסארן. זיי פארטיידיקן זיך אבער ווען מ'אטאקירט זיי, ברענגען זיי זייערע שונאים ווייניק שאדן. ס'איז פאר זיי א כבוד, וואס אלא האט זיי אויסדערוויילט צווישן די אלע עולמות און רוחים. אין מיינע ביכער האב איך קלאר געמאכט די סיבות פון אלאס אויסוואל. אז אלא האט זיי אויסדערוויילט, האט ער ניט געטאן אזוינס אין נאמען פון העפלעכקייט און מיט אומגערעכטיקייט; ער האט געטאן אזעלכעס, ווייל זיי (די יידן) האבן דאס פארדינט', האט דער שעיך אויסגעפירט. דער שעיך האט באצייכנט די פאלעסטינער ווי די מערדער פון קינדער, זקנים און פרויען.
דער מומחה אינעם קאראן איז געפארן קיין ישראל, וואו ער האט זיך געטראפן מיט תלמידי-חכמים. דאס אינטערנעט-בלאט ,ישראל אין אראביש' האט אינטערוויואירט דעם שעיך. בשעת דעם אינטערוויו האט דער געלערנטער איבערגעגעבן, אז די סיבה פארוואס ער איז ,ליבעראל' קומט פון זיין גלויבן אינעם קאראן, וואס דערקלערט פיל מאל, אז די הייליקע מדינה געהערט צום פאלק-ישראל ווי, למשל: ,א, עם-ישראל, גייט-אריין אין דער הייליקער מדינה, וואס אלא האט אייך געשאנקען', סורע 5, סטראפע 21.
זייער אפט הער איך,
אז מ'באשולדיקט ישראל אין פאריידישן ירושלים,
וואס איז אזוי ווי מ'זאל באשולדיקן אמעריקע אין אמעריקאניזירן וואשינגטאן
אדער בריטאניע אין פארענגלישן לאנדאן.
צי ווייסט איר פארוואס מ'רופט אונז ,יהודים'?
ווייל מיר קומען פון יהודה.
__________________________________
אז מ'באשולדיקט ישראל אין פאריידישן ירושלים,
וואס איז אזוי ווי מ'זאל באשולדיקן אמעריקע אין אמעריקאניזירן וואשינגטאן
אדער בריטאניע אין פארענגלישן לאנדאן.
צי ווייסט איר פארוואס מ'רופט אונז ,יהודים'?
ווייל מיר קומען פון יהודה.
__________________________________
שבתדיקע באגריסונגען
אלגעמיינע באמערקונגען
מיר ווינשן אייך אלעמען א זיסן, כשרן פסח. מיר טיילן אייך אויך מיט, אז מיר באדויערן זייער, וואס ס'איז ניט געווען קיין מערץ-נומער. מחמת דעם קאלטן וועטער און צוליבן שלעכטן געזונט פון א צאל שרייבער אין ניו-יארק האבן מיר, צום צער, ניט געקאנט ארויסגעבן אין מערץ קיין נייעם נומער. ניט געדאגהט! מיר האראווען ווי אלע מאל אזוי ווי מזיקים, בכדי אייך צוצושטעלן די אמתע סחורה און דאס אויבערשטע פון שטויסל מכוח דער יידישער שפראך און קולטור. זארגט זיך ניט! ,דער מאמענט' וועט עקזיסטירן עד-סוף-כל-הדורות און וועט, ווי תמיד, אנווענדן אלע כוחות אייך צו שענקען יעדן מאנאט דאס טעלערל פון הימל.
ס'ווערט אבער וואס אמאל שווערער ארויסצוגעבן יעדן חודש א נייעם נומער מיט פרישע מאטעריאלן צוליבן מאנגל אין שרייבער און זשורנאליסטן. מיר בעטן, אז איר זאלט אונז אנטשולדיקן, לייענען ווייטער אונער טייערן ,מאמענט' און זיך מחיה זיין מיטן אויטענטישן, עלעגאנטן לשון אין אונזער צייטשריפט, וואס איז ניט צום פארגלייכן און מ'קאן ניט געפינען אנדערש-וואו.
לוסטיק, פריילעך און מחיהדיק
אונזער מיסיע איז צוצושטעלן דעם עולם א שטעטלדיקן יידיש, כדי ער זאל זיך מחיה זיין מיט אן אויטענטישער שפראך, וואס מ'קאן ניט געפינען אנדערש-וואו. ביז אזא גאלדענעם רעזולטאט האבן מיר זיך שוין דערשלאגן! אמן.
דער ציל איז, אז מ'זאל זיך פאסמאקעווען מיט יידישע ווערטער און ניט מיט קיין ענגלישע, רוסישע אדער העברעאישע איבערזעצונגען פון דעם, וואס מ'שרייבט דא אין א יידישער צייטשריפט. דער עולם שמאכט זיך מחיה צו זען און הערן אן אלטמאדישן, שטעטלדיקן יידיש, וואס איז היינט-צו-טאג א יקר-המציאות; די וועלט וויל זיך מחיה זיין מיט מליצות אויף יידיש!
אויב מ'וויל לייענען ענגלישע איבערזעצונגען פון עכט-יידישלעכע זאצן, דארף מען ניט האבן ,דער מאמענט'!
יונג און חסידיש
די וואס ארבעטן ניט און געניסן פון ממתקים פון דער מלוכה-קאסע מוזן דינען אין דער ארמיי אזוי ווי אלע אנדערע ישראלים. קיין שום ייד איז קיינמאל ניט צו הייליק, אז ער טאר ניט קעמפן, בכדי צו פארטיידיקן זיך און זיין מדינה.
דער עולם פארגעסט, אז צו פיל חסידים אין מדינת-ישראל זיינען צו הייליק צו ארבטן און צו געבן זייערע ווייב און קינדער ברויט; אלזא מוז יעדער ישראלי, וואס ארבעט שענקט ברויט די, וואס זאגן זיך אפ צו ארבעטן, ווייל זיי זיינען צדיקים און חכמים און מוזן קוועטשן גאנצע טעג און נעכט די באנק! יושרֱ!
קוקאראטשקעס און לאטרינען
דער דיקטאטאר איבער נארד-קארייע קים דזאנג איל האט מיט א מאנאט צוריק אפגעהאלטן דעם גרעסטן וואל-זיג אין דער וועלט-געשיכטע - יעדער וויילער אין לאנד האט געשטימט פאר אים!! ניט קיין שפאס און גארניט קיין גוזמא!
מיר פארשטייען, אז קים דשאנג איל איז א דינאמישער קאנדידאט, וואס האט א געוואלדיקע דעה אין דער מדינה אבער פערדינאנד מארקאס, פידעל קאסטרא, סאדאם כוסעין און יאזעף סטאלין זיינען אפילו ניט געווען אזוי פעאיק צו פעלשן די וואל-רעזולטאטן אויף אזא גנבישן אופן, אז א גאנץ לאנד זאל שטימען פאר זיי. ריידנדיק וועגן נסים - וואונדער איבער וואונדער און חוצפה אן שום מאס: דער געוואלדיקער קאנדידאט האט באצויבערט א גאנץ לאנד און קיינער האט ניט געקאנט ביישטיין קעגן זיין חן. אין קארייע האבן אלע ליב דעם חשבון הערשער! פרעזידענט איל איז אזוי חשוב און האט אזא רחמנות און מיטלייד מיט זיינע בירגער, אז ער האט צוגעזאגט, אז ער וועט זיך אפצוזאגן פון פראנצויזישן קרעם-סאס מיט זיין האמאר און צו עסן נאר איין פארציע אייז-קרעם אלס נאכשפייז אן שום שלאג און אן קיין צעברעקלטן שאקאלאד ביז דער גרויסער הונגער אין צפון-קארייע וועט קומען צו א סוף!
בלייבן אן א באבען
,דער מאמענט' איז שוין א פארשוואונדענע זאך, די באבע איז גאר שטארק טרויעריק, די משיחטע איז אנטוישט און די וועלט בלייט אן שום מאמענט און אן קיין באבען! וואס טוט מען אין אזוינע צייטן? מ'בלייבט אן א באבען!
__________________________________________________________________________
אלגעמיינע באמערקונגען
מיר ווינשן אייך אלעמען א זיסן, כשרן פסח. מיר טיילן אייך אויך מיט, אז מיר באדויערן זייער, וואס ס'איז ניט געווען קיין מערץ-נומער. מחמת דעם קאלטן וועטער און צוליבן שלעכטן געזונט פון א צאל שרייבער אין ניו-יארק האבן מיר, צום צער, ניט געקאנט ארויסגעבן אין מערץ קיין נייעם נומער. ניט געדאגהט! מיר האראווען ווי אלע מאל אזוי ווי מזיקים, בכדי אייך צוצושטעלן די אמתע סחורה און דאס אויבערשטע פון שטויסל מכוח דער יידישער שפראך און קולטור. זארגט זיך ניט! ,דער מאמענט' וועט עקזיסטירן עד-סוף-כל-הדורות און וועט, ווי תמיד, אנווענדן אלע כוחות אייך צו שענקען יעדן מאנאט דאס טעלערל פון הימל.
ס'ווערט אבער וואס אמאל שווערער ארויסצוגעבן יעדן חודש א נייעם נומער מיט פרישע מאטעריאלן צוליבן מאנגל אין שרייבער און זשורנאליסטן. מיר בעטן, אז איר זאלט אונז אנטשולדיקן, לייענען ווייטער אונער טייערן ,מאמענט' און זיך מחיה זיין מיטן אויטענטישן, עלעגאנטן לשון אין אונזער צייטשריפט, וואס איז ניט צום פארגלייכן און מ'קאן ניט געפינען אנדערש-וואו.
לוסטיק, פריילעך און מחיהדיק
אונזער מיסיע איז צוצושטעלן דעם עולם א שטעטלדיקן יידיש, כדי ער זאל זיך מחיה זיין מיט אן אויטענטישער שפראך, וואס מ'קאן ניט געפינען אנדערש-וואו. ביז אזא גאלדענעם רעזולטאט האבן מיר זיך שוין דערשלאגן! אמן.
דער ציל איז, אז מ'זאל זיך פאסמאקעווען מיט יידישע ווערטער און ניט מיט קיין ענגלישע, רוסישע אדער העברעאישע איבערזעצונגען פון דעם, וואס מ'שרייבט דא אין א יידישער צייטשריפט. דער עולם שמאכט זיך מחיה צו זען און הערן אן אלטמאדישן, שטעטלדיקן יידיש, וואס איז היינט-צו-טאג א יקר-המציאות; די וועלט וויל זיך מחיה זיין מיט מליצות אויף יידיש!
אויב מ'וויל לייענען ענגלישע איבערזעצונגען פון עכט-יידישלעכע זאצן, דארף מען ניט האבן ,דער מאמענט'!
יונג און חסידיש
די וואס ארבעטן ניט און געניסן פון ממתקים פון דער מלוכה-קאסע מוזן דינען אין דער ארמיי אזוי ווי אלע אנדערע ישראלים. קיין שום ייד איז קיינמאל ניט צו הייליק, אז ער טאר ניט קעמפן, בכדי צו פארטיידיקן זיך און זיין מדינה.
דער עולם פארגעסט, אז צו פיל חסידים אין מדינת-ישראל זיינען צו הייליק צו ארבטן און צו געבן זייערע ווייב און קינדער ברויט; אלזא מוז יעדער ישראלי, וואס ארבעט שענקט ברויט די, וואס זאגן זיך אפ צו ארבעטן, ווייל זיי זיינען צדיקים און חכמים און מוזן קוועטשן גאנצע טעג און נעכט די באנק! יושרֱ!
קוקאראטשקעס און לאטרינען
דער דיקטאטאר איבער נארד-קארייע קים דזאנג איל האט מיט א מאנאט צוריק אפגעהאלטן דעם גרעסטן וואל-זיג אין דער וועלט-געשיכטע - יעדער וויילער אין לאנד האט געשטימט פאר אים!! ניט קיין שפאס און גארניט קיין גוזמא!
מיר פארשטייען, אז קים דשאנג איל איז א דינאמישער קאנדידאט, וואס האט א געוואלדיקע דעה אין דער מדינה אבער פערדינאנד מארקאס, פידעל קאסטרא, סאדאם כוסעין און יאזעף סטאלין זיינען אפילו ניט געווען אזוי פעאיק צו פעלשן די וואל-רעזולטאטן אויף אזא גנבישן אופן, אז א גאנץ לאנד זאל שטימען פאר זיי. ריידנדיק וועגן נסים - וואונדער איבער וואונדער און חוצפה אן שום מאס: דער געוואלדיקער קאנדידאט האט באצויבערט א גאנץ לאנד און קיינער האט ניט געקאנט ביישטיין קעגן זיין חן. אין קארייע האבן אלע ליב דעם חשבון הערשער! פרעזידענט איל איז אזוי חשוב און האט אזא רחמנות און מיטלייד מיט זיינע בירגער, אז ער האט צוגעזאגט, אז ער וועט זיך אפצוזאגן פון פראנצויזישן קרעם-סאס מיט זיין האמאר און צו עסן נאר איין פארציע אייז-קרעם אלס נאכשפייז אן שום שלאג און אן קיין צעברעקלטן שאקאלאד ביז דער גרויסער הונגער אין צפון-קארייע וועט קומען צו א סוף!
בלייבן אן א באבען
,דער מאמענט' איז שוין א פארשוואונדענע זאך, די באבע איז גאר שטארק טרויעריק, די משיחטע איז אנטוישט און די וועלט בלייט אן שום מאמענט און אן קיין באבען! וואס טוט מען אין אזוינע צייטן? מ'בלייבט אן א באבען!
__________________________________________________________________________
דאס אויבערשטע פון שטויסל
מאנישעוויץ
מאנישעוויץ
א זיסן און כשרן פסח
פון אייערע פריינט אין ,מאנישעוויץ'
www.manishewitz.com
_________________________________________________________________
- יעדן מאנטיק און דינסטיק 8-11 אין אוונט
,איגואנא'
240 וועסט 54סטע גאס, מאנהאטן, נ"י
765-5454 (212)
$15 אריינגאנג און $15 מינימום
רעזערוואציעס: 212.719.5799
אפן פון 7-12 אזייגער
Iguana Restaurant & Dance Lounge
_________________________________________________________
די פיינסטע מעבל אין ניוארק
In Style Furniture
פריצדיקע מעבל צו ביליקע פרייזן!
In Style Furniture
פריצדיקע מעבל צו ביליקע פרייזן!
In Style Furniture
233 וואשינגטאן גאס, ניוארק, ניו-דזשערזי 07102
973.792.0671
א חשובער לאנדסמאן, וואס פארקויפט די פיינסטע מעבל צו געשמאקע פרייזן
_________________________________________________________
233 וואשינגטאן גאס, ניוארק, ניו-דזשערזי 07102
973.792.0671
א חשובער לאנדסמאן, וואס פארקויפט די פיינסטע מעבל צו געשמאקע פרייזן
_________________________________________________________
פונעם שרייבטיש פון
ד"ר נאמאסט
א בושה און א חרפה
ס'איז ניט בלויז טרויעריק, נאר ס'איז אויך א בושה און א חרפה, אז מיר מוזן פארמאכן אונזער טייערע צייטשריפט, וואס פארמאגט א חודשלעכן טיראזש פון העכער 100,000 לייענער. אלס גרינדער און פרעזידענט האב איך באשלאסן צו טאן אזוינס מחמת עטלעכע סיבות: דאס שלעכטע געזונט פון א צאל מיטארבעטער און קארעספאנדענטן; דער טיפער עלטער און פיזישע שוואכקייט פון אונזערע רעדאקציע-מיטארבעטער, און (די הויפט-זאך) א מאנגל אין ביישטייערונגען מצד די אלגעמיינער לייענער.
נישטיק זיינען געווען די רעזולטאטן און רעזאנאנץ פון דער לעצטער געלט-זאמלונגס-קאמפאניע. פראסט, פשוט און בקיצור: ,דער מאמענט' וואלט ווייטער דערשינען, אז א גרויסער פראצענט לעזער זאל געווען שענקען א קליינע סומע געלט. אין משך פון די פיר יאר, וואס ,דער מאמענט' האט עקזיסטירט, האבן מיר דערהאלטן א שיינע פאר טשעקן אויף געשמאקע סומעס פון גבירים און עושרים, מיינע נאענטע פריינט און באקאנטע. אזוינע בעלי-טובות האבן געטאן אזוינס אויפן סמך פון אונזער פריינטשאפט און באקאנטשאפט. צום צער איז זייער ברייטהארציקייט ניט געווען גענוג.
איך, אוצר נאמאסט, האב געוואלט זען טעטיקייט מצד אונזערע לייענער: ביישטייערונגען; רעזאנאנץ, און באטייליקונג. כ'האב געוואלט זען, אז א געשמאקע און געזונטע צאל לעזער זאל כסדר שטיצן אונזער חשובע צייטונג מיט זייער ברייטהארציקייט אבער דאס איז, ליידער, ניט געשען.
מיינע ,זקנימלעך' און ,חסידימלעך' האבן באוויזן, אז ס'איז נאך היינט-צו-טאג מעגלעך צו מאכן אויף יידיש א מאדערנע צייטשריפט, וואס איר לשון איז הן עלעגאנט הן היימיש. עטלעכע חשובע פראפעסארן האבן עטלעכע מאל באמערקט מיט אויפהייטערונג, אז אונזער ,מאמענט' זעט-אויס און לייענט זיך פונקט ווי א יידישע צייטונג פון ווארשע צווישן די צוויי וועלט-מלחמות. מיר דערפרייען זיך ביז די זיבן הימלען מיט אזא קאמפלימענט אבער לויב-ווערטער און ליבשאפט דעקן ניט קיין הוצאות. דא שטייט מען ניט אויף קיין געלט אבער מ'מוז באצאלן דעם טאטן.
דער עולם שרייט ווי מ'הרגעט די באבע, אז די יידישע שפראך גייט-אונטער, אז די יידישע קולטור איז שוין טויט אבער קיינער וויל ניט רירן קיין פינגער אדער זיך ניט רוקן פון זיין באקוועמלעך ווינקעלע, בכדי צו פרעזערווירן דאס יידישע לשון אדער ווידער צו באלעבן די יידישע קולטור. דער עולם איז א גולם! א היימישער יידיש איז ניט קיין באדראטער זגאל נאר א פארשטיינערטע איבערבלייבעניש אזוי ווי א דינאזויער-פאסיל! דאס יידישע לשון איז אן אנטיקן רעשטל פון א פארשוואונדענער, פארשניטענער וועלט, וואס וועט אנאליזירט ווערן אונטער א פארגרעסערונגס-גלאז אין א לאבאראטאריע אדער אוניווערסיטעט. יידיש וועט מען הערן נאר אויף שפראך-וויסנשאפטס-קאנפערענצן, וואו פראפעסאראן און לערער וועלן פארלייענען רעפעראטן און ריידן צווישן זיך יידיש אזוי ווי מ'טוט ביי אקאדעמישע פארזאמלונגען פאר לאטיין און אלטגריכיש. יידיש איז א בית-עולם-לשון, וואס אינטערעסירט נאר זייער א קליין הייפעלע אקאדעמיקער און נאסטאלגיסטן. איך און מיינע באקאנטע ווייסן דאס שוין, מיר נעמען-אן פאר ארנטלעך די ווירקלעכקייט און די קעגנווארט און מיר מארשירן פארויס צוזאמען מיט דער צוקונפט און מיטן גורל.
די רעדאקטארן און מיטארבעטער פון ,דער מאמענט' האבן שוין געטאן זייער ארבעט. דאס שרייבן מיר מיט א ריינעם געוויסן. ,דער מאמענט' האט צוזאמענגעבראכט יידן פון אלע טיילן וועלט, פארפירט נייע פריינטשאפטן און באנייט אלע באקאנטשאפטן. דערפון זיינען מיר גאר שטארק צופרידן. די וועלט איז א בעסערער פלאץ א דאנק ,דער מאמענט'!
א ,לאיק' אין ,פעיסבוק' אדער אן איבערדרוק פון א ,טוויטקע' אין ,טוויטער' שטעלט ניט פאר מיט זיך קיין אנטייל. די גרעסטע אקטיוויטעט איז געקומען פון אונזער חברה, אונזערע מיטארבעטער, קארעספאנדענטן און גבירים, וואס האבן אונז געשאנקען מתנות מחמת זייער נאענטער פריינטשאפט און דרך-ארץ פאר מיר. ,דער מאמענט' האט געפייקלט פיר יאר מיט דער וויכטיקייט צו פרעזערווירן יידיש און אלץ אין צוזאמענהאג מיט אים; אונזער באראבאנעווען האט זיך געשטויסן אויף טויבע אויערן און איז געהערט געווארן בחצות נאר פונעם אייזקאלטן ווינט אויפן בית-עלמן. אונזערע גענעדיקע, אנשטענדיקע פאטריאטן פון דער אלטער היים, וואס האבן אלץ איבערגעלעבט און צוגעזען מיט די אייגענע אויגן האבן געוואלט איבערלאזן א טייערע ירושה און קולטור-אוצר און גאר א קליינע צאל האט זיך פאראינטערעסירט מיט דעם. געוואלט האב איך, אז א קליינער פראצענט זאל ביישטייערן געלט צום פרעזערווירן און פאראייביקן די יידישע שפראך און קולטור. דאס איז, צום צער, ניט צושטאנדגעקומען.
מיר דאנקען און סאלוטירן אונזערע פריינט, פארערער און באקאנטע, וואס האבן אונז געשטיצט און געהאלפן און האבן געהאראוועט ווי מזיקים, כדי די יידישע שפראך און קולטור זאלן ווידער אויפלעבן. צום באדויערן זיינען מיר געקומען צו עלינו. ס'איז שוין צו שפעט. ניט היינט געדאכט!
_________________________________________________________
ד"ר נאמאסט
א בושה און א חרפה
ס'איז ניט בלויז טרויעריק, נאר ס'איז אויך א בושה און א חרפה, אז מיר מוזן פארמאכן אונזער טייערע צייטשריפט, וואס פארמאגט א חודשלעכן טיראזש פון העכער 100,000 לייענער. אלס גרינדער און פרעזידענט האב איך באשלאסן צו טאן אזוינס מחמת עטלעכע סיבות: דאס שלעכטע געזונט פון א צאל מיטארבעטער און קארעספאנדענטן; דער טיפער עלטער און פיזישע שוואכקייט פון אונזערע רעדאקציע-מיטארבעטער, און (די הויפט-זאך) א מאנגל אין ביישטייערונגען מצד די אלגעמיינער לייענער.
נישטיק זיינען געווען די רעזולטאטן און רעזאנאנץ פון דער לעצטער געלט-זאמלונגס-קאמפאניע. פראסט, פשוט און בקיצור: ,דער מאמענט' וואלט ווייטער דערשינען, אז א גרויסער פראצענט לעזער זאל געווען שענקען א קליינע סומע געלט. אין משך פון די פיר יאר, וואס ,דער מאמענט' האט עקזיסטירט, האבן מיר דערהאלטן א שיינע פאר טשעקן אויף געשמאקע סומעס פון גבירים און עושרים, מיינע נאענטע פריינט און באקאנטע. אזוינע בעלי-טובות האבן געטאן אזוינס אויפן סמך פון אונזער פריינטשאפט און באקאנטשאפט. צום צער איז זייער ברייטהארציקייט ניט געווען גענוג.
איך, אוצר נאמאסט, האב געוואלט זען טעטיקייט מצד אונזערע לייענער: ביישטייערונגען; רעזאנאנץ, און באטייליקונג. כ'האב געוואלט זען, אז א געשמאקע און געזונטע צאל לעזער זאל כסדר שטיצן אונזער חשובע צייטונג מיט זייער ברייטהארציקייט אבער דאס איז, ליידער, ניט געשען.
מיינע ,זקנימלעך' און ,חסידימלעך' האבן באוויזן, אז ס'איז נאך היינט-צו-טאג מעגלעך צו מאכן אויף יידיש א מאדערנע צייטשריפט, וואס איר לשון איז הן עלעגאנט הן היימיש. עטלעכע חשובע פראפעסארן האבן עטלעכע מאל באמערקט מיט אויפהייטערונג, אז אונזער ,מאמענט' זעט-אויס און לייענט זיך פונקט ווי א יידישע צייטונג פון ווארשע צווישן די צוויי וועלט-מלחמות. מיר דערפרייען זיך ביז די זיבן הימלען מיט אזא קאמפלימענט אבער לויב-ווערטער און ליבשאפט דעקן ניט קיין הוצאות. דא שטייט מען ניט אויף קיין געלט אבער מ'מוז באצאלן דעם טאטן.
דער עולם שרייט ווי מ'הרגעט די באבע, אז די יידישע שפראך גייט-אונטער, אז די יידישע קולטור איז שוין טויט אבער קיינער וויל ניט רירן קיין פינגער אדער זיך ניט רוקן פון זיין באקוועמלעך ווינקעלע, בכדי צו פרעזערווירן דאס יידישע לשון אדער ווידער צו באלעבן די יידישע קולטור. דער עולם איז א גולם! א היימישער יידיש איז ניט קיין באדראטער זגאל נאר א פארשטיינערטע איבערבלייבעניש אזוי ווי א דינאזויער-פאסיל! דאס יידישע לשון איז אן אנטיקן רעשטל פון א פארשוואונדענער, פארשניטענער וועלט, וואס וועט אנאליזירט ווערן אונטער א פארגרעסערונגס-גלאז אין א לאבאראטאריע אדער אוניווערסיטעט. יידיש וועט מען הערן נאר אויף שפראך-וויסנשאפטס-קאנפערענצן, וואו פראפעסאראן און לערער וועלן פארלייענען רעפעראטן און ריידן צווישן זיך יידיש אזוי ווי מ'טוט ביי אקאדעמישע פארזאמלונגען פאר לאטיין און אלטגריכיש. יידיש איז א בית-עולם-לשון, וואס אינטערעסירט נאר זייער א קליין הייפעלע אקאדעמיקער און נאסטאלגיסטן. איך און מיינע באקאנטע ווייסן דאס שוין, מיר נעמען-אן פאר ארנטלעך די ווירקלעכקייט און די קעגנווארט און מיר מארשירן פארויס צוזאמען מיט דער צוקונפט און מיטן גורל.
די רעדאקטארן און מיטארבעטער פון ,דער מאמענט' האבן שוין געטאן זייער ארבעט. דאס שרייבן מיר מיט א ריינעם געוויסן. ,דער מאמענט' האט צוזאמענגעבראכט יידן פון אלע טיילן וועלט, פארפירט נייע פריינטשאפטן און באנייט אלע באקאנטשאפטן. דערפון זיינען מיר גאר שטארק צופרידן. די וועלט איז א בעסערער פלאץ א דאנק ,דער מאמענט'!
א ,לאיק' אין ,פעיסבוק' אדער אן איבערדרוק פון א ,טוויטקע' אין ,טוויטער' שטעלט ניט פאר מיט זיך קיין אנטייל. די גרעסטע אקטיוויטעט איז געקומען פון אונזער חברה, אונזערע מיטארבעטער, קארעספאנדענטן און גבירים, וואס האבן אונז געשאנקען מתנות מחמת זייער נאענטער פריינטשאפט און דרך-ארץ פאר מיר. ,דער מאמענט' האט געפייקלט פיר יאר מיט דער וויכטיקייט צו פרעזערווירן יידיש און אלץ אין צוזאמענהאג מיט אים; אונזער באראבאנעווען האט זיך געשטויסן אויף טויבע אויערן און איז געהערט געווארן בחצות נאר פונעם אייזקאלטן ווינט אויפן בית-עלמן. אונזערע גענעדיקע, אנשטענדיקע פאטריאטן פון דער אלטער היים, וואס האבן אלץ איבערגעלעבט און צוגעזען מיט די אייגענע אויגן האבן געוואלט איבערלאזן א טייערע ירושה און קולטור-אוצר און גאר א קליינע צאל האט זיך פאראינטערעסירט מיט דעם. געוואלט האב איך, אז א קליינער פראצענט זאל ביישטייערן געלט צום פרעזערווירן און פאראייביקן די יידישע שפראך און קולטור. דאס איז, צום צער, ניט צושטאנדגעקומען.
מיר דאנקען און סאלוטירן אונזערע פריינט, פארערער און באקאנטע, וואס האבן אונז געשטיצט און געהאלפן און האבן געהאראוועט ווי מזיקים, כדי די יידישע שפראך און קולטור זאלן ווידער אויפלעבן. צום באדויערן זיינען מיר געקומען צו עלינו. ס'איז שוין צו שפעט. ניט היינט געדאכט!
_________________________________________________________
ר' יעקב שרייבט...
געדאנקען פונעם הויפט-רעדאקטאר
ס'איז געווען פאר מיר די גרעסטע מחיה צו שרייבן די פארגאנגענע פיר יאר פאר ,דער מאמענט'. אומפארשטעלבאר זיינען געווען דאס נחת, וואס כ'האב געשעפט און דאס פארגעניגן, וואס כ'האב געהאט פון שרייבן און רעדאגירן אזא עלעגאנטע צייטונג מיט אזוינע חשובע מיטארבעטער און קארעספאנדענטן. דאס האב איך צו פארדאנקען ד"ר אוצר א. מ. נאמאסט, אונזער גרינדער און פרעזידענט. ר' אוצר איז דער זשעני, וואס האט צוזאמענגעבראכט די אלע זשורנליסטן און געשאפן ,דער מאמענט' על-רגל-אחת מיט א תפילה מיט כונה, א זשמעניע זאלץ און א הייפעלע שמאלץ. א בריה און א מזיק איז ד"ר נאמאסט.
ס'איז מיר קיינמאל ניט געקומען צו חלום, אז כ'זאל ווערן א יידישער שרייבער, און זיכער ניט דער הויפט-רעדאקטאר פון א יידישער צייטונג, און אין יאר 2010 נאך! וואונדער איבער וואונדער איז דאס אלץ אבער פארגעקומען טאקע מיט ממתקים. פאראן זיינען ניט קיין ווערטער צום באשרייבן מיין שטאלץ און פרייד. כ'טרויער ניט, וואס אט-אזא וואונדערבארע איבערלעבונג איז שוין פאריבער, נאר כ'פריי זיך, וואס מיר האבן געהאט אזא אייגנארטיקע הנאה. באוויינען וועל איך ניט קיין פאראיאריקע טרוימען, וואס זיינען קיינמאל ניט מקוים געווארן; מיין מוח און זכרון זיינען פארגליווערט אויף די גאלדענע פארדינסטן און דערגרייכונגען, צו וועלכע ,דער מאמענט' און זיינע מיטארבעטער האבן זיך דערשלאגן אין משך פון די פאריקע פיר יאר. כ'האב ליבער צו שרייבן וועגן אונזערע זיגן און ניט וועגן קיין פארלוסטן און מפלות. אוי, וואס פאר א פיר יאר זיי זיינען געווען - פיר יאר אנגעפאקט מיט האראוואניע, איטעלעקטואליזם, גוטברודערשאפט, פריינטשאפט, לוסטיקייט וכדומה.
פאראן אזוינע, וואס זען אין חלום א וואונדערבארע פארגאנגענהייט, וואס איז אמאל געווען און באוויינען איר טויט; כ'טרוים פון א וואונדערשיינער צוקונפט, וואס האט קיינמאל ביז אהער ניט עקזיסטירט און דערווארט און באזינג איר געבורט.
חשובע לייענער, זייט מיר געגריסט, געבענטשט און מצליח.
אין גוטברודערשאפט,
יעקב קארנפעלד, הויפט-רעדאקטאר
_________________________________________________________
געדאנקען פונעם הויפט-רעדאקטאר
ס'איז געווען פאר מיר די גרעסטע מחיה צו שרייבן די פארגאנגענע פיר יאר פאר ,דער מאמענט'. אומפארשטעלבאר זיינען געווען דאס נחת, וואס כ'האב געשעפט און דאס פארגעניגן, וואס כ'האב געהאט פון שרייבן און רעדאגירן אזא עלעגאנטע צייטונג מיט אזוינע חשובע מיטארבעטער און קארעספאנדענטן. דאס האב איך צו פארדאנקען ד"ר אוצר א. מ. נאמאסט, אונזער גרינדער און פרעזידענט. ר' אוצר איז דער זשעני, וואס האט צוזאמענגעבראכט די אלע זשורנליסטן און געשאפן ,דער מאמענט' על-רגל-אחת מיט א תפילה מיט כונה, א זשמעניע זאלץ און א הייפעלע שמאלץ. א בריה און א מזיק איז ד"ר נאמאסט.
ס'איז מיר קיינמאל ניט געקומען צו חלום, אז כ'זאל ווערן א יידישער שרייבער, און זיכער ניט דער הויפט-רעדאקטאר פון א יידישער צייטונג, און אין יאר 2010 נאך! וואונדער איבער וואונדער איז דאס אלץ אבער פארגעקומען טאקע מיט ממתקים. פאראן זיינען ניט קיין ווערטער צום באשרייבן מיין שטאלץ און פרייד. כ'טרויער ניט, וואס אט-אזא וואונדערבארע איבערלעבונג איז שוין פאריבער, נאר כ'פריי זיך, וואס מיר האבן געהאט אזא אייגנארטיקע הנאה. באוויינען וועל איך ניט קיין פאראיאריקע טרוימען, וואס זיינען קיינמאל ניט מקוים געווארן; מיין מוח און זכרון זיינען פארגליווערט אויף די גאלדענע פארדינסטן און דערגרייכונגען, צו וועלכע ,דער מאמענט' און זיינע מיטארבעטער האבן זיך דערשלאגן אין משך פון די פאריקע פיר יאר. כ'האב ליבער צו שרייבן וועגן אונזערע זיגן און ניט וועגן קיין פארלוסטן און מפלות. אוי, וואס פאר א פיר יאר זיי זיינען געווען - פיר יאר אנגעפאקט מיט האראוואניע, איטעלעקטואליזם, גוטברודערשאפט, פריינטשאפט, לוסטיקייט וכדומה.
פאראן אזוינע, וואס זען אין חלום א וואונדערבארע פארגאנגענהייט, וואס איז אמאל געווען און באוויינען איר טויט; כ'טרוים פון א וואונדערשיינער צוקונפט, וואס האט קיינמאל ביז אהער ניט עקזיסטירט און דערווארט און באזינג איר געבורט.
חשובע לייענער, זייט מיר געגריסט, געבענטשט און מצליח.
אין גוטברודערשאפט,
יעקב קארנפעלד, הויפט-רעדאקטאר
_________________________________________________________
א וועלט מיט אידייען
,לעקציעס פון פונאנדערגעפאלענע ציוויליזאציעס'
לאווע גאווארטשיק (רעדאקציע-מיטארבעטער)
,לעקציעס פון פונאנדערגעפאלענע ציוויליזאציעס'
לאווע גאווארטשיק (רעדאקציע-מיטארבעטער)
דאס וואונדערשיינע בוך ,לעקציעס פון פונאנדערגעפאלענע ציוויליזאציעס' פונעם פארשער און בעל-מחשבות לארי קעלי שטעלט די פראגע ,צי קאן א באנקראט אמעריקע איבערלעבן די איצטיקע באדראאונג פון איסלאם'. זיבן צווישן צען אמעריקאנער האלטן, אז די פאראייניקטע שטאטן גייט-אונטער; די מערהייט ביגער זעט-איין, אז די רעגירונג איז ווילד ווי א מזיק, צווינגענדיק די פראדוקטיווע צו צאלן מער און העכערע שטייערן און קאנפיסקירן אלערליי רעכט ביי אירע בירגער צווישן א מבול מיט אנדערע עוולות.
לארי קעלי שטעלט-צו און רעדט-ארום די צען סיבות, וואס ברענגען א ציוויליזאציע צום אונטערגיין און זיך צעפאלן. ער אנאליזירט די אורזאכן, פארוואס אטען, רוים, ביצאנץ און א פאר אנדערע אימפעריעס און ציוויליזאציעס זיינען אונטערגעגאנגען און זיך ענדלעך פונאנדערגעפאלן. דערצו ווייזט ער, אז אמעריקע ליידט איצט די זעלבע סימפטאמען, וואס האבן סוף-כל-סוף צעשטערט די אמאליקע געזעלשאפטן. קעלי איז אבער אן אפטימיסט, וואס באטאנט, אז ס'איז נאך ניט צו שפעט, אז די פאראייניקטע שטאטן קאן זיך נאך ראטעווען.
קעלי איז א פיינער שרייבער און אן אויסגעצייכנטער פארשער. ס'איז כדאי צו לייענען זיין בוך ,לעקציעס פון פונאנדערגעפאלענע ציוויליזאציס' (Lessons from Fallen Civilizations).
קעליס בוך איז אן אויסערגעוויינלעך פארשונגס-ווערק, וואס דערמאנט אונז אין די ליטערארישע פילאסאפיע-ביכער ,פארמאכן דעם אמעריקאנער מוח' (The Closing of the American Mind) פון פראפעסאר אלאן בלום ע"ה פון טשיקאגער אוניווערסיטעט און ,קולטערעלע ליטערארישקייט' (Cultural Literacy) פון פראפעסאר ע. ד. הירש. דאס זיינען וואונדערבארע צוויי פילאסאפיע-ביכער וועגן דעם בילדונגס-אונטערגאנג אין אמעריקע און וואס מ'קאן טאן, כדי צוריקצוברענגען די קלאסישע בילדונג, אויף וועלכער די מערב-וועלט שטיצט זיך.
_________________________________________________________
לארי קעלי שטעלט-צו און רעדט-ארום די צען סיבות, וואס ברענגען א ציוויליזאציע צום אונטערגיין און זיך צעפאלן. ער אנאליזירט די אורזאכן, פארוואס אטען, רוים, ביצאנץ און א פאר אנדערע אימפעריעס און ציוויליזאציעס זיינען אונטערגעגאנגען און זיך ענדלעך פונאנדערגעפאלן. דערצו ווייזט ער, אז אמעריקע ליידט איצט די זעלבע סימפטאמען, וואס האבן סוף-כל-סוף צעשטערט די אמאליקע געזעלשאפטן. קעלי איז אבער אן אפטימיסט, וואס באטאנט, אז ס'איז נאך ניט צו שפעט, אז די פאראייניקטע שטאטן קאן זיך נאך ראטעווען.
קעלי איז א פיינער שרייבער און אן אויסגעצייכנטער פארשער. ס'איז כדאי צו לייענען זיין בוך ,לעקציעס פון פונאנדערגעפאלענע ציוויליזאציס' (Lessons from Fallen Civilizations).
קעליס בוך איז אן אויסערגעוויינלעך פארשונגס-ווערק, וואס דערמאנט אונז אין די ליטערארישע פילאסאפיע-ביכער ,פארמאכן דעם אמעריקאנער מוח' (The Closing of the American Mind) פון פראפעסאר אלאן בלום ע"ה פון טשיקאגער אוניווערסיטעט און ,קולטערעלע ליטערארישקייט' (Cultural Literacy) פון פראפעסאר ע. ד. הירש. דאס זיינען וואונדערבארע צוויי פילאסאפיע-ביכער וועגן דעם בילדונגס-אונטערגאנג אין אמעריקע און וואס מ'קאן טאן, כדי צוריקצוברענגען די קלאסישע בילדונג, אויף וועלכער די מערב-וועלט שטיצט זיך.
_________________________________________________________
דאס זיינען מיר אמאל געווען
ד"ר רחמיאל פישביין (רעדאקציע-מיטארבעטער)
ד"ר רחמיאל פישביין (רעדאקציע-מיטארבעטער)
,דעט יוזט טו בע אס' (דאס זיינען מיר אמאל געווען) איז דער ליטערארישער שלאגער פון טאמאס פרידמאן, דער עסייאיסט פון ,די ניו-יארק טיימס'. אין דעם בוך באשרייבט ער די סיבות און לייזונגען פון דעם ווירטשאפטלעכן און מאראלן קריזיס, וואס בושעוועט איצט אין אמעריקע.
אלס אמעריקאנער איז פרידמאן באזארגט פון דעם זומפ, אין וועלכן אמעריקע זינקט און ניט אינעם באד, אין וועלכן די אנדערע לענדער טרינקען זיך. ער קריטיקירט דאס אמעריקאנער פאלק פאר אויסגעבן און בארגן צו פיל געלט און ניט שפארן קיין געלט. דער בארימטער זשורנאליסט רעדט-ארום די ריזיקע צאל ארבעטס-שטעלעס, וואס זיינען פארשוואונדן אין די פאראייניקטע שטאטן.
אזוי ווי דער רעפובליקאנער פרעזידענט-קאנדידאט הערמאן קעין שטעלט דער עסייאיסט צו לייזונגען פון די אלע פראבלעמען, וואס נאגן אמעריקע. פרידמאן און קעין זיינען פון א קליין הייפעלע פראמינענטע בירגער, וואס וויל אנבאטן א פלאן ווי אזוי צו פארשטארקן די עקאנאמיע. דער באגאבטער שרייבער און דענקער שטרייכט-אונטער די פארמולעס, וואס האבן געמאכט אמעריקע פארן רייכסטן לאנד אין דער וועלט-געשיכטע.
ס'איז טשיקאווע, אז א באקאנטער עקאנאם, ד"ר ראבערט בארד, האט איבערגעגעבן, אז די איצטיקע אדמיניסטראציע האט ערשט נאך אבאמעס וואל-זיג געוואלט, אז ער זאל ווערן אן עקאנאמישער ראטגעבער פון דעם פרעזידענט. אבאמעס הויפט-ראטגעבער האבן אינטערוויואירט און געפרעגט ד"ר בארד, ווי אזוי אמעריקע קאן ענדיקן דעם ווירטשאפטס-קריזיס. דער מומחה אין עקאנאמיק האט פארגעשלאגן צו אידענטיפיצירן די פאפולערסטע 20 פראדוקטן, וואס מיר אימפארטירן און זיי פאבריצירן בעסער אין אמעריקאנער פאבריקן, וואו די ארבעטער וועלן באקומען א גוטן לוין. די דעה-האבער ארום אבאמע'ן האבן געגלאצט אויף ד"ר בארד מיט פארגלייזטע אויגן און געזאגט גלייכצייטיק: אויב מיר'ן זיך נויטיקן אין אייערע עצות, וועלן מיר אייך קאנטאקטירן. נאך דעם האט ער קיינמאל ניט געהערט פון זיי.
וואס איז דער טייטש? פאראן זיינען אזעלכע, וואס פארדינען מיליארדן פון דעם איצטיקן מצב און האבן ניט קיין שום חשק צו ענדערן די סיטואציע. פארשט-אויס די פראפיטן און ווער פארדינט זיי! פרעגט זיך: ווער האט גאנץ פיין פרנסה פון דער היינטיקער לאגע?
די מאכט-האבער און זייערע פאטראנען ווילן ניט לייזן אונזערע פראבלענען, ווייל זיי פארדינען געוואלדיקע פראפיטן פון פארבריצירן אמעריקאנער פראדוקטן אין אויסלאנד, וואו זיי צאלן די ארבעטער נישטיקע שכירות. דאס איז די אורזאך, פארוואס די פראמינענטסטע רעפובליקאנער קאנדידאטן זאגן ניט צו צוריקצוברענגען די ארבעטס-שטעלעס פון אויסלאנד.
קעין און פרידמאן זיינען די ערשטע און, האפנטלעך, ניט די לעצטע, וואס מאכן באקאנט די שריט, וואס מיר מוזן נעמען, כדי צו פארשטארקן דעם פאלקס-ווירטשאפט און ווידער מאכן אמעריקע פאר דער גאלדענער מדינה. דאס בלייבט צו זען און דאס אמעריקאנער פאלק בלייבט דערווייל אן א באבען.
_________________________________________________________
אלס אמעריקאנער איז פרידמאן באזארגט פון דעם זומפ, אין וועלכן אמעריקע זינקט און ניט אינעם באד, אין וועלכן די אנדערע לענדער טרינקען זיך. ער קריטיקירט דאס אמעריקאנער פאלק פאר אויסגעבן און בארגן צו פיל געלט און ניט שפארן קיין געלט. דער בארימטער זשורנאליסט רעדט-ארום די ריזיקע צאל ארבעטס-שטעלעס, וואס זיינען פארשוואונדן אין די פאראייניקטע שטאטן.
אזוי ווי דער רעפובליקאנער פרעזידענט-קאנדידאט הערמאן קעין שטעלט דער עסייאיסט צו לייזונגען פון די אלע פראבלעמען, וואס נאגן אמעריקע. פרידמאן און קעין זיינען פון א קליין הייפעלע פראמינענטע בירגער, וואס וויל אנבאטן א פלאן ווי אזוי צו פארשטארקן די עקאנאמיע. דער באגאבטער שרייבער און דענקער שטרייכט-אונטער די פארמולעס, וואס האבן געמאכט אמעריקע פארן רייכסטן לאנד אין דער וועלט-געשיכטע.
ס'איז טשיקאווע, אז א באקאנטער עקאנאם, ד"ר ראבערט בארד, האט איבערגעגעבן, אז די איצטיקע אדמיניסטראציע האט ערשט נאך אבאמעס וואל-זיג געוואלט, אז ער זאל ווערן אן עקאנאמישער ראטגעבער פון דעם פרעזידענט. אבאמעס הויפט-ראטגעבער האבן אינטערוויואירט און געפרעגט ד"ר בארד, ווי אזוי אמעריקע קאן ענדיקן דעם ווירטשאפטס-קריזיס. דער מומחה אין עקאנאמיק האט פארגעשלאגן צו אידענטיפיצירן די פאפולערסטע 20 פראדוקטן, וואס מיר אימפארטירן און זיי פאבריצירן בעסער אין אמעריקאנער פאבריקן, וואו די ארבעטער וועלן באקומען א גוטן לוין. די דעה-האבער ארום אבאמע'ן האבן געגלאצט אויף ד"ר בארד מיט פארגלייזטע אויגן און געזאגט גלייכצייטיק: אויב מיר'ן זיך נויטיקן אין אייערע עצות, וועלן מיר אייך קאנטאקטירן. נאך דעם האט ער קיינמאל ניט געהערט פון זיי.
וואס איז דער טייטש? פאראן זיינען אזעלכע, וואס פארדינען מיליארדן פון דעם איצטיקן מצב און האבן ניט קיין שום חשק צו ענדערן די סיטואציע. פארשט-אויס די פראפיטן און ווער פארדינט זיי! פרעגט זיך: ווער האט גאנץ פיין פרנסה פון דער היינטיקער לאגע?
די מאכט-האבער און זייערע פאטראנען ווילן ניט לייזן אונזערע פראבלענען, ווייל זיי פארדינען געוואלדיקע פראפיטן פון פארבריצירן אמעריקאנער פראדוקטן אין אויסלאנד, וואו זיי צאלן די ארבעטער נישטיקע שכירות. דאס איז די אורזאך, פארוואס די פראמינענטסטע רעפובליקאנער קאנדידאטן זאגן ניט צו צוריקצוברענגען די ארבעטס-שטעלעס פון אויסלאנד.
קעין און פרידמאן זיינען די ערשטע און, האפנטלעך, ניט די לעצטע, וואס מאכן באקאנט די שריט, וואס מיר מוזן נעמען, כדי צו פארשטארקן דעם פאלקס-ווירטשאפט און ווידער מאכן אמעריקע פאר דער גאלדענער מדינה. דאס בלייבט צו זען און דאס אמעריקאנער פאלק בלייבט דערווייל אן א באבען.
_________________________________________________________
מיט 100 יאר צוריק
פסח מיט 100 יאר צוריק
,דער מאמענט', 10 אפריל 1914
    |      |
,דער מאמענט', 19 מערץ 1914
באמערקונג פון רעדאקציע:
מיר דרוקן-איבער דעם דאזיקן נייעס-באריכט, ווייל די טעמע איז נאך היינט-צו-טאג רעלעוואנט. דער קרים-קריג (1853-1956) איז אויסגעבראכן צוליב א צאל סיבות, איין גרונט איז געווען דער רוסישער האפן אין סעוואסטאפאל, קרים. איינע פון די אורזאכן צום גרויסן קריג (די ערשטע וועלט-מלחמה) איז געווען די דארדאנעלן: דער רוסישער מיליטערישער פארקער אריין און ארויס פון שווארצן ים. וולאדימיר פוטין איז א געוואלדיקער נאציאנאליסט, וואס וויל ניט פארלירן דעם קרימער פארט סעוואסטאפאל.
בודאפעשט. דער ספעציעלער פעטערבורגער קארעספאנדענט פון דער היגער צייטונג ,או. עסט'. האט געהאט א געשפרעך מיט גראף באברינסקי וועגן די קלאנגען, אז ס'וועט אויסברעכן א מלחמה צווישן רוסלאנד מיט דייטשלאנד. באברינסקי האט זיך קודם-כל אפגערופן מיט גרויס שנאה קעגן די דייטשן. ס'וועט געוויס קומען אין גיכן די צייט, ווען רוסלאנד וועט זיך אפרעכענען מיט אירע שכנים. אויב עסטרייך וועט נאך דאן זיין פאראייניקט מיט דייטשלאנד, וועט רוסלאנד נעמען אקטיווע שריט אויך קעגן עסטרייך. רוסלאנד קאן שוין מער נישט דולדן די חוצפה פון דייטשלאנד, וועלכע שטרעבט נאר פון שטענדיק אן צו פארניכטן רוסלאנד. רוסלאנד וועט זיך אפרעכענען מיט אירע שכנים און דאס וועט קומען גאר אין גיכן. ביי ביידע צדדים ווערן געמאכט געוואלדיקע הכנות צו דער פארשטייענדער מלחמה. דייטשלאנד - זאגט ווייטער באברינסקי - האט שוין פיל מאל געגעבן א גרונט צו א קריג, זי רייסט זיך זאגאר אריין אין די אינערלעכע ענינים פון רוסלאנד. דייטשלאנד וויל יעצט געווינען די סימפאטיע פון טערקיי, כדי צו באהערשן מיט דער צייט די דארדאנעלן. רוסלאנד וועט דאס אבער גלייכגילטיק נישט קאנען צוזען און אויב ס'וועט אויסברעכן א סכסוך צוליב די דארדאנעלן, וועט רוסלאנד זיך נישט אפרעכענען מיט די טערקן, נאר מיט דייטשלאנד. מען דארף אויך ניט פארגעסן, אז אין יאר 1917 ענדיקט זיך דער האנדלס-טראקטאט מיט דייטשלאנד און רוסלאנד וועט בשום-אופן נישט באנייען דעם אפמאך אין דער יעצטיקער פארם.
די סכסוכים צווישן דייטשלאנד און רוסלאנד וואקסן וואס אמאל מער און אלץ ווייזט-אן אויף דעם, אז שוין גאר אין גיכן וועט אויסברעכן די לאנג-דערווארטע רוסיש-דייטשע קריג.
מיר דרוקן-איבער דעם דאזיקן נייעס-באריכט, ווייל די טעמע איז נאך היינט-צו-טאג רעלעוואנט. דער קרים-קריג (1853-1956) איז אויסגעבראכן צוליב א צאל סיבות, איין גרונט איז געווען דער רוסישער האפן אין סעוואסטאפאל, קרים. איינע פון די אורזאכן צום גרויסן קריג (די ערשטע וועלט-מלחמה) איז געווען די דארדאנעלן: דער רוסישער מיליטערישער פארקער אריין און ארויס פון שווארצן ים. וולאדימיר פוטין איז א געוואלדיקער נאציאנאליסט, וואס וויל ניט פארלירן דעם קרימער פארט סעוואסטאפאל.
בודאפעשט. דער ספעציעלער פעטערבורגער קארעספאנדענט פון דער היגער צייטונג ,או. עסט'. האט געהאט א געשפרעך מיט גראף באברינסקי וועגן די קלאנגען, אז ס'וועט אויסברעכן א מלחמה צווישן רוסלאנד מיט דייטשלאנד. באברינסקי האט זיך קודם-כל אפגערופן מיט גרויס שנאה קעגן די דייטשן. ס'וועט געוויס קומען אין גיכן די צייט, ווען רוסלאנד וועט זיך אפרעכענען מיט אירע שכנים. אויב עסטרייך וועט נאך דאן זיין פאראייניקט מיט דייטשלאנד, וועט רוסלאנד נעמען אקטיווע שריט אויך קעגן עסטרייך. רוסלאנד קאן שוין מער נישט דולדן די חוצפה פון דייטשלאנד, וועלכע שטרעבט נאר פון שטענדיק אן צו פארניכטן רוסלאנד. רוסלאנד וועט זיך אפרעכענען מיט אירע שכנים און דאס וועט קומען גאר אין גיכן. ביי ביידע צדדים ווערן געמאכט געוואלדיקע הכנות צו דער פארשטייענדער מלחמה. דייטשלאנד - זאגט ווייטער באברינסקי - האט שוין פיל מאל געגעבן א גרונט צו א קריג, זי רייסט זיך זאגאר אריין אין די אינערלעכע ענינים פון רוסלאנד. דייטשלאנד וויל יעצט געווינען די סימפאטיע פון טערקיי, כדי צו באהערשן מיט דער צייט די דארדאנעלן. רוסלאנד וועט דאס אבער גלייכגילטיק נישט קאנען צוזען און אויב ס'וועט אויסברעכן א סכסוך צוליב די דארדאנעלן, וועט רוסלאנד זיך נישט אפרעכענען מיט די טערקן, נאר מיט דייטשלאנד. מען דארף אויך ניט פארגעסן, אז אין יאר 1917 ענדיקט זיך דער האנדלס-טראקטאט מיט דייטשלאנד און רוסלאנד וועט בשום-אופן נישט באנייען דעם אפמאך אין דער יעצטיקער פארם.
די סכסוכים צווישן דייטשלאנד און רוסלאנד וואקסן וואס אמאל מער און אלץ ווייזט-אן אויף דעם, אז שוין גאר אין גיכן וועט אויסברעכן די לאנג-דערווארטע רוסיש-דייטשע קריג.
מעקסיקע און איר באפעלקערונג
צו דער אמעריקאניש-מעקסיקאנישער מלחמה
,היינט', 24 אפריל 1914
צו דער אמעריקאניש-מעקסיקאנישער מלחמה
,היינט', 24 אפריל 1914
די פאראייניקטע שטאטן פון אמעריקע האלטן איצט ביים פירן א קריג מיט מעקסיקע און די וועלט-געשיכטע ווען רייכער ווערן מיט א קריג, מיט בלוט-פארגיסונג, אכזריות און רשעות. דער שטאט מעקסיקע רוקט זיך איצט ארויס און שטעלט זיך אין מיטלפונקט פון געזעלשאפטלעכן אינטערעס. עס איז דערום וויכטיק זיך צו באקענען מיט דער פאליטישער לאגע און היסטארישער אנטוויקלונג פון דער דאזיקער אמעריקאנער רעפובליק, וועלכער עס איז איצט באשערט בארימט צו ווערן אין דער וועלט.
מעקסיקע ליגט אויף דרום-זייט פון די פאראייניקטע שטאטן און איז די גרעסטע רעפובליק פון צענטראל-אמעריקע. איר פארוואלטונג איז נאכגעמאכט דער פארוואלטונג פון די פאראייניקטע שטאטן. אויך מעקסיקע איז א פאראייניקונג פון עטלעכע און צוואנציק שטאטן, וואס זיינען אין זייער אינערלעכער פארפאסונג זעלבסטשטענדיק און זיינען נאר פאראייניקט אין פארלאמענט און אין דער פערזאן פון פרעזידענט. די פאראייניקטע שטאטן פון מעקסיקע פארנעמען א שטח פון צוויי מיליאן קוואדראט קילאמעטער און האבן א באפעלקערונג פון 15 מיליאן איינוואוינער: פון דער באפעלקערונג זיינען נאר 19% ווייסע (דאס רוב שפאניער); די איבעריקע באפעלקערונג איז 33% רויט-הויטיקע אינדיאנער און 43% זיינען געמישטע מעטיסן, וואס שטאמען פון די אינדיאנער, וואס האבן חתונה געהאט מיט אייראפעער אדער סאמבאס, וואס האבן חתונה געהאט מיט נעגער.
מעקסיקע איז איינע פון די ערשטע קאלאניעס, וואס שפאניע האט געגרינדעט אין אמעריקע. אין יאר 1521 האט פערדינאנד קארטעס ענדלעך געמאכט א סוף מיט דער הערשאפט פון דער היימישער באפעלקערונג און האט דאס לאנד פאראייניקט צום קעניגטום פון ניי-שפאניע, ווי אמעריקע האט דעמאלט געהייסן. 300 יאר האט שפאניע געהערשט מיט א געוואלדיקער אכזריות אין דעם לאנד, וואס האט געהאט א הויכע, היימישע קולטור מיט אן ארגאניזירטער מלוכה און האט פאר דער צייט באוויזן צו פארטיליקן יעדן שפור פון דעם אמאליקן מעקסיקע און מאכן כמעט די גאנצע באפעלקערונג פאר פרומע קאטאליקן.
אין יאר 1810 האט דער קאטוילישער גלח הידאלגא געמאכט די ערשטע פראבע אראפצואוואראפן פון לאנד דעם שפאנישן יאך. אבער די פראבע האט זיך ניט איינגעגעבן און דער אויפשטאנד איז אונטערדרוקט געווארן מיט געוואלדיקער גרויזאמקייט. ערשט אין יאר 1822, ווען די געמישטע באפעלקערונג איז אויך צוגעשטאנען צו דער באוועגונג, האט זיך די רעוואלוציע איינגעגעבן און מעקסיקע איז דערקלערט געווארן פאר א פעדעראטיווער רעפובליק און דער ערשטער פרעזידענט איז געווען גענעראל וויטאריא.
עס פארשטייט זיך, אז אזא איבערקערעניש האט אין מעקסיקע ניט געקאנט אפגיין גאנץ גלאטיק און עס האבן זיך אנגעהויבן קאמפן צווישן דער אריסטאקראטיע מיט די דעמאקראטן און אז די אדמיניסטראציע האט מנצח געווען, איז מעקסיקע געווארן א צענטראליזירטע רעפובליק. דער רעזולטאט פון דער איבערקערעניש איז געווען, דאס דער שטאט טעקסאס איז אפגעפאלן פון מעקסיקע און האט זיך פאראייניקט מיט אמעריקע.
דער דאזיקער אפפאל פון טעקסאס האט געבראכט צו א קריג צווישן מעקסיקע מיט די פאראייניקטע שטאטן פון צפון-אמעריקע, וועלכער האט געדויערט צוויי יאר, 1846-1847, און דער סוף איז געווען, דאס די אמעריקאנער האבן איינגענומען די הויפטשטאט מעקסיקע, האבן באזעצט די וויכטיקע האפנס און האבן געצוואונגען מעקסיקע צו פרידן, אין וועלכן מעקסיקע האט פארלוירן דריי שטאטן, צווישן זיי אויך קאליפארניע און ניי-מעקסיקע.
די שפעטערע געשיכטע פון מעקסיקע וויקלט זיך אפ אין די אייביקע מלחמות, וואס ווערן געפירט צווישן די פארטייען: צווישן אריסטאקראטן און דעמאקראטן, צווישן קאטאליקן און פרייזיניקע און די פארשידענע פרעזידענטן, וואס פארכאפן די הערשאפט. א קריטישע צייט האט די מלוכה איבערגעלעבט אין די יארן 1861-1867, ווען די דריי מלוכות, פראנקרייך, ענגלאנד און שפאניע, זיינען ארויסגעטראטן קעגן מעקסיקע, ווען זי האט ניט געקאנט באצאלן אירע חובות, און האבן אהין געשיקט זייער מיליטער. גראדע איז דעמאלט געווען פרעזידענט אין מעקסיקע דער ליבעראלער כוארעס, וועלכער האט מבטל געמאכט די הערשאפט פון דער קאטוילישער קירכע, האט פארמאכט די קלויסטערס און זייער פארמעגן קאנפיסקירט. עס פארשטייט זיך, אז קעגן זיך האט ער געהאט די קאטוילישע גלחים און די רייכע קאטאליקן, וועלכע האבן באנוצט די געלעגנהייט ווען די פרעמדע מחנות זיינען אנגעקמען קיין מעקסיקע, אום צו מאכן א סוף מיט דער רעפובליקאנישער ארדענונג און דערקלערן מעקסיקע פאר א מאנארכיע.
אויפן פארשלאג פון נאפאלעאן דעם דריטן איז די נייע מעקסיקאנישע קרוין איבערגעגעבן געווארן דעם עסטרייכישן ערצהערצאג מאקסימיליאן, וועלכער איז, אונטערן שוץ פון פראנצויזישע סאלדאטן, געקומען קיין מעקסיקע. ער האט זיך אבער לאנג ניט געקאנט האלטן, ווייל פראנקרייך האט מורא געהאט אים צו שטיצן, נאכדעם ווי אמעריקע האט אויפגעשטעלט איר בארימטע ,מאנראע-דאקטרין', אז אמעריקע דארף געהערן נאר פאר אמעריקאנער און אז זי קאן ניט דערלאזן, דאס אן אייראפעאישע מלוכה זאל זיך מישן אין די אמעריקאנער אנגעלעגנהייטן. דער סוף פון דעם קייסער מאקסימיליאן איז געווען זייער טרויעריק. די מעקסיקאנער האבן אים דערקלערט אלס פאררעטער און האבן אים אין יאר 1867, לויט דעם אורטייל פון קריגס-געריכט, דערשאסן.
דער לעצטער מעקסיקאנער פרעזידענט פארפיריא דיאס האט פארנומען די שטעלע פון יאר 1886-1900, ווייל דאס פאלק האט אים אלץ ווייטער געוויילט. דיאס איז געווען דער פרעזידענט, וואס איז געווען ביי אלעמען באליבט און ער האט זייער פיל אויפגענומען פאר דער אנטוויקלונג פון מעקסיקע. נאך אים האבן זיך ווידער אנגעהויבן די סכסוכים אין לאנד, וועלכע דויערן ביזן היינטיקן טאג.
יידן געפינען זיך אין מעקסיקע זייער ווייניק. סך-הכל זאלן זיך דארט געפינען טויזנט יידן, פון-דעסט-וועגן איז מעקסיקע פארשריבן אין דער יידישער געשיכטע און האט דארט איר בלוטיק בלאט.
באלד, ווי די שפאניער האבן איינגענומען מעקסיקע אין יאר 1511, האט כואן פון קאסטיליע ארויסגעגעבן אן עדיקט, וועלכער פארווערט יידן און מאראנען אריינצופארן און זיך באזעצן אין ,ניי-שפאניע'. אויך די אינקוויזיציע האט פארשפרייט איר נעץ אויף מעקסיקע און האט דארט ארויסגעזוכט אירע קרבנות. מעקסיקע האט די טרויעריקע ערע, דאס זי האט די ערשטע אין אמעריקע געמאכט אן אויטא-דא-פע אין יאר 1574. מיט דריי יאר שפעטער האט די אינקוויזיציע פארברענט דריי יידן. אפילו דער גובערנאטאר לואי דע-קאראבאהאל איז ניט ניצול געווארן פון אירע נעגל און איז פארברענט געווארן אלס מאראן. אזעלכע אויטא-דא-פעס קעגן מאראנען זיינען פארגעקומען אין מעקסיקע אין פארשידענע צייטן. פון קיין גוטס אויף יידן ווייס די מעקסיקאנישע געשיכטע ניט צו דערציילן.
_________________________________________________________________
מעקסיקע ליגט אויף דרום-זייט פון די פאראייניקטע שטאטן און איז די גרעסטע רעפובליק פון צענטראל-אמעריקע. איר פארוואלטונג איז נאכגעמאכט דער פארוואלטונג פון די פאראייניקטע שטאטן. אויך מעקסיקע איז א פאראייניקונג פון עטלעכע און צוואנציק שטאטן, וואס זיינען אין זייער אינערלעכער פארפאסונג זעלבסטשטענדיק און זיינען נאר פאראייניקט אין פארלאמענט און אין דער פערזאן פון פרעזידענט. די פאראייניקטע שטאטן פון מעקסיקע פארנעמען א שטח פון צוויי מיליאן קוואדראט קילאמעטער און האבן א באפעלקערונג פון 15 מיליאן איינוואוינער: פון דער באפעלקערונג זיינען נאר 19% ווייסע (דאס רוב שפאניער); די איבעריקע באפעלקערונג איז 33% רויט-הויטיקע אינדיאנער און 43% זיינען געמישטע מעטיסן, וואס שטאמען פון די אינדיאנער, וואס האבן חתונה געהאט מיט אייראפעער אדער סאמבאס, וואס האבן חתונה געהאט מיט נעגער.
מעקסיקע איז איינע פון די ערשטע קאלאניעס, וואס שפאניע האט געגרינדעט אין אמעריקע. אין יאר 1521 האט פערדינאנד קארטעס ענדלעך געמאכט א סוף מיט דער הערשאפט פון דער היימישער באפעלקערונג און האט דאס לאנד פאראייניקט צום קעניגטום פון ניי-שפאניע, ווי אמעריקע האט דעמאלט געהייסן. 300 יאר האט שפאניע געהערשט מיט א געוואלדיקער אכזריות אין דעם לאנד, וואס האט געהאט א הויכע, היימישע קולטור מיט אן ארגאניזירטער מלוכה און האט פאר דער צייט באוויזן צו פארטיליקן יעדן שפור פון דעם אמאליקן מעקסיקע און מאכן כמעט די גאנצע באפעלקערונג פאר פרומע קאטאליקן.
אין יאר 1810 האט דער קאטוילישער גלח הידאלגא געמאכט די ערשטע פראבע אראפצואוואראפן פון לאנד דעם שפאנישן יאך. אבער די פראבע האט זיך ניט איינגעגעבן און דער אויפשטאנד איז אונטערדרוקט געווארן מיט געוואלדיקער גרויזאמקייט. ערשט אין יאר 1822, ווען די געמישטע באפעלקערונג איז אויך צוגעשטאנען צו דער באוועגונג, האט זיך די רעוואלוציע איינגעגעבן און מעקסיקע איז דערקלערט געווארן פאר א פעדעראטיווער רעפובליק און דער ערשטער פרעזידענט איז געווען גענעראל וויטאריא.
עס פארשטייט זיך, אז אזא איבערקערעניש האט אין מעקסיקע ניט געקאנט אפגיין גאנץ גלאטיק און עס האבן זיך אנגעהויבן קאמפן צווישן דער אריסטאקראטיע מיט די דעמאקראטן און אז די אדמיניסטראציע האט מנצח געווען, איז מעקסיקע געווארן א צענטראליזירטע רעפובליק. דער רעזולטאט פון דער איבערקערעניש איז געווען, דאס דער שטאט טעקסאס איז אפגעפאלן פון מעקסיקע און האט זיך פאראייניקט מיט אמעריקע.
דער דאזיקער אפפאל פון טעקסאס האט געבראכט צו א קריג צווישן מעקסיקע מיט די פאראייניקטע שטאטן פון צפון-אמעריקע, וועלכער האט געדויערט צוויי יאר, 1846-1847, און דער סוף איז געווען, דאס די אמעריקאנער האבן איינגענומען די הויפטשטאט מעקסיקע, האבן באזעצט די וויכטיקע האפנס און האבן געצוואונגען מעקסיקע צו פרידן, אין וועלכן מעקסיקע האט פארלוירן דריי שטאטן, צווישן זיי אויך קאליפארניע און ניי-מעקסיקע.
די שפעטערע געשיכטע פון מעקסיקע וויקלט זיך אפ אין די אייביקע מלחמות, וואס ווערן געפירט צווישן די פארטייען: צווישן אריסטאקראטן און דעמאקראטן, צווישן קאטאליקן און פרייזיניקע און די פארשידענע פרעזידענטן, וואס פארכאפן די הערשאפט. א קריטישע צייט האט די מלוכה איבערגעלעבט אין די יארן 1861-1867, ווען די דריי מלוכות, פראנקרייך, ענגלאנד און שפאניע, זיינען ארויסגעטראטן קעגן מעקסיקע, ווען זי האט ניט געקאנט באצאלן אירע חובות, און האבן אהין געשיקט זייער מיליטער. גראדע איז דעמאלט געווען פרעזידענט אין מעקסיקע דער ליבעראלער כוארעס, וועלכער האט מבטל געמאכט די הערשאפט פון דער קאטוילישער קירכע, האט פארמאכט די קלויסטערס און זייער פארמעגן קאנפיסקירט. עס פארשטייט זיך, אז קעגן זיך האט ער געהאט די קאטוילישע גלחים און די רייכע קאטאליקן, וועלכע האבן באנוצט די געלעגנהייט ווען די פרעמדע מחנות זיינען אנגעקמען קיין מעקסיקע, אום צו מאכן א סוף מיט דער רעפובליקאנישער ארדענונג און דערקלערן מעקסיקע פאר א מאנארכיע.
אויפן פארשלאג פון נאפאלעאן דעם דריטן איז די נייע מעקסיקאנישע קרוין איבערגעגעבן געווארן דעם עסטרייכישן ערצהערצאג מאקסימיליאן, וועלכער איז, אונטערן שוץ פון פראנצויזישע סאלדאטן, געקומען קיין מעקסיקע. ער האט זיך אבער לאנג ניט געקאנט האלטן, ווייל פראנקרייך האט מורא געהאט אים צו שטיצן, נאכדעם ווי אמעריקע האט אויפגעשטעלט איר בארימטע ,מאנראע-דאקטרין', אז אמעריקע דארף געהערן נאר פאר אמעריקאנער און אז זי קאן ניט דערלאזן, דאס אן אייראפעאישע מלוכה זאל זיך מישן אין די אמעריקאנער אנגעלעגנהייטן. דער סוף פון דעם קייסער מאקסימיליאן איז געווען זייער טרויעריק. די מעקסיקאנער האבן אים דערקלערט אלס פאררעטער און האבן אים אין יאר 1867, לויט דעם אורטייל פון קריגס-געריכט, דערשאסן.
דער לעצטער מעקסיקאנער פרעזידענט פארפיריא דיאס האט פארנומען די שטעלע פון יאר 1886-1900, ווייל דאס פאלק האט אים אלץ ווייטער געוויילט. דיאס איז געווען דער פרעזידענט, וואס איז געווען ביי אלעמען באליבט און ער האט זייער פיל אויפגענומען פאר דער אנטוויקלונג פון מעקסיקע. נאך אים האבן זיך ווידער אנגעהויבן די סכסוכים אין לאנד, וועלכע דויערן ביזן היינטיקן טאג.
יידן געפינען זיך אין מעקסיקע זייער ווייניק. סך-הכל זאלן זיך דארט געפינען טויזנט יידן, פון-דעסט-וועגן איז מעקסיקע פארשריבן אין דער יידישער געשיכטע און האט דארט איר בלוטיק בלאט.
באלד, ווי די שפאניער האבן איינגענומען מעקסיקע אין יאר 1511, האט כואן פון קאסטיליע ארויסגעגעבן אן עדיקט, וועלכער פארווערט יידן און מאראנען אריינצופארן און זיך באזעצן אין ,ניי-שפאניע'. אויך די אינקוויזיציע האט פארשפרייט איר נעץ אויף מעקסיקע און האט דארט ארויסגעזוכט אירע קרבנות. מעקסיקע האט די טרויעריקע ערע, דאס זי האט די ערשטע אין אמעריקע געמאכט אן אויטא-דא-פע אין יאר 1574. מיט דריי יאר שפעטער האט די אינקוויזיציע פארברענט דריי יידן. אפילו דער גובערנאטאר לואי דע-קאראבאהאל איז ניט ניצול געווארן פון אירע נעגל און איז פארברענט געווארן אלס מאראן. אזעלכע אויטא-דא-פעס קעגן מאראנען זיינען פארגעקומען אין מעקסיקע אין פארשידענע צייטן. פון קיין גוטס אויף יידן ווייס די מעקסיקאנישע געשיכטע ניט צו דערציילן.
_________________________________________________________________
מיט 75 יאר צוריק
פסחצייט אין פוילן אין 1939
פסחצייט אין פוילן אין 1939
אזוי ווי אין אפריל 1914 האט זיך די פרעסע קאנצענטרירט און געמאלדן טאג-טעגלעך וועגן דער שווערדן-קלינגעריי און קומענדיקן קריג אין אייראפע, אום פסח אין 1939 איז די אייראפעאישע פרעסע פארגליווערט געווארן אויף די אגרעסיווע אקציעס און דראאונגען פון נאצי-דייטשלאנד און דער קומענדיקער מלחמה.
דאס זיינען געווען נערוועזע מאנאטן פארן דייטשן און מזרח-אייראפעאישן יידנטום. וועגן אנטיסעמיטישע אקציעס אין א סך לענדער האבן די פרעסטיזשפולע טאג-בלעטער ,היינט' און ,דער מאמענט' באריכטעט אין אפריל 1939. פסח 1939 איז פארשאטנט געווארן מיט גרויס שרעק און אנגסטן, בשעת דער קריגס-ווינט האט געבלאזן אין דער ריכטונג פון מזרח-אייראפע און דער הימל איז געווארן וואס אמאל טינקעלער.
פאלגנדיקע באריכטן קומען פון ,היינט', 3טן אפריל 1939. נאר פינף מאנאטן שפעטער איז גאנץ אייראפע שוין פארפלאכטן געווארן אין א צווייטן ,גרויסן קריג'.
דאס זיינען געווען נערוועזע מאנאטן פארן דייטשן און מזרח-אייראפעאישן יידנטום. וועגן אנטיסעמיטישע אקציעס אין א סך לענדער האבן די פרעסטיזשפולע טאג-בלעטער ,היינט' און ,דער מאמענט' באריכטעט אין אפריל 1939. פסח 1939 איז פארשאטנט געווארן מיט גרויס שרעק און אנגסטן, בשעת דער קריגס-ווינט האט געבלאזן אין דער ריכטונג פון מזרח-אייראפע און דער הימל איז געווארן וואס אמאל טינקעלער.
פאלגנדיקע באריכטן קומען פון ,היינט', 3טן אפריל 1939. נאר פינף מאנאטן שפעטער איז גאנץ אייראפע שוין פארפלאכטן געווארן אין א צווייטן ,גרויסן קריג'.
לאנדאן - 2 אפריל. דער לאנדאנער רויטער-קארעספאנדענט מעלדט, אז טשעמבערלענס דערקלאראציע איז גענוי באהאנדלט געווארן אין די פאליטישע קרייזן. ווי ווייט מען קען אורטיילן, איז די דעקלאראציע אנערקענט געווארן אלס פולשטענדיק קלארע און אלס אזא וואס אנטהאלט נישט קיין שום בלויזן.
אין לאנדאן האלט מען, אז געוויסע אויסטייטשונגען, וואס זענען ארויסגערוקט געווארן אין שייכות מיט אייניקע שטעלן אין דער דאזיקער דעקלאראציע, האבן נישט קיין בארעכטיגונג. וואס איז נוגע דאנציג האלט מען אין לאנדאן, אז בלויז פון פוילן גופא איז אפהענגיק די דעציזיע אין וועלכן פאל זי זאל אנערקענען, אז איר אומאפהענגיגקייט איז באדראט. אין דאזיגן ליכט האלט מען דא, אז עס איז נישטא קיין שום גרונט פאר ספקות. מען האלט אויך, אז ס'וואלט געווען א געפערליכע זאך ארויסצונעמען באזונדערע שטעלן פון דער דעקלאראציע און באזונדער זיי אינטערפרעטירן.
_________________________________________________________________
אין לאנדאן האלט מען, אז געוויסע אויסטייטשונגען, וואס זענען ארויסגערוקט געווארן אין שייכות מיט אייניקע שטעלן אין דער דאזיקער דעקלאראציע, האבן נישט קיין בארעכטיגונג. וואס איז נוגע דאנציג האלט מען אין לאנדאן, אז בלויז פון פוילן גופא איז אפהענגיק די דעציזיע אין וועלכן פאל זי זאל אנערקענען, אז איר אומאפהענגיגקייט איז באדראט. אין דאזיגן ליכט האלט מען דא, אז עס איז נישטא קיין שום גרונט פאר ספקות. מען האלט אויך, אז ס'וואלט געווען א געפערליכע זאך ארויסצונעמען באזונדערע שטעלן פון דער דעקלאראציע און באזונדער זיי אינטערפרעטירן.
_________________________________________________________________
פראג - 2 אפריל - די אנטי-אידישע אויסראטונגס-אקציע אין ביימען און מערן ווערט דורכגעפירט מיט דער גאנצע ריקזיכטסלאזיקייט. אלע פארלאנגען אין פראג זענען שוין אדיזירט געווארן און די אידישע אנגעשטעלטע האט מען באזייטיגט. די אינזשיניערן-קאמער האט פארארדנט אלע אידישע מיטגלידער ,פרייוויליג' צו ליקווידירן זייערע אונטערנעמונגען. די פראגער בערזע האט באזייטיגט אלע אידישע באאמטע, דער גענעראל-סעקרעטאר ד"ר עקשטיין. ווי מען דערווארט, וועט מען אויפפאדערן אלע אידישע מיטגלידער ארויסצוטרעטן פון דער בערזע. דער פארזיצער פון דעם פראגער צוקער-קארטעל ר. טאנדעליק, וועלכער איז פון אידישער אפשטאמונג, האט רעזיגנירט פון זיין אמט. אלע אידישע באאמטע זענען באזייטיגט געווארן.
_________________________________________________________________
קאוונע - 2 אפריל. דער ליטווישער אינערן-מיניסטער, גענעראל סקוטשאס, האט היינט אין א דערקלערונג פאראורטיילט די אנטי-אידישע העצע, וואס ווערט נאך אין ליטע געטריבן דורך געוויסע עלעמענטן.
אין זיין דערקלערונג איז דער אינערן-מיניסטער מתרה, אז די רעגירונג וועט נישט טאלערירן קיין שום אידן-העצעס און קיין שום אנטי-אידישע פראפאגאנדע אין דער פרעסע.
די אידן - האט גענ. סקוטשאס דערקלערט - זענען א לאיאלע מינדערהייט און זיי קומט די בירגערלעכע גלייכבארעכטיגונג.
_________________________________________________________________
פעליעטאן
סאנקט עווסטאציוס: א יידן-אינזל
פסח גליקשטיין (געוו. געהילפס-רעדאקטאר)
סאנקט עווסטאציוס: א יידן-אינזל
פסח גליקשטיין (געוו. געהילפס-רעדאקטאר)
סאנקט-עווסטאציוס איז אן אינזל אין קאריבישן ים, וואס איז אמאל געווען באפעלקערט פון יידישע סוחרים און פלאנטאציע-אייגנטימער. דעם אינזל האט כריסטאף קאלאמבוס געזען אין 1493 פון דער ווייטנס. אין פארלויף פון די קומענדיקע 150 יאר האט דער אינזל געהערט צו א סך לענדער. אין 1636 איז סאקנט-עווסטאציוס געווארן א האלענדישע קאלאניע מיט א גובערנאטאר, וואס האט געהאט די אויפזיכט איבער אנדערע צוויי אינזלאן, סאנקט-מארטין און סאבע. אט-די טעריטאריע האט געשפילט א וויכטיקע ראלע אין אנטוויקלען דעם צוקער-האנדל אין קאריבישן ים.
די סטראטעגישע וויכטיקייט פון סאנקט-עווסטאציוס, הארט אין צענטער פון א סך דענישע, ענגלישע, פראנצויזישע און שפאנישע וויספעס, צוזאמען מיט זיין נייטראליטעט האט אים פארוואנלדט אין א פאפולערן צאלפרייען האנדלס-צענטער מיט גרויסע און טיפע האפנס. ער איז אויך געווען א שמוגל-פונקט פאר קאנטראבאנדע. זיין צונאמען איז געווען ,דער גאלדענער פעלז'.
זיין עקאנאמיע איז געוואקסן מיט אן אומדערהערטער שנעלקייט דורכן גרינגשעצן די האנדלס-פארבאטן פון די קאלאניאל-מאכטן.
דער בריטישער פילאסאף און פאליטיקער עדמונד בורק האט געשריבן אין 1781 וועגן סאנקט-עווסטאציוס: ,ער האט ניט קיין גרינצייג, ניט קיין פעסטונג, ניט קיין מיליטערישן גייסט אדער רעגלען. זיין פארטיידיקונג איז זיין האנדלס-טעטיקייט. זיין אלוועלטלעכע, ווירטשאפטלעכע אויסנוצונג מיט זיין נייטראלער נאטור זיינען זיין זיכערהייט און באשיצונג. זיינע אייגנטימער האבן אים אינעם האנדלס-גייסט פארוואנדלט אין א וועלט-יאריד. זיין רייכטום איז ריזיק און איז אנטשטאנען צוליב זיינע שטרעבונגען און געשעפטס-נאטור'.
דער אינזל האט געהאנדלט מיט וואפן און אמוניציע און זיי פארקויפט יעדערן, וואס האט זיי געוואלט איינקויפן. דאס איז געווען איינער פון די איינציקע פלעצער, וואו די 13 קאלאניעס האבן געקאנט איינהאנדלען וואפן. די פריינטלעכע באציאונגען צווישן דעם אינזל און די קאלאניעס האבן געפירט דעם 16טן נאוועמבער 1776 צו ,דער ערשטער סאלוט'. דער גובערנאטאר האט באערט די אמעריקאנער קריגס-שיף "אנדרו דוריע' מיט א קאנאן-סאלוט. ער האט באגריסטט די אמעריקאנער שיף מיט א קעגנגרוס צו דער נייער אמעריקאנער אומאפהענגיקייט.
דאס איז געווען דאס ערשטע מאל, וואס אמעריקע איז אנערקענט געווארן ווי א זעלבסט-שטענדיקע מדינה. דער קאנאן-סאלוט האט צוגעשטעלט בארבארע טוכמאן דעם טיטל פון איר בוך ,דער ערשטער סאלוט: אן איבערזיכט איבער דער אמעריקאנער רעוואלוציע' (1988).
בריטאניע האט באטראכט דעם אינצידענט פאר א פאטש אין פנים און האט פראטעסטירט קעגן דעם אנגייענדיקן האנדל צווישן אמעריקע און סאנקט-עווסטאציוס. דער אינזל איז געווארן פארכאפט און בארויבט אין 1782 פון בריטישן ים-פלאט לויטן באפעל פון אדמיראל ראנדעי.
צוויי טעג נאכדעם ווי דער אינזל האט זיך אונטערגעגעבן, זיינען די אלע מענער אין דער קהילה, דער גובערנאטאר בתוכם, דעפארטירט געווארן בשעת איין מעת-לעת. דאס בית-הכנסת איז צוזאמען מיט א סך יידישע הייזער אונטערגעצונדן געווארן.
אין 1778 האט לארד סטארמאנט דערקלערט אין פארלאמענט: ,אז סאנקט-עווסטאציוס זאל געווען זינקען מיט דריי יאר פריער, וואלט ענגלאנד שוין באזיגט געארג וואשינגטאן'. דער מסחר צווישן די צוויי טעריטאריעס איז געווען די סיבה פון 4טן בריטיש-האלענדישן קריג, וואס האט פארקריפלט די עקאנאמיע פון נעדערלאנד.
בשעת זיין בלי-עפאכע האט סאנקט-עווסטאציוס געהאט א באפעלערונג פון 10,000 נפשות. מיט דער צייט איז זיין דערפאלג פארשאטנט געווארן פון די אנדערע האלענדישע אינזלען אין ראיאן. זיין באפעלקערונג איז אויך געווארן וואס אמאל קלענער מיט די יארן. די שול איז געשטאנען אלס חרוב פון 1782 ביז 2001, ווען די ווענט און מויערן זיינען צואיק אויפגעבויט געווארן ווי א טייל פון א היסטארישער רעסטאוורירונג. דער פראיעקט זוכט ביישטייערונגען, כדי צו בויען א נייעם דאך. ס'זיינען ניט פאראן קיין בילדער צום ווייזן, ווי אזוי די שול האט אויסגעקוקט אין אירע אקטיווע יארן. דער בנין קאן דעריבער ניט רעסטאוורירט ווערן אין דער זעלבער פארמע מיטן זעלבן כאראקטער.
_________________________________________________________
די סטראטעגישע וויכטיקייט פון סאנקט-עווסטאציוס, הארט אין צענטער פון א סך דענישע, ענגלישע, פראנצויזישע און שפאנישע וויספעס, צוזאמען מיט זיין נייטראליטעט האט אים פארוואנלדט אין א פאפולערן צאלפרייען האנדלס-צענטער מיט גרויסע און טיפע האפנס. ער איז אויך געווען א שמוגל-פונקט פאר קאנטראבאנדע. זיין צונאמען איז געווען ,דער גאלדענער פעלז'.
זיין עקאנאמיע איז געוואקסן מיט אן אומדערהערטער שנעלקייט דורכן גרינגשעצן די האנדלס-פארבאטן פון די קאלאניאל-מאכטן.
דער בריטישער פילאסאף און פאליטיקער עדמונד בורק האט געשריבן אין 1781 וועגן סאנקט-עווסטאציוס: ,ער האט ניט קיין גרינצייג, ניט קיין פעסטונג, ניט קיין מיליטערישן גייסט אדער רעגלען. זיין פארטיידיקונג איז זיין האנדלס-טעטיקייט. זיין אלוועלטלעכע, ווירטשאפטלעכע אויסנוצונג מיט זיין נייטראלער נאטור זיינען זיין זיכערהייט און באשיצונג. זיינע אייגנטימער האבן אים אינעם האנדלס-גייסט פארוואנדלט אין א וועלט-יאריד. זיין רייכטום איז ריזיק און איז אנטשטאנען צוליב זיינע שטרעבונגען און געשעפטס-נאטור'.
דער אינזל האט געהאנדלט מיט וואפן און אמוניציע און זיי פארקויפט יעדערן, וואס האט זיי געוואלט איינקויפן. דאס איז געווען איינער פון די איינציקע פלעצער, וואו די 13 קאלאניעס האבן געקאנט איינהאנדלען וואפן. די פריינטלעכע באציאונגען צווישן דעם אינזל און די קאלאניעס האבן געפירט דעם 16טן נאוועמבער 1776 צו ,דער ערשטער סאלוט'. דער גובערנאטאר האט באערט די אמעריקאנער קריגס-שיף "אנדרו דוריע' מיט א קאנאן-סאלוט. ער האט באגריסטט די אמעריקאנער שיף מיט א קעגנגרוס צו דער נייער אמעריקאנער אומאפהענגיקייט.
דאס איז געווען דאס ערשטע מאל, וואס אמעריקע איז אנערקענט געווארן ווי א זעלבסט-שטענדיקע מדינה. דער קאנאן-סאלוט האט צוגעשטעלט בארבארע טוכמאן דעם טיטל פון איר בוך ,דער ערשטער סאלוט: אן איבערזיכט איבער דער אמעריקאנער רעוואלוציע' (1988).
בריטאניע האט באטראכט דעם אינצידענט פאר א פאטש אין פנים און האט פראטעסטירט קעגן דעם אנגייענדיקן האנדל צווישן אמעריקע און סאנקט-עווסטאציוס. דער אינזל איז געווארן פארכאפט און בארויבט אין 1782 פון בריטישן ים-פלאט לויטן באפעל פון אדמיראל ראנדעי.
צוויי טעג נאכדעם ווי דער אינזל האט זיך אונטערגעגעבן, זיינען די אלע מענער אין דער קהילה, דער גובערנאטאר בתוכם, דעפארטירט געווארן בשעת איין מעת-לעת. דאס בית-הכנסת איז צוזאמען מיט א סך יידישע הייזער אונטערגעצונדן געווארן.
אין 1778 האט לארד סטארמאנט דערקלערט אין פארלאמענט: ,אז סאנקט-עווסטאציוס זאל געווען זינקען מיט דריי יאר פריער, וואלט ענגלאנד שוין באזיגט געארג וואשינגטאן'. דער מסחר צווישן די צוויי טעריטאריעס איז געווען די סיבה פון 4טן בריטיש-האלענדישן קריג, וואס האט פארקריפלט די עקאנאמיע פון נעדערלאנד.
בשעת זיין בלי-עפאכע האט סאנקט-עווסטאציוס געהאט א באפעלערונג פון 10,000 נפשות. מיט דער צייט איז זיין דערפאלג פארשאטנט געווארן פון די אנדערע האלענדישע אינזלען אין ראיאן. זיין באפעלקערונג איז אויך געווארן וואס אמאל קלענער מיט די יארן. די שול איז געשטאנען אלס חרוב פון 1782 ביז 2001, ווען די ווענט און מויערן זיינען צואיק אויפגעבויט געווארן ווי א טייל פון א היסטארישער רעסטאוורירונג. דער פראיעקט זוכט ביישטייערונגען, כדי צו בויען א נייעם דאך. ס'זיינען ניט פאראן קיין בילדער צום ווייזן, ווי אזוי די שול האט אויסגעקוקט אין אירע אקטיווע יארן. דער בנין קאן דעריבער ניט רעסטאוורירט ווערן אין דער זעלבער פארמע מיטן זעלבן כאראקטער.
_________________________________________________________
אן אלטמאדיש ווינקל
אלטפרענקישע אידייען מיט אן אנטיקענער איידלקייט
לאווע גאווארטשיק (רעדאקציע-מיטארבעטער)
אלטפרענקישע אידייען מיט אן אנטיקענער איידלקייט
לאווע גאווארטשיק (רעדאקציע-מיטארבעטער)
אויף דער וועלט איז ניט דא קיין פיינערס און שענערס פון אן אוונט, וואס ווערט באלויכטן פון א גאסן-לאמפ מיט גאז-ליכט. מיר בענקען נאך די אמאליקע, זיסע יארן, ווען דאס גאז-ליכט האט באלויכטן די נאכט און ווען אלע שולעס זיינען געוועל איידל און עלעגאנט און אין אלע לערן-אנשטאלטן האט געהערשט דער אינטעלעקואליזם. אוי, אמאל איז געווען א וועלט!
באגלייט אונז, בשעת מיר גייען זיך שפאצירן אין דער ניט צו-ווייטער פארגאנגענהייט.
באגלייט אונז, בשעת מיר גייען זיך שפאצירן אין דער ניט צו-ווייטער פארגאנגענהייט.
אן אלטמאדישער שפאציר אויף דער פינפטער אוועניו
ווען דאס חנעוודיקע גאז-ליכט האט באלויכטן די נאכט.
ווען דאס חנעוודיקע גאז-ליכט האט באלויכטן די נאכט.
אן אלטמאדישע בוי-קונסט און טאקע א קונסט-ווערק איז געווען
די צענטראלע מיטלשול פאר בחורים אין פילאדעלפיע.
די דאזיקע געביידע שטייט מער ניט.
אזא קונסט-ווערק איז א רעשטל פון דער גלארייכער גאז-ליכט-עפאכע,
ווען ס'האבן געהערשט עלעגאנץ און סאפיסטיקאציע (מיט איין ווארט - איידלקייט).
די צוויי לערן-אנשטאלטן אין אנדערע צוויי שטעט ווייזן דעם עולם,
אז אמאל איז טאקע געווען א פיינערע און איידעלערע צייט,
ווען די שילער האבן געהאט רעספעקט פאר זייערע לערער,
זיינען געזעסן שטילערהייט און געלערנט מיט כונה.
די מיטלשול ,מאריס' אין די זיד-בראנקס ,מאריס' איז געווען די ערשטע רעגירונגס-מיטלשול אין דער שטאט ניו-יארק. ,מאריס' איז געווען ,די ערשטע אפיציעלע רעגירונגס-מיטלשול' אין דער שנעל-וואקסנדיקער מעטראפאליע, דערפאר ווייל ער האט פונקציאנירט ווי א פולשטענדיקע לערן-אנשטאלט פאר שילער, וואס האבן געלערנט א גאנצן טאג.
__________________________________________________________
הומאר
וויץ-בילדער
וויץ-בילדער
דאס לעבן איז צו קורץ...
אז מ'זאל שטענדיק זען די וועלט מיט ערנסטע אויגן.
דערצו און דעריבער
אויב איר קאנט ניט לאכן פון זיך אליין,
קלינגט צו מיר און כ'וועל לאכן פון אייך!
א פארקער-פארשטאפונג
בשעת דער הויפט-פארקער-צייט אין מצרים
_____________________________________
א סדר פאר פיינשמעקער!
מה נשתנה הלילה הזה?
__________________________________
__________________________________
דער חזן
זינגט חד-גדיא
אין חד-גדיא
___________________________________________
אוי, דער הייפיש, ער האט ציינער!
פארמאכט דעם פיסק!
____________________________________________
____________________________________________
היינטצייטיקע פילאסאפיע פון א היינטוועלטיקן מבין
קיין פריינטשאפט קאן מען ניט צעשטערן מיט סעקס!
רואינירן א פריינטשאפט מיט סעקס איז ווי
חרוב מאכן אייז-קרעם מיט צעברעקלטן שאקאלאד.
_________________________________________________________________
שטיף און לאך; היט-אפ זי זאך!
________________________________
________________________________
א חשובע אויפקלערונג
דאס ווייב פון אונזער אמאליקן קארעספאנדענט צבי הירש האט ניט געהאלטן פאר ערנסט און חשוב אונזער ד"ר פישביין, ווייל מיט א שיינער פאר יאר צוריק האט ער אויפגעהערט פראקטיצירן מעדיצין און איז געווארן דער אייגנטימער פון א רעסטאראן אויף א קאריבישן אינזל. ,אן ערנסטער מענש און חשובער מעדיקער פארנעמט זיך ניט מיט קיין קעלנעריי', האט זי געזאגט.
,און וואס איז זיין פרוי געווען לויטן בארוף?' האט א מיטארבעטער געפרעגט ביי ד"ר פישביין.
,אין ראטן-פארבאנד איז זי געווען א פאטשאטנע זאוואד-ארבעטערקע, וואס האט אריינגעקלאפט א גאנץ-לעבן פירעקיקע שפענער אין רונדע לעכער!'
________________________________________________________________
,און וואס איז זיין פרוי געווען לויטן בארוף?' האט א מיטארבעטער געפרעגט ביי ד"ר פישביין.
,אין ראטן-פארבאנד איז זי געווען א פאטשאטנע זאוואד-ארבעטערקע, וואס האט אריינגעקלאפט א גאנץ-לעבן פירעקיקע שפענער אין רונדע לעכער!'
________________________________________________________________
סאטירע און הומארעסקע
אייגענע פערספעקטיוון
אז די וועלט זאל קומען צו א סוף,
אט ווי דער הויפט-קאפ וואלט זיך געלייענט
אויף דער ערשטער זייט פון פארשידענע צייטונגען
אייגענע פערספעקטיוון
אז די וועלט זאל קומען צו א סוף,
אט ווי דער הויפט-קאפ וואלט זיך געלייענט
אויף דער ערשטער זייט פון פארשידענע צייטונגען
_______________________
אן אומפארטייאיישער רעפארטאזש
אן אומפארטייאיישער רעפארטאזש
וועלט געקומען צו א סוף
אסטערויד טרעפט ערד-קוגל
ביליאנען אומגעקומען. אויס ציוויליזאציע.
______________________________
א רעפארטאזש פון א פינאנץ-שטאנדפונקט
א רעפארטאזש פון א פינאנץ-שטאנדפונקט
עק וועלט
מעטעאר טרעפט ערד-קוגל
אקציע-פרייזן פאלן אויף וועלט-בערזעס
מעטעאר טרעפט ערד-קוגל
אקציע-פרייזן פאלן אויף וועלט-בערזעס
__________________
א ליבאראלער רעפארטאזש
א ליבאראלער רעפארטאזש
וועלט-אונטערגאנג
פייער-באל טרעפט ערד-קוגל
די גרעסטע קרבנות פרויען און אפרא-אמעריקאנער
פייער-באל טרעפט ערד-קוגל
די גרעסטע קרבנות פרויען און אפרא-אמעריקאנער
________________
א יידישער רעפארטאזש
א יידישער רעפארטאזש
יום-הדין
אסטערויד צעשטערט ערד-קוגל
יידן די גרעסטע קרבנות. אנטיסעמיטיזם שטייגט.
__________________
פאראדיע און פאסקוויל
נידער מיטן קאלאניאליזם!
נחום גלאנץ (דרום-אפריקע)
פאראדיע און פאסקוויל
נידער מיטן קאלאניאליזם!
נחום גלאנץ (דרום-אפריקע)
איבער דער לענג און ברייט פון אפריקע פירט זיך איצט א געוואלדיקער וויכוח, צי מ'דארף פטור ווערן פון די ווייסע פאריקן, וואס די ריכטער טראגן אין געריכט אין די געוועזענע בריטישע קאלאניעס. קעגנקאלאניאליסטן גיבן דעם ארגומענט, אז די אמאליקע קאלאניעס דארפן ארויסווארפן די לעצטע סימבאלן פון קאלאניאליזם.
די פראגע שטעלט זיך: ,וואו מאכט מען א גרענעץ?' דארפן די מלוכות בטל מאכן דאס פארן אויף דער לינקער זייט וועג, פארווערן אייראפעאישע קליידער, אדער אפילו ארויסווארפן די טיי-שטונדע?
ווי ס'קריסטלט זיך, אזוי יידלט זיך! און דאס איז ניט נאר א קרענק ביי יידן! אין אפריקע ,ווי ס'ענגלישט זיך, אזוי נעגערט זיך!' די אפריקאנער לענדער זיינען פול מיט קאלאניאלע מנהגים. אויף וואס פאר א וואגן מ'זיצט, אזא ניגון זינגט מען!
די ,רעוואלוציע' צוריקצודרייען די זייגער-ווייזער איז אן ערנסטע. די שבט-קעניגן אין אלע טיילן אפריקע און ,נאציאנאליסטישע' פאליטיקער זיינען אויסן אפצורייניקן זייערע מדינות פון אייראפעאישע איינפלוסן און טראדיציעס.
פון דער אנדערער זייט זיינען פאראן ריכטער און אדוואקאטן, וואס זיינען פארן וואלענעם פאריק און וואס ווילן אים טראגן אין געריכט. א סך ריכטער באטאנען, אז זיי האבן געהארעוועט צו ווערן אדוואקאטן און האבן זיך פארדינט דאס רעכט צו טראגן דעם פאריק. מילא!
אדוואקאטן זיינען פעאיק צו מאכן אומעטום א צימעס פון נישטיקייטן, קלייניקייטן און נארישקייטן: אזוי האט מען גאנץ פיין פרנסה! פון דעם ציט מען חיונה!
און אז מ'לעבט, דערלעבט מען! א שווארצער ייד אין ניגעריע איז ווי א יוון אין סוכה אריינגעפאלן אין דעם סכסוך מיט אן אייגענער לייזונג פון דעם געראנגל: פארבייטן דעם ווייסן פאריק מיט א פורפורנער יארמלקע! אמן, דינו ותיקו.
_________________________________________________________
די פראגע שטעלט זיך: ,וואו מאכט מען א גרענעץ?' דארפן די מלוכות בטל מאכן דאס פארן אויף דער לינקער זייט וועג, פארווערן אייראפעאישע קליידער, אדער אפילו ארויסווארפן די טיי-שטונדע?
ווי ס'קריסטלט זיך, אזוי יידלט זיך! און דאס איז ניט נאר א קרענק ביי יידן! אין אפריקע ,ווי ס'ענגלישט זיך, אזוי נעגערט זיך!' די אפריקאנער לענדער זיינען פול מיט קאלאניאלע מנהגים. אויף וואס פאר א וואגן מ'זיצט, אזא ניגון זינגט מען!
די ,רעוואלוציע' צוריקצודרייען די זייגער-ווייזער איז אן ערנסטע. די שבט-קעניגן אין אלע טיילן אפריקע און ,נאציאנאליסטישע' פאליטיקער זיינען אויסן אפצורייניקן זייערע מדינות פון אייראפעאישע איינפלוסן און טראדיציעס.
פון דער אנדערער זייט זיינען פאראן ריכטער און אדוואקאטן, וואס זיינען פארן וואלענעם פאריק און וואס ווילן אים טראגן אין געריכט. א סך ריכטער באטאנען, אז זיי האבן געהארעוועט צו ווערן אדוואקאטן און האבן זיך פארדינט דאס רעכט צו טראגן דעם פאריק. מילא!
אדוואקאטן זיינען פעאיק צו מאכן אומעטום א צימעס פון נישטיקייטן, קלייניקייטן און נארישקייטן: אזוי האט מען גאנץ פיין פרנסה! פון דעם ציט מען חיונה!
און אז מ'לעבט, דערלעבט מען! א שווארצער ייד אין ניגעריע איז ווי א יוון אין סוכה אריינגעפאלן אין דעם סכסוך מיט אן אייגענער לייזונג פון דעם געראנגל: פארבייטן דעם ווייסן פאריק מיט א פורפורנער יארמלקע! אמן, דינו ותיקו.
_________________________________________________________
פאעזיע
א גייסטער-שטאט
מיכאל קעניג (ישראל)
נאכן צווייטן וועלט-קריג האב איך געזען שטעט, וואס זיינען צעשטערט געווארן פון באמבעס און פארוואנדלט געווארן אין חורבות מיט גאסן ליידיקע פון מענשן. כ'האב אויך געזען מיין היים-שטאט פרוישקויב, אויף וועלכער קיין באמבעס זיינען ניט געפאלן און אין וועלכער די הייזער זיינען, אזוי ווי פריער, געגליבן שטיין און די גאסן פול מיט מענשן. אין מיינע אויגן איז אבער מיין היים-שטאט געווארן א גייסטער-שטאט.
אויף די גאסן, וואו מ'פלעג תמיד זען יידן, האב איך געזען בלויז פרעמדע מענשן. אין די געוועלבער, וואס האבן אמאל געהערט צו יידן, האב איך געזען בלויז פרעמדע קונים און סוחרים. אין די פענסטער פון די דירות, וואו יידן האבן געוואוינט ניט לאנג צוריק, האב איך געזען נאר פרעמדע פנימער. א בראך האט געטראפן מיין היים, וואס איז געווארן א שטאט מיט צוויי באפעלקערונגען: איינע א לעבעדיקע און די צווייטע א טויטע, א גייסטער-באפעלקערונג, די דערמארדעטע דריי טויזנט יידן, וואס האבן ניט לאנג צוריק געלעבט אין פרוישקויב.
די גייסטער זעט מען ניט און מ'הערט זיי אויך ניט אבער זיי זיינען דא! זיי גייען אויף די גאסן, שטייען אין די קראמען און קלייטן און וואוינען אין די דירות און הייזער. זיי זיינען דא, כדי צו דערמאנען דער וועלט, אז אמאל זיינען דא געווען לעבעדיקע צוויי באפעלקערונגען און אז פון דער יידישער איז געבליבן נאר דאס ווארט ,פרוישקויב' אויף א מצבה אין מארד-לאגער טרעבלינקע, צו וועלכער מ'דארף צוגעבן די ווערטער ,א גייסטער-שטאט'.
מיכאל קעניג (ישראל)
נאכן צווייטן וועלט-קריג האב איך געזען שטעט, וואס זיינען צעשטערט געווארן פון באמבעס און פארוואנדלט געווארן אין חורבות מיט גאסן ליידיקע פון מענשן. כ'האב אויך געזען מיין היים-שטאט פרוישקויב, אויף וועלכער קיין באמבעס זיינען ניט געפאלן און אין וועלכער די הייזער זיינען, אזוי ווי פריער, געגליבן שטיין און די גאסן פול מיט מענשן. אין מיינע אויגן איז אבער מיין היים-שטאט געווארן א גייסטער-שטאט.
אויף די גאסן, וואו מ'פלעג תמיד זען יידן, האב איך געזען בלויז פרעמדע מענשן. אין די געוועלבער, וואס האבן אמאל געהערט צו יידן, האב איך געזען בלויז פרעמדע קונים און סוחרים. אין די פענסטער פון די דירות, וואו יידן האבן געוואוינט ניט לאנג צוריק, האב איך געזען נאר פרעמדע פנימער. א בראך האט געטראפן מיין היים, וואס איז געווארן א שטאט מיט צוויי באפעלקערונגען: איינע א לעבעדיקע און די צווייטע א טויטע, א גייסטער-באפעלקערונג, די דערמארדעטע דריי טויזנט יידן, וואס האבן ניט לאנג צוריק געלעבט אין פרוישקויב.
די גייסטער זעט מען ניט און מ'הערט זיי אויך ניט אבער זיי זיינען דא! זיי גייען אויף די גאסן, שטייען אין די קראמען און קלייטן און וואוינען אין די דירות און הייזער. זיי זיינען דא, כדי צו דערמאנען דער וועלט, אז אמאל זיינען דא געווען לעבעדיקע צוויי באפעלקערונגען און אז פון דער יידישער איז געבליבן נאר דאס ווארט ,פרוישקויב' אויף א מצבה אין מארד-לאגער טרעבלינקע, צו וועלכער מ'דארף צוגעבן די ווערטער ,א גייסטער-שטאט'.
עס איז שטיל אין טרעבלינקע...
(א באזוך אין דעם מארד-לאגער דעם 2טן סעפטעמבער 2000)
מעלאדיע: ,אונזער שטעטל ברענט' פון מרדכי געבירטיג; ווערטער: מיכאל קעניג
(א באזוך אין דעם מארד-לאגער דעם 2טן סעפטעמבער 2000)
מעלאדיע: ,אונזער שטעטל ברענט' פון מרדכי געבירטיג; ווערטער: מיכאל קעניג
| שטיל איז איצט די ,הימל-שטראסע',1 מען הערט מער ניט די הינט,1 מען הערט מער ניט די פייטשן שמייסן...1 אס איז שטיל אין טרעבלינקע אצינד.1 אין טרעבלינקע שטיי איך איצט און וויין --1 א קינד פון צען יאר בין איך דאן געווען;1 פון א באהעלטעניש - ניט ווייט פון דאנען --1 האב איך געזען דעם רויך און פלאמען פון דעם שרעקלעכן גיהנום,1 וואו פארברענט ווערט אונזער פאלק!1 אויף זייער אש וואקסן איצט די ביימער,1 דאס גראז איז לאנג און גרין --1 איך הער איצט בלויז מיין אייגן וויינען...1 עס איז שטיל אין טרעבלינקע אצינד.1 | עס איז שטיל אין טרעבלינקע אצינד;1 הויך אין די ביימער א קליין פויגל זינגט.1 מען הערט שוין ניט די קינדער שרייען:1 ,ראטעווע מיך, טאטע-מאמע!'1 ניט דעם רויש פון די מאטארן פון דער מארד-פאבריק!'1 ניט דעם געוואלד פון די קרבנות,1 וואס מען דערשטיקט מיט גאז, ניט די דייטשן, אוקראינער,1 דאס שעלטן און דער האס.1 טרעבלינקע איז איצט רואיק און גרין,1 אויף די מצבות שטראלט די ווארעמע זון;1 מען הערט שוין ניט די באנען פייפן;1 מען זעט שוין ניט די יידן לויפן;1 ניט דעם רויך און ניט די פלאמען,1 וואס פארברענען אונזער פאלק!1 |
_______________________
אינטערעסאנט, טשיקאווע און כדאי
קופיטיע, קויפט! קויפט זשע פאנטשקעס!
אינטערעסאנט, טשיקאווע און כדאי
קופיטיע, קויפט! קויפט זשע פאנטשקעס!
אז מ'לעבט, דערלעבט מען. דערצו... קאן מען לעבן אבער מ'לאזט אייך ניט. דער דאזיקער באריכט באווייזט, אז די צוויי זאגעכצן פאסן זיך צו דער היינטיקער, משוגענער וועלט, וואו די רעגירונג האט זיך געטשעפעט אנומלטן צו א מיידל, וואס באקט ביי זיך אין דער היים געשמאקע פאנטשקעס און פארדינט א שיינע פאר קאפקעס דורך פארקויפן זיי אירע פריינט און שכנים!
די יונגע בעקערין איז כלאע סטירלינג פון טראי, אילינוי. אינספעקטארן פון לאקאלן געזונט-דעפארטמענט האבן פארמאכט די טיר פון איר קיך און איר באפוילן צו קויפן א באזונדערע קיך אדער געוועלב, אויב זי וויל פארזעצן באקן און פארקויפן די זיסע מאכלים, וואס די מאכט שוין צוויי יאר ביי דער מאמען אין קיך.
די יונגע בעקערין פארקויפט א טוץ פאנטשקעס פאר $10 און $24 פאר א טוץ עלעגאנטע פאנטשקעס ווי, למשל, די, וואס זעען-אויס ווי הויכע קנאפל. דאס 10-יאריקע מיידל איז פארמעגלעך געווארן פון בעקן און פארקויפן די ספעציעלע פאנטשקעס מיט גלאזור. ,ס'איז געווען א מחיה, ווייל מיט אזוי פיל געלט האב איך געקאנט קויפן די זאכן, וואס כ'וויל און כ'האב ניט געמוזט ווארטן אויף מיין געבורטסטאג אדער אויף ווייננאכט', האט די פעאיקע קאנדיטארין דערקלערט. פון אירע פראפיטן שפארט כלאע איצט אפ געלט צום קויפן אן אויטא.
דער געזונט-דעפארטמענט האט געלויבט כלאע'ן פאר איר טאלאנטפולקייט און געשעפטס-פעאיקייט און האפט צוזאמען מיט אירע פארערער, אז די יונגע בעקערין וועט זיך געפינען א נייעם און לעגאלן לאקאל, וואו זי קאן מאכן ווייטער די ספעציעלע זיסקייטן, וואס אלע האבן ליב און וואס האבן זי פארמעגלעך געמאכט.
_________________________________________________________________
די יונגע בעקערין איז כלאע סטירלינג פון טראי, אילינוי. אינספעקטארן פון לאקאלן געזונט-דעפארטמענט האבן פארמאכט די טיר פון איר קיך און איר באפוילן צו קויפן א באזונדערע קיך אדער געוועלב, אויב זי וויל פארזעצן באקן און פארקויפן די זיסע מאכלים, וואס די מאכט שוין צוויי יאר ביי דער מאמען אין קיך.
די יונגע בעקערין פארקויפט א טוץ פאנטשקעס פאר $10 און $24 פאר א טוץ עלעגאנטע פאנטשקעס ווי, למשל, די, וואס זעען-אויס ווי הויכע קנאפל. דאס 10-יאריקע מיידל איז פארמעגלעך געווארן פון בעקן און פארקויפן די ספעציעלע פאנטשקעס מיט גלאזור. ,ס'איז געווען א מחיה, ווייל מיט אזוי פיל געלט האב איך געקאנט קויפן די זאכן, וואס כ'וויל און כ'האב ניט געמוזט ווארטן אויף מיין געבורטסטאג אדער אויף ווייננאכט', האט די פעאיקע קאנדיטארין דערקלערט. פון אירע פראפיטן שפארט כלאע איצט אפ געלט צום קויפן אן אויטא.
דער געזונט-דעפארטמענט האט געלויבט כלאע'ן פאר איר טאלאנטפולקייט און געשעפטס-פעאיקייט און האפט צוזאמען מיט אירע פארערער, אז די יונגע בעקערין וועט זיך געפינען א נייעם און לעגאלן לאקאל, וואו זי קאן מאכן ווייטער די ספעציעלע זיסקייטן, וואס אלע האבן ליב און וואס האבן זי פארמעגלעך געמאכט.
_________________________________________________________________
ד"ר זיסקינדס ווינקל
א סעקציע וועגן שפראך-וויסנשאפט און פארשונגען
לזכרון, לכבוד און לשבח פראפעסאר נתן זיסקינד
איינער פון די ערשטע פראפעסארן אין יידיש אין אמעריקע
און איינער פון די גרעסטע פארשער און קענער אין יידיש אויף דער וועלט.
א סעקציע וועגן שפראך-וויסנשאפט און פארשונגען
לזכרון, לכבוד און לשבח פראפעסאר נתן זיסקינד
איינער פון די ערשטע פראפעסארן אין יידיש אין אמעריקע
און איינער פון די גרעסטע פארשער און קענער אין יידיש אויף דער וועלט.
דער ישיבה-בחור פון סלאוואקיי
נתן זיסקינד איז געבוירן געווארן אין 1905 אין סטראפקעוו, סלאוואקיי, וואס איז דעמאלט געווען א טייל פון אונגארן הארט ביי דער גרענעץ מיט גאליציע. נתן איז אויסגעוואקסן אין דעם טייערן שטעטל מיט פשוטע יידן; דער בחור האט געלערנט אין דער ארטיקער ישיבה, וואו ער איז געווארן א בקי אין לשון-קודש און אן אויסערגעוויינלעכער למדן.
אין סטראפקעוו איז יידיש געווען מאמע-לשון. דער יונגער נתן האט אבער גערעדט ווי א מזיק די לאנד-שפראך, אונגאריש, און האט זיך אויסגעלערנט טשעכיש נאכן ערשטן וועלט-קריג, ווען דאס אויבערלאנד איז געווארן א טייל פון דער ניי-געבוירענער טשעכאסלאוואקיי.
זיסקינדס אקאדעמישע קאריערע
דער יונגער ר' נתן האט אנגעהויבן אין 1923 זיין אקאדעמישע קאריערע אלס פראפעסאר אין דייטש אין ,סיטי-קאלעדזש' (דער ניו-יארקער שטאט-אוניווערסיטעט), באקאנט ביי די ניו-יארקער יידן ווי ,דער יידישער הארווארד'. די אקאדעמישע סטאנדארדן זיינען אין יענע יארן געווען זייער הויך און יעדער סטודענט האט דארט באקומען בחנם א בילדונג. חבר זיסקינד איז געווען א באגאבטער לערער, וואס האט שטענדיק דערמוטיקט זיינע שילער מיט ליבהארציקייט און געדולד און האט הויכגעשעצט זיין פראפעסיע. די דאקטאר-דיסערטאציע פון נתן זיסקינד, פארדינט אין ,ניו-יארק אוניווערסיטעט', קאנצענטרירט זיך אויף א באקאנטן העלדן-געדיכט פון 16טן יארהונדערט. די דיסערטאציע פון דעם יונגן אקאדעמיקער איז דעמאלט געווען זייער וויכטיק, דערפאר ווייל דאס פארשונגס-ווערק האט צוגעשטעלט פארשער א נייעם פערספעקטיוו וועגן די ליטערארישע ווערק פון יענער עפאכע.
נאכן חורבן האט ר' נתן געהאלפן פארשפרייטן יידישע לימודים און יידיש ווי אן אקאדעמישע שפראך ווי אויך שאפן קורסן וועגן יידישן לשון און ליטעראטור אין ,סיטי-קאלעדזש'. זיסקינד איז געווען איינער פון די פיאנירן אין יידישע שטודיעס בכלל און אין יידיש בפרט. ער איז געווען איינער פון די ערשטע פראפעסארן אין יידיש אין גאנץ אמעריקע און האט פארשפרייט א רעספעקט און ליבשאפט צו דער שפראך. אין משך פון זיין קאריערע האט ער פארפאסט און פארעפנטלעכט א סך ארטיקלען און פארשונגס-ווערק וועגן שפראך-פארשונגען און האט געפארשט די געבורט און ווארצלען פון יידישן לשון, אין וועלכן ער איז געווען איינער פון די וועלט-מומחים. דער אויסערגעוויינלעכער פראפעסאר איז געקומען צום אויספיר, אז יידיש שטאמט פון מיטל-הויכדייטש און האט געפירט אויף אט-דער טעמע א סך וויכוחים און פאלעמיקעס מיט אנדערע יידישיסטן.
אין ,סיטי-קאלעדזש' איז ר' נתן געווען איינער פון די דירעקטארן פון ,דער יידישער לעקסיקאלאגיע-אינסטיטוט'. ד"ר זיסקינד איז געווען א שיינע פאר יארן דער הויפט-רעדאקטאר פון ,דער גרויסער ווערטערבוך פון דער יידישער שפראך'.
ר' נתן איז געווען א בעל-לשון-קודש, וואס האט ליב געהאט יעדן אות און געקענט די קליינע פינטעלעך. די שארפזין און אינטעלעקט פון פראפעסטר זיסקינד זיינען געווען מערקווירדיק און אנדענקסווירדיק. ר' נתן איז געווען או ערשטקלאסיקער אקאדעמיקער, וואס האט זיך אויסגעצייכנט און מחיה געווען מיט ווערטער-פארשונגען. אין משך פון זיין לאנגער קאריערע האט ער פארעפנטלעכט פארשונגס-ווערק וועגן דייטשע, יידישע און העברעאישע ווערטער און אויסדרוקן. ער איז געווען א מוחזק פאר א פארשער און למדן סיי ביי זיינע סטודענטן סיי ביי זיינע קאלעגן, פאקטיש ביי יעדערן, וואס האט אים געקענט.
זיסקינדס געלערזאמקייט איז געווען אזוי געוואלדיק, אז ער האט זיך געגריבלט אין פאלש-איבערגעזעצטע און שלעכט-אויסגעטייטשטע לשון-קודשדיקע דברים און פראזעס און אפגעדרוקט א סך רעפעראטן אויף דער טעמע. איין משל איז געווען זיין רעפעראט וועגן דער פראזע ,טוב שבגויים הרוג' (הרגעט דעם בעסטן גוי) אין תלמוד. דער דאזיקער זאץ האט אין משך פון די לאנגע יארן פארשאפט גרויס עגמת-נפש די יידישע בירגער אין די קריסטלעכע מדינות אין אייראפע. פראפעסאר זיסקינד קלערט-אויף אין זיין פארשונגס-ווערק ,מערפי'ס ווארשיינלעכקייטן-געזעץ אין אקציע אינעם תלמוד'*, אז די פראזע האט זיך ערשט געלייענט ,(ה)כשר שבמצרים הרוג' (דער פרימסטער צווישן די עגיפטער איז געהרגעט געווארן) או האט , א דאנק די חכמים, זיך פארוואנדלט אין ,טוב שבגויים הרוג' מחמת א געוויסער סיבה, אויף וועלכן דער פארשער ווייזט-אן אין דעם העכסט-אינטערעסאנטן רעפעראט.
א פריוואט-שטונדע
איין לעקציע, וואס ד"ר זיסקינד האט פערזענלעך געגעבן מיט 30 יאר צוריק אונזער ארטיקן בעל-דקדוק ד"ר אוצר נאמאסט דינט פאר א גלענצנדיקן ביישפיל פון זיין מייסטערהאפטן טאלאנט אלס לערער. דער אנשטענדיקער, גענעדיקער פראפעסאר האט איבערגעגעבן אונזער פרעזידענט ביי זיך אין קאבינעט, ווי אזוי א לאדן איז געווארן א געוועלב. יא, דער חשובער ווערטער-פארשער האט דערקלערט ווי א פענסטער-לאדן האט זיך פארוואנדלט אין א מארק-געשטעל און איז סוף-כל-סוף מגולגל געווארן אין א געוועלב. אויף די אמאליקע מערק, נאך איידער ס'האבן עקזיסטירט לעגיטימע געוועלבער, האבן די סוחרים, באזונדערש די מוכרי-ספרים, אויסגעשטעלט זייערע סחורות אויף א פענסטער-לאדן. אז ס'זיינען אויפגעקומען געוועלבער מיט פיר ווענט, א דאך און א דיל האט מען פארגעזעצט צו באצייכענען א קראם ווי א לאדן. אין געוויסע גובערניעס אין יידישלאנד ווי, לשמל, פון אויבערלאנד ביז זיבן-בערגן האט א לאדן באדייט ניט בלויז א פעסטנער-לאדן, נאר אויך א טאנבאנק ווי אויך דאס געוועלב אליין. אזוי ארום איז א לאדן געווארן א געוועלב.
ד"ר זיסקינד, א שיינעם דאנק אייך פאר דער וואונדערשיינער לעקציע.
כבוד מיט אפשיי
מיר גיבן-אפ גרויס כבוד מיט אפשיי אט-דעם מייסטער-פראפעסאר, וואס זיין נאמען האט מען שיעור ניט פארגעסן אין דער יידישיסטישער וועלט. אויף אייביק זאל די וועלט קלינגען מיטן נאמען פראפעסאר נתן זיסקינד ז"ל.
*Murphy's Law in Action in the Talmud, Resulting in the Horrific Directive 'טוב שבגויים הרוג'.
_____________________________________
טויטאלאגיע
ס'נאגט דעם מענש ביי דער נשמה, פייניקט דעם לייט דאס געוויסן, ס'טאטשעט די פערזאן אין הארצן און ס'עסט-אויף דעם יחיד דאס הארץ.
איין האראפאשניק ארבעט אומזיסט און דער צווייטער שווערער ארבעטער האראוועט אויף פוסט; ביידע ארבעטן אומנישט. אזא אומזיסטע ארבעט איז שטענדיק אן עבירה די צייט און א תמיד שאד די מי. די, וואס פטרן די צייט צערייבן די צייט, וואס מיינט, אז ס'איז ארויסגעווארפענע צייט.
לשון-קודש
לעבן א גוטן טאג איז ניט די פיינסטע נקמה נאר די זיססטע נחמה. געדענקט דעם שורש! דער חילוק צווישן די צוויי ווערטער איז איין אות!
דער קרבן האט ניט בדעה צו נקמה נעמען אין זיינע שונאים, נאר ער איז מסוגל, נוטה און בכוח צו האבן נחמה פון א גוט און זיס לעבן.
__________________________________________________________________________
נתן זיסקינד איז געבוירן געווארן אין 1905 אין סטראפקעוו, סלאוואקיי, וואס איז דעמאלט געווען א טייל פון אונגארן הארט ביי דער גרענעץ מיט גאליציע. נתן איז אויסגעוואקסן אין דעם טייערן שטעטל מיט פשוטע יידן; דער בחור האט געלערנט אין דער ארטיקער ישיבה, וואו ער איז געווארן א בקי אין לשון-קודש און אן אויסערגעוויינלעכער למדן.
אין סטראפקעוו איז יידיש געווען מאמע-לשון. דער יונגער נתן האט אבער גערעדט ווי א מזיק די לאנד-שפראך, אונגאריש, און האט זיך אויסגעלערנט טשעכיש נאכן ערשטן וועלט-קריג, ווען דאס אויבערלאנד איז געווארן א טייל פון דער ניי-געבוירענער טשעכאסלאוואקיי.
זיסקינדס אקאדעמישע קאריערע
דער יונגער ר' נתן האט אנגעהויבן אין 1923 זיין אקאדעמישע קאריערע אלס פראפעסאר אין דייטש אין ,סיטי-קאלעדזש' (דער ניו-יארקער שטאט-אוניווערסיטעט), באקאנט ביי די ניו-יארקער יידן ווי ,דער יידישער הארווארד'. די אקאדעמישע סטאנדארדן זיינען אין יענע יארן געווען זייער הויך און יעדער סטודענט האט דארט באקומען בחנם א בילדונג. חבר זיסקינד איז געווען א באגאבטער לערער, וואס האט שטענדיק דערמוטיקט זיינע שילער מיט ליבהארציקייט און געדולד און האט הויכגעשעצט זיין פראפעסיע. די דאקטאר-דיסערטאציע פון נתן זיסקינד, פארדינט אין ,ניו-יארק אוניווערסיטעט', קאנצענטרירט זיך אויף א באקאנטן העלדן-געדיכט פון 16טן יארהונדערט. די דיסערטאציע פון דעם יונגן אקאדעמיקער איז דעמאלט געווען זייער וויכטיק, דערפאר ווייל דאס פארשונגס-ווערק האט צוגעשטעלט פארשער א נייעם פערספעקטיוו וועגן די ליטערארישע ווערק פון יענער עפאכע.
נאכן חורבן האט ר' נתן געהאלפן פארשפרייטן יידישע לימודים און יידיש ווי אן אקאדעמישע שפראך ווי אויך שאפן קורסן וועגן יידישן לשון און ליטעראטור אין ,סיטי-קאלעדזש'. זיסקינד איז געווען איינער פון די פיאנירן אין יידישע שטודיעס בכלל און אין יידיש בפרט. ער איז געווען איינער פון די ערשטע פראפעסארן אין יידיש אין גאנץ אמעריקע און האט פארשפרייט א רעספעקט און ליבשאפט צו דער שפראך. אין משך פון זיין קאריערע האט ער פארפאסט און פארעפנטלעכט א סך ארטיקלען און פארשונגס-ווערק וועגן שפראך-פארשונגען און האט געפארשט די געבורט און ווארצלען פון יידישן לשון, אין וועלכן ער איז געווען איינער פון די וועלט-מומחים. דער אויסערגעוויינלעכער פראפעסאר איז געקומען צום אויספיר, אז יידיש שטאמט פון מיטל-הויכדייטש און האט געפירט אויף אט-דער טעמע א סך וויכוחים און פאלעמיקעס מיט אנדערע יידישיסטן.
אין ,סיטי-קאלעדזש' איז ר' נתן געווען איינער פון די דירעקטארן פון ,דער יידישער לעקסיקאלאגיע-אינסטיטוט'. ד"ר זיסקינד איז געווען א שיינע פאר יארן דער הויפט-רעדאקטאר פון ,דער גרויסער ווערטערבוך פון דער יידישער שפראך'.
ר' נתן איז געווען א בעל-לשון-קודש, וואס האט ליב געהאט יעדן אות און געקענט די קליינע פינטעלעך. די שארפזין און אינטעלעקט פון פראפעסטר זיסקינד זיינען געווען מערקווירדיק און אנדענקסווירדיק. ר' נתן איז געווען או ערשטקלאסיקער אקאדעמיקער, וואס האט זיך אויסגעצייכנט און מחיה געווען מיט ווערטער-פארשונגען. אין משך פון זיין לאנגער קאריערע האט ער פארעפנטלעכט פארשונגס-ווערק וועגן דייטשע, יידישע און העברעאישע ווערטער און אויסדרוקן. ער איז געווען א מוחזק פאר א פארשער און למדן סיי ביי זיינע סטודענטן סיי ביי זיינע קאלעגן, פאקטיש ביי יעדערן, וואס האט אים געקענט.
זיסקינדס געלערזאמקייט איז געווען אזוי געוואלדיק, אז ער האט זיך געגריבלט אין פאלש-איבערגעזעצטע און שלעכט-אויסגעטייטשטע לשון-קודשדיקע דברים און פראזעס און אפגעדרוקט א סך רעפעראטן אויף דער טעמע. איין משל איז געווען זיין רעפעראט וועגן דער פראזע ,טוב שבגויים הרוג' (הרגעט דעם בעסטן גוי) אין תלמוד. דער דאזיקער זאץ האט אין משך פון די לאנגע יארן פארשאפט גרויס עגמת-נפש די יידישע בירגער אין די קריסטלעכע מדינות אין אייראפע. פראפעסאר זיסקינד קלערט-אויף אין זיין פארשונגס-ווערק ,מערפי'ס ווארשיינלעכקייטן-געזעץ אין אקציע אינעם תלמוד'*, אז די פראזע האט זיך ערשט געלייענט ,(ה)כשר שבמצרים הרוג' (דער פרימסטער צווישן די עגיפטער איז געהרגעט געווארן) או האט , א דאנק די חכמים, זיך פארוואנדלט אין ,טוב שבגויים הרוג' מחמת א געוויסער סיבה, אויף וועלכן דער פארשער ווייזט-אן אין דעם העכסט-אינטערעסאנטן רעפעראט.
א פריוואט-שטונדע
איין לעקציע, וואס ד"ר זיסקינד האט פערזענלעך געגעבן מיט 30 יאר צוריק אונזער ארטיקן בעל-דקדוק ד"ר אוצר נאמאסט דינט פאר א גלענצנדיקן ביישפיל פון זיין מייסטערהאפטן טאלאנט אלס לערער. דער אנשטענדיקער, גענעדיקער פראפעסאר האט איבערגעגעבן אונזער פרעזידענט ביי זיך אין קאבינעט, ווי אזוי א לאדן איז געווארן א געוועלב. יא, דער חשובער ווערטער-פארשער האט דערקלערט ווי א פענסטער-לאדן האט זיך פארוואנדלט אין א מארק-געשטעל און איז סוף-כל-סוף מגולגל געווארן אין א געוועלב. אויף די אמאליקע מערק, נאך איידער ס'האבן עקזיסטירט לעגיטימע געוועלבער, האבן די סוחרים, באזונדערש די מוכרי-ספרים, אויסגעשטעלט זייערע סחורות אויף א פענסטער-לאדן. אז ס'זיינען אויפגעקומען געוועלבער מיט פיר ווענט, א דאך און א דיל האט מען פארגעזעצט צו באצייכענען א קראם ווי א לאדן. אין געוויסע גובערניעס אין יידישלאנד ווי, לשמל, פון אויבערלאנד ביז זיבן-בערגן האט א לאדן באדייט ניט בלויז א פעסטנער-לאדן, נאר אויך א טאנבאנק ווי אויך דאס געוועלב אליין. אזוי ארום איז א לאדן געווארן א געוועלב.
ד"ר זיסקינד, א שיינעם דאנק אייך פאר דער וואונדערשיינער לעקציע.
כבוד מיט אפשיי
מיר גיבן-אפ גרויס כבוד מיט אפשיי אט-דעם מייסטער-פראפעסאר, וואס זיין נאמען האט מען שיעור ניט פארגעסן אין דער יידישיסטישער וועלט. אויף אייביק זאל די וועלט קלינגען מיטן נאמען פראפעסאר נתן זיסקינד ז"ל.
*Murphy's Law in Action in the Talmud, Resulting in the Horrific Directive 'טוב שבגויים הרוג'.
_____________________________________
טויטאלאגיע
ס'נאגט דעם מענש ביי דער נשמה, פייניקט דעם לייט דאס געוויסן, ס'טאטשעט די פערזאן אין הארצן און ס'עסט-אויף דעם יחיד דאס הארץ.
איין האראפאשניק ארבעט אומזיסט און דער צווייטער שווערער ארבעטער האראוועט אויף פוסט; ביידע ארבעטן אומנישט. אזא אומזיסטע ארבעט איז שטענדיק אן עבירה די צייט און א תמיד שאד די מי. די, וואס פטרן די צייט צערייבן די צייט, וואס מיינט, אז ס'איז ארויסגעווארפענע צייט.
לשון-קודש
לעבן א גוטן טאג איז ניט די פיינסטע נקמה נאר די זיססטע נחמה. געדענקט דעם שורש! דער חילוק צווישן די צוויי ווערטער איז איין אות!
דער קרבן האט ניט בדעה צו נקמה נעמען אין זיינע שונאים, נאר ער איז מסוגל, נוטה און בכוח צו האבן נחמה פון א גוט און זיס לעבן.
__________________________________________________________________________
רעפעראט
פארוואס גארדין?
פארוואס גארדין?
יעקב גארדין אז מ'זאל בעטן א מאדערנעם ייד אין ניו-יארק אנגעבן דעם נאמען פון א שעיקספירישער דראמע, אויפן געדאנק וואלטן אים אומבאדינגט געקומען א שיינע פאר טיטלען, אפשר ,קעניג ליר', ,האמלעט' און מאק'בעט'. דער פלוני וואלט אייך מסתמא געקאנט דערציילן וועגן דער האנדלונג, מוסר-השכל און אויך ציטירן עטלעכע באקאנטע פראזעס. פרעגט אים בחרם וועגן דוד משהלעס אדער וועגן ,דער יידישער קעניג ליר' און ער וועט ווארשיינלעך גלאצן ווי א גולם אויף אייך מיט פארגלייזטע אויגן. פרעגט ביים זעלבן מענש, ווער מירעלע אפרת איז אדער צי ער ווייסט פון דער יידישער קעניגין ליר און ער וועט קוקן אויף אייך מיט דער זעלבער מינע. בעט דעם פלוני אנגעבן דעם נאמען פון איין ווערק פון געטע'ן און ער וועט מסתמא ענטפערן: ,פויסט'. פרעגט זיך אבער אן ביי אים וועגן הערשעלע דובראוונער אדער וועגן ,גאט, מענש און טייוול' און ער וועט אייך פרעגן, פארוואס איר פטרט ביי אים די צייט. דער פלוני וועט אפשר אויך וויסן די נעמען טשארלי טשאפלען, דאבליו. סי. פילדס און מעי וועסט. פון יעקב אדלער, קעני ליפצין, דוד קעסלער אדער אידע קאמינסקע וואלט ער קיינמאל ניט געהערט, סיידן ער איז פון א הייפעלע יידן, וואס אינטערעסירט זיך מיט דער יידישער טעאטער-געשיכטע.
נאר מיט הונדערט יאר צוריק און אויף די סאמע זעלבע גאסן, ווי אויך איבער דער לענג און ברייט פון אייראפע, זיינען אזעלכע נעמען געווען באוואוסט און הויכגעשעצט. איינער אזא נאמען איז געווען יעקב גארדין, א פרוכטבארער דראמאטורג פון רוסלאנד, וואס האט צוזאמענגעבראכט אין אמעריקע די אלע אויבנדערמאנטע פערזענלעכקייטן. גארדין איז געווען א טרוימער, וואס זיין געטריבנקייט צו פאראיידלען דאס יידישע טעאטער און מאכן די פארשטעלונגען פאר אומפארגעסלעכע איבערלעבענישן פאר די ניי-געקומענע אימיגראנטן האט פארוואנדלט דאס טעאטער פון שונד אין א שיינער קונסט, געבוירנדיק ,די גאלדענע יארן' פון יידישן טעאטער אין די פאראייניקטע שטאטן (1891-1909).
ווען גארדין איז אנגעקומען אין 1891 פון רוסלאנד קיין אמעריקע, איז ער שאקירט געווארן פון דער לייכטזיניקייט און גראבקייט, וואס ער האט געזען אין די יידישע טעאטערן אין דער גאלדענער מדינה. גארדין האט צוגעשטעלט זיינע צושויער די בעסטע ווערק פון דער קלאסישער און מאדערנער ליטעראטור דורך פארשטעלן אזעלכע פיעסעס פון אן אייגענעם פערספעקטיוו, נוצנדיק פון א יידישן שטאנדפונקט יידישע פארשוינען און העלדן מיט יידישע נעמען און לאקאלן. דורך איבערמאכן שעיקספירישע, גריכישע און רוסישע דראמעס מיט יידישע פארשוינען אין א יידישער סביבה, האט גארדין צוגעשטעלט דעם עולם א בריק, וואס האט פארבונדן די אלטע, יידישע וועלט אין מזרח-אייראפע מיט דער נייער, מערב-וועלט, אין וועלכער זיי האבן זיך באזעצט. טראץ דעם, וואס די פארוואנדלונג פון שונד-לידער און שונד-טאנץ אין ,קאלטן רעאליזם' איז גארניט געפעלן די צושויער און דער אמעריקאנער טעאטער-וועלט, האבן זיי שוין באלד ליב געקראגן און הויכגעשעצט זיינע דראמעס צוזאמען מיט זייערע מוסר-השכלען.
גארדין איז געווען דער ערשטער דראמאטורג אין אמעריקע, וואס האט ,אויסגעמענשלט' די יידישע שוישפילעריי און זי געמאכט פאר א בכבודיקער קאריערע. א סך ראלעס האט ער געשאפן פאר ספעציפישע אקטיארן, וואס האבן דעמאלט הנאה געהאט פון א געשמאקער פאפולעריטעט ביי די יידישע פאלקס-מאסן; שרה און יעקב אדלער, קעני ליפצין און דוד קעסלער האבן שוין א שיינע פאר יארן געהאט געשפילט טעאטער און זיינען געהאט געווען באקאנטע אקטיארן, פארדעם ווי גארדין איז אנגעקומען אין די פאראייניקטע שטאטן. גארדין האט זיי אבער אומפארגעסלעך געמאכט. דער אימפרעסאריא אליין איז געווען או אומפארגעסלעכע פערזענלעכקייט; זיין אנטשלאסנקייט און שארפזין זיינען געווען אזוי אימפאזאנט ווי זיין שיין אויסזען. גארדין האט געשמט מיט זיינע שווארצע, געקרייזלטע האר, שווארצע, גרויסע אויגן, שלאנקן פיגור און שיינע אנצוגן מיט א שטעקן, וואס ער פלעג קלאפן אין דיל, כדי אונטערצושטרייכן אן עיקר.
ווען גארדין איז געשטארבן אין 1909, איז זיין לויה געווען די גרעסטע געשעעניש, וואס איז ביז דעמאלט פארגעקומען ביי יידן אין דער שטאט ניו-יארק. טויזנטער פארערער האבן בייגעוואוינט די לויה.
ס'איז, צום צער, ניט קיין איבערראשונג, אז דאס רוב היינטיקע יידן האט קיינמאל ניט געהערט פון גארדינ'ען און ווייסן גארניט פון זיינע טעאטראלישע שאפונגען און שעפערישקייט. ס'איז איבערראשנדיק, אז היינט-צו-טאג אינטערעסירן זיך יידישע אקאדעמיקער בכלל ניט מיט גארדינ'ען, וואס בלייבט א פארגעסענע פערזענלעכקייט. גארדינס בינע-פיעסעס זיינען געווען זייער פאפולער הן אין אמעריקע הן אין אייראפע. עטלעכע דראמעס זיינען געווען פארוואנדלט אין קינא-פילמען און זיינען ביז די לעצטע פאר יארצענדליקער געשטעלט געווארן אויף דער בינע. ס'עקזיסטירט ניט קיין אקאדעמישער אינטערעס מיט זיינע ווערק; נאר פינף פון אומגעפער 60 פיעסעס זיינע זיינען איבערגעזעצט, אריינגערעכנט דריי קורצע דראמעס, וואס זיינען איבערגעזעצט געווארן נאך פאר 1911.
די גרעסטע שאד איז די אקאדעמישע גרינגשעצונג פון גארדינס גרעסטן שלאגער ,מירעלע אפרת', וואס זיין פרעמיערע איז פארגעקומען אין 1898 אין טעאטער ,טאליע' אין ניו-יארק. ניט לאנג נאכדעם ווי ,דער יידישער קעניג ליר', גארדינס ווידערגאבע פון דער שעיקספירישער פיעסע, איז געווארן א שלאגער אין ניו-יארק, איז ,מירעלע אפרת' פארפאסט געווארן פאר קעני ליפצין. די הויפט-ראלע איז אנגעשריבן פאר דער טאלאנטפולער אקטריסע, וואס האט ווייטער פארשמאלצט די פיעסע אויף דער בינע. די דראמאטישע פיעסע איז געווען א ווילדע סענסאציע. ליפצין איז ארויסגעטראטן מער ווי 1,500 מאל אין דער פיעסע. אין 1938 איז די דראמע פארוואנדלט געווארן אין א פילם מיט בערטע גערשען אלס שטערן. אזוי ווי אין ,ליר' אין ,מירעלע' זיינען געמאלט פיל פון גארדינס באליבטע סוזשעטן: דער קאנפליקט צווישן דעם אלטן און נייעם דור און כיבוד-אב-ואם. ,מירעלע אפרת' איז איינע פון די פאפולערסטע פיעסעס און גרעסטע שלאגער אין דער יידישער טעאטער-געשיכטע: נאר ,דער דיבוק' פון שלום אנסקי און ,טוביה דער מילכיקער' פון שלום עליכם האבן געהאט נאך גרעסער דערפאלג. טראץ זיין גלענצנדיקער געשיכטע זיינען ניט פאראן קיין אקאדעמישע פארשונגס-ווערק מכוח אט-דער פיעסע און אויך ניט קיין שום אפיציעלע, ענגלישע איבערזעצונג פון דער דראמע.
פארוואס עקזיסטירט ווייניק אינטערעס מיט גארדינס פיעסעס אין קעגנזאץ מיטן גרויסן אינטערעס, וואס אקאדעמיקער ווייזן-ארויס צו זיינע מיטצייטלער ווי דוד פינסקי און האלפערן לייוויק? דער ענטפער איז אומקלאר. ס'זיינען דא עטלעכע ווארשיינלעכע סיבות, איינשליסנדיק די פאראכטונג פון שונד אין די פריסטע יארן פון יידישן טעאטער אין אמעריקע און די שוועריקייטן איבערצוזעצן אן אלטמאדישן יידיש. די הויפט-סיבה איז אפשר דער שטרייט צווישן גארדינ'ען און דער דעמאלטיקער יידישער פרעסע, וואס האט אים אונטערגעגראבן דאס כבוד.
אן אומכבוד טוט מען דאס יידישע טעאטער דורך גרינגשעצן זיינע גרויסע ביישטייערונגען דער יידישער ליטעראטור, בפרט די דראמעס, וואס זיינען פארפאסט געווארן אין די פאראייניקטע שטאטן. אזא סקעפטיציזם איז אפטמאל פאסיק; פאר גארדינס אריינקומען אין טעאטער האבן זיך די אקטיארן אפט ניט געהאלטן ביי די ליברעטאס און זיינען געווען גענויגט צו פארוויילן דעם עולם מיט לידער, טאנצן און לאנגע רעדעס, איידער צוצושטעלן די צושויער טעאטראלישע קונסט-ווערק. די פארשטעלונגען פון גארדינס פארגייער אברהם גאלדפאדן, משה הורוויץ און יוסף לאטיינער זיינען געווען געראטן אין וואריעטיי-נומערן און אפערעטעס. אז גארדין האט געזען אזוינע פארשטעלונגען קורץ נאכדעם ווי ער איז געהאט אנגעקומען קיין ניו-יארק, איז ער געווארן סיי דערשיטערט סיי באגייסטערט; דער ארטיסט איז געווען פעסט איבערצייגט, אז ער קאן פארוואנדלען דעם שונד-זשאנער אין א שיינער קונסט.
דער אימפרעסאריא איז אמאל געווען א רעוואלוציאנער און סאציאליסטישער רעפארמאטאר אין רוסלאנד, וואס האט זיך גענומען צו דער דראמאטורגיע, נאר כדי צו ציען חיונה, נאכדעם ווי זיין שטרעבונג צו שאפן א יידישע קאלווירט, צוערשט אין רוסלאנד און שפעטער אין די פאראייניקטע שטאטן, איז צו נישט געווארן. באאיינפלוסט פון אייראפעאישע פען-מייסטער ווי איבסען, גארקי, אסטראווסקי און הויפטמאן, האט גארדין אנגעוואונדן אלע כוחות צום פאראיידלען די יידישע צושויער מיט זיינע פיעסעס. דורך פאראייניקן זיין אינטעלעקט, רוסישע גימנאזיע-בילדונג און א הויכע מאראל האט גארדין פארוואנדלט די יידישע בינע אין אן ארענע, וואס האט פארכישופט הן די פאלקס-מאסן הן די אינטעליגענץ, וואס איז דעמאלט איבערגעפלאסן מיט פרייע יידן פון רוסלאנד.
גארדין איז געווען א קאנטראווערסאלע פערזענלעכקייט; ער האט אפט געלערנט זיינע צושויער לעקציעס און האט זיי א סך מאל באמבארדירט מיט לאנגע רעדעס וועגן מאראל און עטיק. דער דראמאטורג האט געלעבט אין א טומלדיקער וועלט; כדי צו האבן אין 1900 דערפאלג און ציען חיונה פון טעאטער איז ניט געווען פאר די מיט שוואכע הערצער. די דראמאטורגן, טעאטער-דירעקטארן, קריטיקער און אפילו די אקטיארן האבן זיך זייער אפט צעאמפערט און צעווערטלט איינער מיטן אנדערן פנים-אל-פנים און אויך אין דער פרעסע. גארדין האט געוואלט הערן נאר לויב-געזאנגען וועגן זיינע פיעסעס און האט צוגעצויגן צו זיך עטלעכע אימפאזאנטע, הויכגעשטעלטע שונאים ווי אב קאהאן, דער הויפט-רעדאקטאר פון ,דער פארווערטס'. אין 1909 האט קאהאן אפגעדרוקט וועגן גארדינ'ען א ריי הארבע קריטיקן, וואס האבן אים אונטערגעגראבן דאס כבוד און פארשווארצט זיין רעפוטאציע אלס דראמאטורג, באשולדיקנדיק גארדינ'ען אין זיין א פלאגיאט. ניט געקוקט אויף די אלע שטרעבונגען פון גארדינ'ען צוזאמען מיט זיינע ,חסידים', איז זיין שם שוין דעמאלט געווען פארשווארצט און זיין כבוד צעריסן ווי א הערינג. גארדין האט קיינמאל ניט באוויזן צו רעהאביליטירן זיין רעפוטאציע און איז געשטארבן נאר מיט איין יאר שפעטער.
ס'זיינען דא פארשידענע סיבות, פארוואס די מערסטע ווערק זיינע זיינען קיינמאל ניט איבערגעזעצט געווארן אויף ענגליש. ס'איז שווער צו לייענען א פארגעלטן און פארשימלטן ליברעטא מיט זעלטענע ווערטער און אנדייטונגען אויף אן אמאליקער, פארגעסענער קולטור. גארדינס פיעסעס זיינען פארפלאכטן מיט סאציאליסטישע אנשויאונגען, וואס שטעלן אפשר צו דעם לייענער א נעגאטיווע מיינונג וועגן זיינע ווערק. כאטש די טעמעס בנוגע סאציאלע ראפארמען לייענען זיך ווייך אויף יידיש, קלינגען די זעלבע טעמעס הארב אויף ענגליש. ד"ר אירווינג האו, א פארשער און איבערזעצער פון יידישע ליטערארישע ווערק, שרייבט אין אן ארטיקל פון 1959 ,איבערזעצן פון יידיש', אז ווען מ'זעצט-איבער די ווערק פון די דיכטער פון די "שוויץ-שעפער"' איז עס כמעט ווי אוממעגלעך איבערצוזעצן אזא פאעזיע, ווייל אויף ענגליש קלינגען אזעלכע ווערק צום עפסטן ווי ראדיקאלע רעטאריק. האו האט גיט-צו: ,ס'דאכט זיך, אז ליטערארישע ווערק אויף יידיש זיינען בטבע אויסגעווייקט מיט רעטאריק און רעדעס. ס'עקזיסטירט אן אונטערשיד צווישן די קולטור-טעמפעראמענטן, וואס פארשאפט געוואלדיקע פראבלעמען'. פראסט, פשוט און בקיצור קלינגען די דיאלאגן אין גארדינס פיעסעס ווייך, ווען מ'הערט זיי אויף יידיש און הארב און קינצלעך, ווען מ'הערט זיי אויף ענגליש.
די שטרעבונג צוצושטעלן א נייעם פערספעקטיוו וועגן דער אמתער קוואליטעט און ווערט פון גארדינס דראמאטישע פיעסעס און זיין ירושה פארן יידישן טעאטער און יידישער קולטור ביים אנהייב פון 20סטן יארהונדערט האט זיך פארשטארקט ביי די לעצטע יארן א דאנק א נייער און היינטיקער חברטע: גארדינס אוראיינקל, בעט קאפלאן, די אויטארין פון בוך ,געפינען דעם יידישן שעיקספיר: דאס לעבן און ירושה פון יעקב גארדין'*. קאפלאן, א טאלאנטפולע שרייבערין פון טאראנטא, קאנאדע, איז א פראפעסארין אין עגנליש אין ,טאראנטער אוניווערסיטעט', וואו זי לערנט-אויס ,עסיי- און מעמאורן-שרייבעריי'. זי האט שוין פארבראכט העכער 25 יאר, פארשנדיק און באקאנט מאכנדיק די ירושה פון איר עלטער-זיידן.
קאפלאן איז ווי גארדין א גלענצנדיקע שרייבערין, וואס האט געירשנט דעם זיידנס ליבשאפט צום טעאטער. נאכדעם ווי זי האט געהאט פארענדיקט ,די לאנדאנער מוזיק- און דראמע-אקאדעמיע', האט זי פארבראכט 10 יאר, שפילנדיק טעאטער, נאך איידער זי האט באקומען א מאגיסטער אין דער פראזע-קונסט. נאר ווען זי האט געשריבן איר דיסערטאציע, האט זי זיך דערוואוסט, אז איר זיידע איז געווען איינער פון די חשובסטע דראמאטורגן אין דער יידישער טעאטער-געשיכטע, טראץ דעם, וואס איר פאטער, גארדינס אייניקל, האט גערעדט פון זיין זיידן בלויז נאר מיט פאראכטונג. איר ביאגראפיע וועגן איר עלטער-זיידן באשרייבט גארדינס גאנץ לעבן, פון די ערשטע 38 יאר, וואס ער האט געהאט פארבראכט אין דער אוקראינע און רוסלאנד ביז זיינע קאמפן אלס אימיגראנט און דערפאלג אלס דראמאטורג אין נוי-יארק ביז זיין טויט אין 1909.
קורץ נאכדעם ווי זי האט זיך געהאט דערוואוסט פון דער גלארייכער פארגאנגענהייט און געשיכטע פון איר עלטער-זיידן, האט זיך קאפלאן אנגעהויבן אנפרעגן, פארוואס זיין שם איז כמעט אין גאנצן פארגעסן און צי דאס איז געשען בכיוון. ,טראץ דעם, וואס גארדין איז געהאט געווען באגראבן און באערט ווי א העלד און זיינע פיעסעס זיינען נאך דערנאך געשטעלט געווארן איבער דער וועלט, איז זיין רעפוטאציע שוין געווען פארשווארצט מחמות די בלוט-בלבולים און נקמה-קאמפאניעס קעגן אים אין דער יידישער פרעסע. ,גארדין איז פאראכט געווארן אויך פון זיינע אפשטאמיקע. די מערסטע קינדער, אייניקלעך און אוראייניקלעך זיינע, מיינע קרובים, האבן שטענדיק גרינגעשעצט זיין טאלאנט און אפגעחוזקט פון זיין לעגענדע. מיין מיסיע, ווען כ'האב אנגעהויבן פארשן זיין לעבנס-געשיכטע, איז געווען אויסצוגעפינען פארוואס', שרייבט קאפלאן.
קאפלאן מאכט באקאנט אין איר בוך, אז גארדין איז, פארשטייט-זיך, ניט געווען קיין צדיק. אזוי ווי א סך אנדערע ארטיסטן איז ער געווען עגאאיסטיש, איבערעמפינדלעך און אומפעאיק צו הערן די ווייכסטע און פאסיקסטע קריטיקן אבער אזא מידה פארניינט בשום-אופן ניט דעם ווערט פון זיינע ווערק און בארעכטיקט ניט, אז ער זאל אויף אייביק פארגעסן ווערן. ס'זיינען דא פיל סיבות, פארוואס גארדינס ווערק זיינען נאך וויכטיק און פארוואס מ'זאל זיי נאך הייט-צו-טאג לייענען און פארשן: זיי גיבן אונז אן אריינבליק אין דער אנטוויקלונג פון יידישן טעאטער און ליטעראטור און שטעלן-צו בילדער פון דער עוואלוציע פונעם יידישן עולם און צושויער. די הויפט-אורזאך איז אבער, אז דאס זיינען וואונדערבארע פול מיט פאטאס מעשיות, פון וועלכע מ'האט גרויס פארגעניגן, ווען מ'לייענט אדער זעט זיי אויף דער בינע. גארדינס דראמעס זיינען ענלעך צו די פון לעגענגדארן דראמאטורג וויליאם שעיקספיר, דערפאר ווייל זיי שילדערן די אייביקע קאמפן ביי מענשן, וואס זיינען נאך היינט-צו-טאג אזוי גילטיק און באדייטנדיק ווי זיי זיינען געווען מיט 100 יאר צוריק. גארדינס ווערק זיינען סיי עכט-יידישלעך סיי אלוועלטלעך, מחמת זיי באהאנדלען די אייביקע און אלוועלטלעכע טעמעס ווי די משפחה, ליבע און לעבן און פארדינען באטראכט צו ווערן פאר קלאסישע ווערק סיי פון אקאדעמיקער סיי פון פשוטע יידן.
*Finding the Jewish Shakespeare: the Life and Legacy of Jacob Gordon 1911.
__________________________________________________________________________
נאר מיט הונדערט יאר צוריק און אויף די סאמע זעלבע גאסן, ווי אויך איבער דער לענג און ברייט פון אייראפע, זיינען אזעלכע נעמען געווען באוואוסט און הויכגעשעצט. איינער אזא נאמען איז געווען יעקב גארדין, א פרוכטבארער דראמאטורג פון רוסלאנד, וואס האט צוזאמענגעבראכט אין אמעריקע די אלע אויבנדערמאנטע פערזענלעכקייטן. גארדין איז געווען א טרוימער, וואס זיין געטריבנקייט צו פאראיידלען דאס יידישע טעאטער און מאכן די פארשטעלונגען פאר אומפארגעסלעכע איבערלעבענישן פאר די ניי-געקומענע אימיגראנטן האט פארוואנדלט דאס טעאטער פון שונד אין א שיינער קונסט, געבוירנדיק ,די גאלדענע יארן' פון יידישן טעאטער אין די פאראייניקטע שטאטן (1891-1909).
ווען גארדין איז אנגעקומען אין 1891 פון רוסלאנד קיין אמעריקע, איז ער שאקירט געווארן פון דער לייכטזיניקייט און גראבקייט, וואס ער האט געזען אין די יידישע טעאטערן אין דער גאלדענער מדינה. גארדין האט צוגעשטעלט זיינע צושויער די בעסטע ווערק פון דער קלאסישער און מאדערנער ליטעראטור דורך פארשטעלן אזעלכע פיעסעס פון אן אייגענעם פערספעקטיוו, נוצנדיק פון א יידישן שטאנדפונקט יידישע פארשוינען און העלדן מיט יידישע נעמען און לאקאלן. דורך איבערמאכן שעיקספירישע, גריכישע און רוסישע דראמעס מיט יידישע פארשוינען אין א יידישער סביבה, האט גארדין צוגעשטעלט דעם עולם א בריק, וואס האט פארבונדן די אלטע, יידישע וועלט אין מזרח-אייראפע מיט דער נייער, מערב-וועלט, אין וועלכער זיי האבן זיך באזעצט. טראץ דעם, וואס די פארוואנדלונג פון שונד-לידער און שונד-טאנץ אין ,קאלטן רעאליזם' איז גארניט געפעלן די צושויער און דער אמעריקאנער טעאטער-וועלט, האבן זיי שוין באלד ליב געקראגן און הויכגעשעצט זיינע דראמעס צוזאמען מיט זייערע מוסר-השכלען.
גארדין איז געווען דער ערשטער דראמאטורג אין אמעריקע, וואס האט ,אויסגעמענשלט' די יידישע שוישפילעריי און זי געמאכט פאר א בכבודיקער קאריערע. א סך ראלעס האט ער געשאפן פאר ספעציפישע אקטיארן, וואס האבן דעמאלט הנאה געהאט פון א געשמאקער פאפולעריטעט ביי די יידישע פאלקס-מאסן; שרה און יעקב אדלער, קעני ליפצין און דוד קעסלער האבן שוין א שיינע פאר יארן געהאט געשפילט טעאטער און זיינען געהאט געווען באקאנטע אקטיארן, פארדעם ווי גארדין איז אנגעקומען אין די פאראייניקטע שטאטן. גארדין האט זיי אבער אומפארגעסלעך געמאכט. דער אימפרעסאריא אליין איז געווען או אומפארגעסלעכע פערזענלעכקייט; זיין אנטשלאסנקייט און שארפזין זיינען געווען אזוי אימפאזאנט ווי זיין שיין אויסזען. גארדין האט געשמט מיט זיינע שווארצע, געקרייזלטע האר, שווארצע, גרויסע אויגן, שלאנקן פיגור און שיינע אנצוגן מיט א שטעקן, וואס ער פלעג קלאפן אין דיל, כדי אונטערצושטרייכן אן עיקר.
ווען גארדין איז געשטארבן אין 1909, איז זיין לויה געווען די גרעסטע געשעעניש, וואס איז ביז דעמאלט פארגעקומען ביי יידן אין דער שטאט ניו-יארק. טויזנטער פארערער האבן בייגעוואוינט די לויה.
ס'איז, צום צער, ניט קיין איבערראשונג, אז דאס רוב היינטיקע יידן האט קיינמאל ניט געהערט פון גארדינ'ען און ווייסן גארניט פון זיינע טעאטראלישע שאפונגען און שעפערישקייט. ס'איז איבערראשנדיק, אז היינט-צו-טאג אינטערעסירן זיך יידישע אקאדעמיקער בכלל ניט מיט גארדינ'ען, וואס בלייבט א פארגעסענע פערזענלעכקייט. גארדינס בינע-פיעסעס זיינען געווען זייער פאפולער הן אין אמעריקע הן אין אייראפע. עטלעכע דראמעס זיינען געווען פארוואנדלט אין קינא-פילמען און זיינען ביז די לעצטע פאר יארצענדליקער געשטעלט געווארן אויף דער בינע. ס'עקזיסטירט ניט קיין אקאדעמישער אינטערעס מיט זיינע ווערק; נאר פינף פון אומגעפער 60 פיעסעס זיינע זיינען איבערגעזעצט, אריינגערעכנט דריי קורצע דראמעס, וואס זיינען איבערגעזעצט געווארן נאך פאר 1911.
די גרעסטע שאד איז די אקאדעמישע גרינגשעצונג פון גארדינס גרעסטן שלאגער ,מירעלע אפרת', וואס זיין פרעמיערע איז פארגעקומען אין 1898 אין טעאטער ,טאליע' אין ניו-יארק. ניט לאנג נאכדעם ווי ,דער יידישער קעניג ליר', גארדינס ווידערגאבע פון דער שעיקספירישער פיעסע, איז געווארן א שלאגער אין ניו-יארק, איז ,מירעלע אפרת' פארפאסט געווארן פאר קעני ליפצין. די הויפט-ראלע איז אנגעשריבן פאר דער טאלאנטפולער אקטריסע, וואס האט ווייטער פארשמאלצט די פיעסע אויף דער בינע. די דראמאטישע פיעסע איז געווען א ווילדע סענסאציע. ליפצין איז ארויסגעטראטן מער ווי 1,500 מאל אין דער פיעסע. אין 1938 איז די דראמע פארוואנדלט געווארן אין א פילם מיט בערטע גערשען אלס שטערן. אזוי ווי אין ,ליר' אין ,מירעלע' זיינען געמאלט פיל פון גארדינס באליבטע סוזשעטן: דער קאנפליקט צווישן דעם אלטן און נייעם דור און כיבוד-אב-ואם. ,מירעלע אפרת' איז איינע פון די פאפולערסטע פיעסעס און גרעסטע שלאגער אין דער יידישער טעאטער-געשיכטע: נאר ,דער דיבוק' פון שלום אנסקי און ,טוביה דער מילכיקער' פון שלום עליכם האבן געהאט נאך גרעסער דערפאלג. טראץ זיין גלענצנדיקער געשיכטע זיינען ניט פאראן קיין אקאדעמישע פארשונגס-ווערק מכוח אט-דער פיעסע און אויך ניט קיין שום אפיציעלע, ענגלישע איבערזעצונג פון דער דראמע.
פארוואס עקזיסטירט ווייניק אינטערעס מיט גארדינס פיעסעס אין קעגנזאץ מיטן גרויסן אינטערעס, וואס אקאדעמיקער ווייזן-ארויס צו זיינע מיטצייטלער ווי דוד פינסקי און האלפערן לייוויק? דער ענטפער איז אומקלאר. ס'זיינען דא עטלעכע ווארשיינלעכע סיבות, איינשליסנדיק די פאראכטונג פון שונד אין די פריסטע יארן פון יידישן טעאטער אין אמעריקע און די שוועריקייטן איבערצוזעצן אן אלטמאדישן יידיש. די הויפט-סיבה איז אפשר דער שטרייט צווישן גארדינ'ען און דער דעמאלטיקער יידישער פרעסע, וואס האט אים אונטערגעגראבן דאס כבוד.
אן אומכבוד טוט מען דאס יידישע טעאטער דורך גרינגשעצן זיינע גרויסע ביישטייערונגען דער יידישער ליטעראטור, בפרט די דראמעס, וואס זיינען פארפאסט געווארן אין די פאראייניקטע שטאטן. אזא סקעפטיציזם איז אפטמאל פאסיק; פאר גארדינס אריינקומען אין טעאטער האבן זיך די אקטיארן אפט ניט געהאלטן ביי די ליברעטאס און זיינען געווען גענויגט צו פארוויילן דעם עולם מיט לידער, טאנצן און לאנגע רעדעס, איידער צוצושטעלן די צושויער טעאטראלישע קונסט-ווערק. די פארשטעלונגען פון גארדינס פארגייער אברהם גאלדפאדן, משה הורוויץ און יוסף לאטיינער זיינען געווען געראטן אין וואריעטיי-נומערן און אפערעטעס. אז גארדין האט געזען אזוינע פארשטעלונגען קורץ נאכדעם ווי ער איז געהאט אנגעקומען קיין ניו-יארק, איז ער געווארן סיי דערשיטערט סיי באגייסטערט; דער ארטיסט איז געווען פעסט איבערצייגט, אז ער קאן פארוואנדלען דעם שונד-זשאנער אין א שיינער קונסט.
דער אימפרעסאריא איז אמאל געווען א רעוואלוציאנער און סאציאליסטישער רעפארמאטאר אין רוסלאנד, וואס האט זיך גענומען צו דער דראמאטורגיע, נאר כדי צו ציען חיונה, נאכדעם ווי זיין שטרעבונג צו שאפן א יידישע קאלווירט, צוערשט אין רוסלאנד און שפעטער אין די פאראייניקטע שטאטן, איז צו נישט געווארן. באאיינפלוסט פון אייראפעאישע פען-מייסטער ווי איבסען, גארקי, אסטראווסקי און הויפטמאן, האט גארדין אנגעוואונדן אלע כוחות צום פאראיידלען די יידישע צושויער מיט זיינע פיעסעס. דורך פאראייניקן זיין אינטעלעקט, רוסישע גימנאזיע-בילדונג און א הויכע מאראל האט גארדין פארוואנדלט די יידישע בינע אין אן ארענע, וואס האט פארכישופט הן די פאלקס-מאסן הן די אינטעליגענץ, וואס איז דעמאלט איבערגעפלאסן מיט פרייע יידן פון רוסלאנד.
גארדין איז געווען א קאנטראווערסאלע פערזענלעכקייט; ער האט אפט געלערנט זיינע צושויער לעקציעס און האט זיי א סך מאל באמבארדירט מיט לאנגע רעדעס וועגן מאראל און עטיק. דער דראמאטורג האט געלעבט אין א טומלדיקער וועלט; כדי צו האבן אין 1900 דערפאלג און ציען חיונה פון טעאטער איז ניט געווען פאר די מיט שוואכע הערצער. די דראמאטורגן, טעאטער-דירעקטארן, קריטיקער און אפילו די אקטיארן האבן זיך זייער אפט צעאמפערט און צעווערטלט איינער מיטן אנדערן פנים-אל-פנים און אויך אין דער פרעסע. גארדין האט געוואלט הערן נאר לויב-געזאנגען וועגן זיינע פיעסעס און האט צוגעצויגן צו זיך עטלעכע אימפאזאנטע, הויכגעשטעלטע שונאים ווי אב קאהאן, דער הויפט-רעדאקטאר פון ,דער פארווערטס'. אין 1909 האט קאהאן אפגעדרוקט וועגן גארדינ'ען א ריי הארבע קריטיקן, וואס האבן אים אונטערגעגראבן דאס כבוד און פארשווארצט זיין רעפוטאציע אלס דראמאטורג, באשולדיקנדיק גארדינ'ען אין זיין א פלאגיאט. ניט געקוקט אויף די אלע שטרעבונגען פון גארדינ'ען צוזאמען מיט זיינע ,חסידים', איז זיין שם שוין דעמאלט געווען פארשווארצט און זיין כבוד צעריסן ווי א הערינג. גארדין האט קיינמאל ניט באוויזן צו רעהאביליטירן זיין רעפוטאציע און איז געשטארבן נאר מיט איין יאר שפעטער.
ס'זיינען דא פארשידענע סיבות, פארוואס די מערסטע ווערק זיינע זיינען קיינמאל ניט איבערגעזעצט געווארן אויף ענגליש. ס'איז שווער צו לייענען א פארגעלטן און פארשימלטן ליברעטא מיט זעלטענע ווערטער און אנדייטונגען אויף אן אמאליקער, פארגעסענער קולטור. גארדינס פיעסעס זיינען פארפלאכטן מיט סאציאליסטישע אנשויאונגען, וואס שטעלן אפשר צו דעם לייענער א נעגאטיווע מיינונג וועגן זיינע ווערק. כאטש די טעמעס בנוגע סאציאלע ראפארמען לייענען זיך ווייך אויף יידיש, קלינגען די זעלבע טעמעס הארב אויף ענגליש. ד"ר אירווינג האו, א פארשער און איבערזעצער פון יידישע ליטערארישע ווערק, שרייבט אין אן ארטיקל פון 1959 ,איבערזעצן פון יידיש', אז ווען מ'זעצט-איבער די ווערק פון די דיכטער פון די "שוויץ-שעפער"' איז עס כמעט ווי אוממעגלעך איבערצוזעצן אזא פאעזיע, ווייל אויף ענגליש קלינגען אזעלכע ווערק צום עפסטן ווי ראדיקאלע רעטאריק. האו האט גיט-צו: ,ס'דאכט זיך, אז ליטערארישע ווערק אויף יידיש זיינען בטבע אויסגעווייקט מיט רעטאריק און רעדעס. ס'עקזיסטירט אן אונטערשיד צווישן די קולטור-טעמפעראמענטן, וואס פארשאפט געוואלדיקע פראבלעמען'. פראסט, פשוט און בקיצור קלינגען די דיאלאגן אין גארדינס פיעסעס ווייך, ווען מ'הערט זיי אויף יידיש און הארב און קינצלעך, ווען מ'הערט זיי אויף ענגליש.
די שטרעבונג צוצושטעלן א נייעם פערספעקטיוו וועגן דער אמתער קוואליטעט און ווערט פון גארדינס דראמאטישע פיעסעס און זיין ירושה פארן יידישן טעאטער און יידישער קולטור ביים אנהייב פון 20סטן יארהונדערט האט זיך פארשטארקט ביי די לעצטע יארן א דאנק א נייער און היינטיקער חברטע: גארדינס אוראיינקל, בעט קאפלאן, די אויטארין פון בוך ,געפינען דעם יידישן שעיקספיר: דאס לעבן און ירושה פון יעקב גארדין'*. קאפלאן, א טאלאנטפולע שרייבערין פון טאראנטא, קאנאדע, איז א פראפעסארין אין עגנליש אין ,טאראנטער אוניווערסיטעט', וואו זי לערנט-אויס ,עסיי- און מעמאורן-שרייבעריי'. זי האט שוין פארבראכט העכער 25 יאר, פארשנדיק און באקאנט מאכנדיק די ירושה פון איר עלטער-זיידן.
קאפלאן איז ווי גארדין א גלענצנדיקע שרייבערין, וואס האט געירשנט דעם זיידנס ליבשאפט צום טעאטער. נאכדעם ווי זי האט געהאט פארענדיקט ,די לאנדאנער מוזיק- און דראמע-אקאדעמיע', האט זי פארבראכט 10 יאר, שפילנדיק טעאטער, נאך איידער זי האט באקומען א מאגיסטער אין דער פראזע-קונסט. נאר ווען זי האט געשריבן איר דיסערטאציע, האט זי זיך דערוואוסט, אז איר זיידע איז געווען איינער פון די חשובסטע דראמאטורגן אין דער יידישער טעאטער-געשיכטע, טראץ דעם, וואס איר פאטער, גארדינס אייניקל, האט גערעדט פון זיין זיידן בלויז נאר מיט פאראכטונג. איר ביאגראפיע וועגן איר עלטער-זיידן באשרייבט גארדינס גאנץ לעבן, פון די ערשטע 38 יאר, וואס ער האט געהאט פארבראכט אין דער אוקראינע און רוסלאנד ביז זיינע קאמפן אלס אימיגראנט און דערפאלג אלס דראמאטורג אין נוי-יארק ביז זיין טויט אין 1909.
קורץ נאכדעם ווי זי האט זיך געהאט דערוואוסט פון דער גלארייכער פארגאנגענהייט און געשיכטע פון איר עלטער-זיידן, האט זיך קאפלאן אנגעהויבן אנפרעגן, פארוואס זיין שם איז כמעט אין גאנצן פארגעסן און צי דאס איז געשען בכיוון. ,טראץ דעם, וואס גארדין איז געהאט געווען באגראבן און באערט ווי א העלד און זיינע פיעסעס זיינען נאך דערנאך געשטעלט געווארן איבער דער וועלט, איז זיין רעפוטאציע שוין געווען פארשווארצט מחמות די בלוט-בלבולים און נקמה-קאמפאניעס קעגן אים אין דער יידישער פרעסע. ,גארדין איז פאראכט געווארן אויך פון זיינע אפשטאמיקע. די מערסטע קינדער, אייניקלעך און אוראייניקלעך זיינע, מיינע קרובים, האבן שטענדיק גרינגעשעצט זיין טאלאנט און אפגעחוזקט פון זיין לעגענדע. מיין מיסיע, ווען כ'האב אנגעהויבן פארשן זיין לעבנס-געשיכטע, איז געווען אויסצוגעפינען פארוואס', שרייבט קאפלאן.
קאפלאן מאכט באקאנט אין איר בוך, אז גארדין איז, פארשטייט-זיך, ניט געווען קיין צדיק. אזוי ווי א סך אנדערע ארטיסטן איז ער געווען עגאאיסטיש, איבערעמפינדלעך און אומפעאיק צו הערן די ווייכסטע און פאסיקסטע קריטיקן אבער אזא מידה פארניינט בשום-אופן ניט דעם ווערט פון זיינע ווערק און בארעכטיקט ניט, אז ער זאל אויף אייביק פארגעסן ווערן. ס'זיינען דא פיל סיבות, פארוואס גארדינס ווערק זיינען נאך וויכטיק און פארוואס מ'זאל זיי נאך הייט-צו-טאג לייענען און פארשן: זיי גיבן אונז אן אריינבליק אין דער אנטוויקלונג פון יידישן טעאטער און ליטעראטור און שטעלן-צו בילדער פון דער עוואלוציע פונעם יידישן עולם און צושויער. די הויפט-אורזאך איז אבער, אז דאס זיינען וואונדערבארע פול מיט פאטאס מעשיות, פון וועלכע מ'האט גרויס פארגעניגן, ווען מ'לייענט אדער זעט זיי אויף דער בינע. גארדינס דראמעס זיינען ענלעך צו די פון לעגענגדארן דראמאטורג וויליאם שעיקספיר, דערפאר ווייל זיי שילדערן די אייביקע קאמפן ביי מענשן, וואס זיינען נאך היינט-צו-טאג אזוי גילטיק און באדייטנדיק ווי זיי זיינען געווען מיט 100 יאר צוריק. גארדינס ווערק זיינען סיי עכט-יידישלעך סיי אלוועלטלעך, מחמת זיי באהאנדלען די אייביקע און אלוועלטלעכע טעמעס ווי די משפחה, ליבע און לעבן און פארדינען באטראכט צו ווערן פאר קלאסישע ווערק סיי פון אקאדעמיקער סיי פון פשוטע יידן.
*Finding the Jewish Shakespeare: the Life and Legacy of Jacob Gordon 1911.
__________________________________________________________________________
בריוו אין רעדאקציע
ער שרייבט פאר ,דער מאמענט'... אויף אן אינזל!
טייערע קאלעגן:
דא זיץ איך אויף דער פלאזשע אויפן קאריבישן אינזל סאנקט טאמאס. די זון שיינט און איך און מיין ווייבל קוקן אויפן איינגוס ,מעגאן', איינע פון די שענסטע צען פלאזשעס אויף דער וועלט. דער אינזל איז טאקע א גן-עדן.
אין ניו-יארק בושעוועט א זאווערוכע, וואס באדעקט די גאנצע שטאט מיט שניי. מיר פרייען זיך זייער צו זיין דא אויף א לאנגן אורלויב, בשעת ,דיעד מאראז' טשעפעט זיך צו אלעמען אין דער מעטראפאליע. ד"ר פישביין האט מיר איבערגעגעבן דורך דער ע-פאסט, אז גאנץ ניו-יארק איז שנייווייס. כ'האף, אז דער פעטער שניאור גיט אייך ניט צו שמעקן קיין טאבאק און מאכט אייך ניט שווער דאס לעבן היינטיקן ווינטער. וואס שייך אונז, האבן מיר חרטה און פארלענגערן ביז אפריל אונזער וואקאציע. מיר לעבן אזוי ווי פארשטויסענע אויף א פארווארפענער וויספע.
אויף דעם אינזל עקזיסטירט די עלטסע שול אויפן וועסטלעכן האלב-קוגל. מיר וועלן אויך באזוכן איבער-אכט-טאג סאנקט-עווסטאציוס, וואס איז אמאל געווען א ,יידן-אינזל' מיט א קאלאניע יידישע סוחרים.
איבערגעלאזט האב איך, איבעריקנס, אין שטוב אין מישיגען דעם רייזע-טעלעפאן. אויפן אינזל איז אזוי ווי אין מדבר, ניט קיין קאנטאקט מיטן עולם.
אומבאדינגט וועט איר דערהאלטן אינטערנעטיש מיינע ארטיקלען. געהערט האב איך אויך פון דעם חשובן פישביין, אז דער בריוו-פארקער אין דער רעדאקציע איז נאך אלץ א ריזיקער.
איצט זיץ איך מיט א פושקע ביר פון זאמד-שענק אין דער האנט נעבן מיין ווייבל, וואס טרינקט א מארגאריטע. היינט אין אוונט גייען מיר אויף א באל אין האטעל.
אין גוטברודערשאפט, אייער מיטארבעטער, מנחם שענקמאן
*חבר שענקמאן איז אונזער קארעספאנדענט פון דעטרויט.
א גרויסער פארלוסט
חשובע חברים אין ,דער מאמענט':
ס'וועט זיין א גרויסער פארלוסט פארן יידישער ליינער איבער דער וועלט צו פארשפארן אייער שיינעם וויכטיקן זשורנאל. כ'פארשטיי אייערע שווערעקייטן אבער כ'האף, אז איר וועט אלץ אין גאנצן איבערקלערן, איידער איר וועט נעמען אט-דעם שווערן שריט.
כ'ווינש, אז איר זאלט קאנען אנגיין געזונטערהייט נאך לאנגע יארן מיט אייער שעפערישער ארבערט.
מיט דרך-ארץ, דוד (אין ברוקלין)
__________________________________________________________________________
טייערע קאלעגן:
דא זיץ איך אויף דער פלאזשע אויפן קאריבישן אינזל סאנקט טאמאס. די זון שיינט און איך און מיין ווייבל קוקן אויפן איינגוס ,מעגאן', איינע פון די שענסטע צען פלאזשעס אויף דער וועלט. דער אינזל איז טאקע א גן-עדן.
אין ניו-יארק בושעוועט א זאווערוכע, וואס באדעקט די גאנצע שטאט מיט שניי. מיר פרייען זיך זייער צו זיין דא אויף א לאנגן אורלויב, בשעת ,דיעד מאראז' טשעפעט זיך צו אלעמען אין דער מעטראפאליע. ד"ר פישביין האט מיר איבערגעגעבן דורך דער ע-פאסט, אז גאנץ ניו-יארק איז שנייווייס. כ'האף, אז דער פעטער שניאור גיט אייך ניט צו שמעקן קיין טאבאק און מאכט אייך ניט שווער דאס לעבן היינטיקן ווינטער. וואס שייך אונז, האבן מיר חרטה און פארלענגערן ביז אפריל אונזער וואקאציע. מיר לעבן אזוי ווי פארשטויסענע אויף א פארווארפענער וויספע.
אויף דעם אינזל עקזיסטירט די עלטסע שול אויפן וועסטלעכן האלב-קוגל. מיר וועלן אויך באזוכן איבער-אכט-טאג סאנקט-עווסטאציוס, וואס איז אמאל געווען א ,יידן-אינזל' מיט א קאלאניע יידישע סוחרים.
איבערגעלאזט האב איך, איבעריקנס, אין שטוב אין מישיגען דעם רייזע-טעלעפאן. אויפן אינזל איז אזוי ווי אין מדבר, ניט קיין קאנטאקט מיטן עולם.
אומבאדינגט וועט איר דערהאלטן אינטערנעטיש מיינע ארטיקלען. געהערט האב איך אויך פון דעם חשובן פישביין, אז דער בריוו-פארקער אין דער רעדאקציע איז נאך אלץ א ריזיקער.
איצט זיץ איך מיט א פושקע ביר פון זאמד-שענק אין דער האנט נעבן מיין ווייבל, וואס טרינקט א מארגאריטע. היינט אין אוונט גייען מיר אויף א באל אין האטעל.
אין גוטברודערשאפט, אייער מיטארבעטער, מנחם שענקמאן
*חבר שענקמאן איז אונזער קארעספאנדענט פון דעטרויט.
א גרויסער פארלוסט
חשובע חברים אין ,דער מאמענט':
ס'וועט זיין א גרויסער פארלוסט פארן יידישער ליינער איבער דער וועלט צו פארשפארן אייער שיינעם וויכטיקן זשורנאל. כ'פארשטיי אייערע שווערעקייטן אבער כ'האף, אז איר וועט אלץ אין גאנצן איבערקלערן, איידער איר וועט נעמען אט-דעם שווערן שריט.
כ'ווינש, אז איר זאלט קאנען אנגיין געזונטערהייט נאך לאנגע יארן מיט אייער שעפערישער ארבערט.
מיט דרך-ארץ, דוד (אין ברוקלין)
__________________________________________________________________________
טענות ומענות
אין דער וועלט פון טשייניק-האקעריי
אין דער וועלט פון טשייניק-האקעריי
ריידנדיק וועגן טענות-ומענות און אין דער וועלט פון טשייניק-האקעריי האבן מיר זיך אנגעשלאגן ניט לאנג צוריק אויף דער דאזיקער פאראדיע אין ווארשעווער ,היינט' פון 19טן דעצעמבער 1924. דער אינהאלט איז ניט בלויז קאמיש, נאר ער איז אויך אזוי גילטיק היינט-צו-טאג ווי אין 1924, ווען די פאראדיע איז דערשינען!
דבר בעתו
אנשטענדיקע לייענער:
דערמיט זיינען מיר מודיע, אז מיר נעמען-אן באשטעלונגען צו שרייבן פראטעסטן קעגן ,אקלא', קעגן ,בונד' און קעגן וועמען מ'וויל. אונזער ביורא האט אויך א שלאג-אפטיילונג, וואס באזארגט מיט שלעגער אלע פראטסעט-מיטינגען, סקאנדאל-פארזאמלונגען, ,אינטימע שמועסן' און סתם מהומות.
ביי אונז אויפן סקלאד געפינט זיך אויך א גרויסער אויסוואל פון ,פאלקס-צארן' פאר אלע פארטייען. ,פראטעסט- און שלאג- און פאלקס-צארן'-ביורא פון ויצעקו ויתרוצצו עט קאמפ.
נעכטן און היינט
ס'איז אמת, אז קיינער קאן ניט שרייבן קיין בעסערן אנאנס ווי דער, וואס שטייט הארט איבער דעם פאראגראף. מיר נעמען זיך אראפ א מוסר פונעם פארפאסער פון דעם אויבערשטן אנאנס. מיר לאכן, ניט ווייל אזוי איז די וועלט, נאר מחמת אזוי איז שטענדיק געווען די וועלט און אז א צייטונג איז שוין תמיד געווען א בליץ-אפפירער פאר צארן און אויפגעבראכטקייט.
די קלאג-באנק
פאר די אלע קלאגער, מקוננים, פראפעסיאנעלע קרבנות און ספאדעק-דרייער מיט טענות-ומענות פון גן-עדן ביזן היינטיקן טאג, איז איצט פאראן א טאנבאנק, ביי וועלכער מ'מאכט באקאנט אלע קריוודעס און די אלע צרות, וואס מ'מאכט אייך אן!
דעם אנגעשטעלטן ביי דער ליאדע מעג מען האקן עד-סוף-כל-הדורות א טשייניק מיט יעדן אומכבוד, וואס מ'טוט אייך אן. דאס קלאגע-ביורא איז אפן א גאנצער מעת-לעת! שאקלט זיך אריין און שלעפט זיך צו צו דער טאנבאנק, וואו דער אנגעשטעלטער רופט-אויס ,עמוד, יעלה!'
חשובע מקוננים, ווירדיקע קלאגער און זייער געערטע קרבנות און געקריוודעטע פון אלע קלאסן, מאכט א יעלה, אדער א סך יעלות, און שרייט חי-וקים אויף קול-קולות, וואס נאר דאס הארץ גלוסט אייך! רבותי, רעדט זיך אפ פון הארצן! דער אנגעשטעלטער איז אן אלטער הינער-פרעסער, וואס האט צו אלעמען כוח און געדולד!
_________________________________________________________
דבר בעתו
אנשטענדיקע לייענער:
דערמיט זיינען מיר מודיע, אז מיר נעמען-אן באשטעלונגען צו שרייבן פראטעסטן קעגן ,אקלא', קעגן ,בונד' און קעגן וועמען מ'וויל. אונזער ביורא האט אויך א שלאג-אפטיילונג, וואס באזארגט מיט שלעגער אלע פראטסעט-מיטינגען, סקאנדאל-פארזאמלונגען, ,אינטימע שמועסן' און סתם מהומות.
ביי אונז אויפן סקלאד געפינט זיך אויך א גרויסער אויסוואל פון ,פאלקס-צארן' פאר אלע פארטייען. ,פראטעסט- און שלאג- און פאלקס-צארן'-ביורא פון ויצעקו ויתרוצצו עט קאמפ.
נעכטן און היינט
ס'איז אמת, אז קיינער קאן ניט שרייבן קיין בעסערן אנאנס ווי דער, וואס שטייט הארט איבער דעם פאראגראף. מיר נעמען זיך אראפ א מוסר פונעם פארפאסער פון דעם אויבערשטן אנאנס. מיר לאכן, ניט ווייל אזוי איז די וועלט, נאר מחמת אזוי איז שטענדיק געווען די וועלט און אז א צייטונג איז שוין תמיד געווען א בליץ-אפפירער פאר צארן און אויפגעבראכטקייט.
די קלאג-באנק
פאר די אלע קלאגער, מקוננים, פראפעסיאנעלע קרבנות און ספאדעק-דרייער מיט טענות-ומענות פון גן-עדן ביזן היינטיקן טאג, איז איצט פאראן א טאנבאנק, ביי וועלכער מ'מאכט באקאנט אלע קריוודעס און די אלע צרות, וואס מ'מאכט אייך אן!
דעם אנגעשטעלטן ביי דער ליאדע מעג מען האקן עד-סוף-כל-הדורות א טשייניק מיט יעדן אומכבוד, וואס מ'טוט אייך אן. דאס קלאגע-ביורא איז אפן א גאנצער מעת-לעת! שאקלט זיך אריין און שלעפט זיך צו צו דער טאנבאנק, וואו דער אנגעשטעלטער רופט-אויס ,עמוד, יעלה!'
חשובע מקוננים, ווירדיקע קלאגער און זייער געערטע קרבנות און געקריוודעטע פון אלע קלאסן, מאכט א יעלה, אדער א סך יעלות, און שרייט חי-וקים אויף קול-קולות, וואס נאר דאס הארץ גלוסט אייך! רבותי, רעדט זיך אפ פון הארצן! דער אנגעשטעלטער איז אן אלטער הינער-פרעסער, וואס האט צו אלעמען כוח און געדולד!
_________________________________________________________
דעם זיידנס עצה
געמאכט מיט דער האנט
און צוזאמענגענייט מיט אלטע פעדעמלעך
איז געווען דער ערשטער בריוו
מכוח ,א בינטל בריוו',
וואס אב קאהאן האט דערהאלטן.
אז דער הויפט-רעדאקטאר
האט אויפגעריסן דעם קאנווערט, איז קאהאן באשפריצט געווארן מיט הייסע טרערן.
קונסט-גאלעריע
משה אלס עופעלע אין טייך נילוס
די זיבנטע מכה
פיתם און רעמסס בשעתן חושך-מצרים
היינטוועלטיקע נסים
אן אלטפרענקישער קריעת-ים-סוף
___________________________________________________
___________________________________________________
א פעמיניסישער קריעת-ים-סוף
__________________________________________________
אן אומפארמעלער קריעת-ים-סוף
__________________________________________________
אן אומפארמעלער קריעת-ים-סוף
אן איינזאמער קריעת-ים-סוף
________________________
אן אלוועלטלעכער קריעת-ים-סוף
יידישע צינג מיט בריטישע קליידער
פוצט זיך אויס ווי גראף פאטאצקי אין עסיק און האניק
נאר
רעדט יידיש ווי שלום עליכם!
נאר
רעדט יידיש ווי שלום עליכם!
שרייבט אונז מיט אייערע באמערקונגען:
yiddishmoment@yiddishmoment.com
דרוקט אייער רעקלאמע דא אין אונזער צייטונג!
וועגן אינפארמאציע בנוגע רעקלאמעס:
yiddishmoment@yiddishmoment.com
אכטונג: בנימין עקלשטיין, רעדאקציע-סעקרעטאר
שענקט ,דער מאמענט' א מתנה!
צום פאראייביקן די יידישע פרעסע און קולטור
,דער מאמענט' שענקט אייך יעדע וואך א מתנה: מ'לייענט בחנם אונזער זשורנאל. מ'דארף אים ניט אויסשרייבן, זיך ניט איינשרייבן, ניט אנשליסן און ניט פארשרייבן. פאראייביקט די יידישע פרעסע און קולטור דורך שענקען ,דער מאמענט' א מתנה מיטן ביישטייערונגס-קנעפל. דאס איז אייער ,מאמענט'!
_________________________________________________________
צום פאראייביקן די יידישע פרעסע און קולטור
,דער מאמענט' שענקט אייך יעדע וואך א מתנה: מ'לייענט בחנם אונזער זשורנאל. מ'דארף אים ניט אויסשרייבן, זיך ניט איינשרייבן, ניט אנשליסן און ניט פארשרייבן. פאראייביקט די יידישע פרעסע און קולטור דורך שענקען ,דער מאמענט' א מתנה מיטן ביישטייערונגס-קנעפל. דאס איז אייער ,מאמענט'!
_________________________________________________________
ביני-לביני נאך עלינו זאגט דער רבי ביים קידוש:
,די וועלט איז יונג און חסידיש!'
,דער מאמענט' ווינשט אייך אלעמען א גוטן שבת
און א שבתדיקע וואך!
__________________________________________________________
וואס לויפט איר אוועק?
קוקט-אריין אין פאלגנדיקע סעקציעס:
קוקט-אריין אין פאלגנדיקע סעקציעס:
| פילאסאפיע  פון הויכע פענסטער ______________________________ סאטירע און הומארעסקע  | הומאר  א געשמאקע טרויקע:1 זי האט זיי אין באד!1 ___________________________ פאראדיע און פאסקוויל  די קלעזביאנקעס |
_______________________
אן אלימפשיע צייטונג באריכט וועגן
די אלימפישע שפילן
אן אלימפשיע צייטונג באריכט וועגן
די אלימפישע שפילן
גליטשט זיך אוועק ווי א טשאמפיאן
און זעט די וועלט מיט
,דער מאמענט'
און זעט די וועלט מיט
,דער מאמענט'
זעט דעם עולם פון הויכע פענסטער מיט
,דער מאמענט'
_________________________________________________________________
אקאפעלא
,סטאר סטראק'
אנטיקענע קליידער
דאס אויבערשטע פון שטויסל מכוח
נעכטיקע מאדעס פון אמאליקע תקופות.
47 גרעניטש אוועניו, ניו-יארק 10014
212.691.535747
אנטיקענע קליידער
דאס אויבערשטע פון שטויסל מכוח
נעכטיקע מאדעס פון אמאליקע תקופות.
47 גרעניטש אוועניו, ניו-יארק 10014
212.691.535747
פערסאנאל
ד"ר אוצר נאמאסט - פרעזידענט און גרינדער (ניו-יארק)
הויפט-רעדאקטאר - יעקב קארנפעלד (ניו-יארק)
געהילפס-רעדאקטאר - ד"ר שמחה עקלשטיין (ניו-יארק)
רעדאקציע-סעקרעטאר - בנימין עקלשטיין (ניו-יארק)
ד"ר רחמיאל פישביין - ספעציעלער ראטגעבער (ניו-יארק)
ד"ר אוצר נאמאסט - פרעזידענט און גרינדער (ניו-יארק)
הויפט-רעדאקטאר - יעקב קארנפעלד (ניו-יארק)
געהילפס-רעדאקטאר - ד"ר שמחה עקלשטיין (ניו-יארק)
רעדאקציע-סעקרעטאר - בנימין עקלשטיין (ניו-יארק)
ד"ר רחמיאל פישביין - ספעציעלער ראטגעבער (ניו-יארק)
| לאה פערגאמענט קארעספאנדענטין - תל-אביב משה קאץ קארעספאנדענט - פאריז ד"ר אהרון קארפארטי קארעספאנדענט - בודאפעשט בן-ציון צייטלין קארעספאנדענט - מאסקווע ד"ר ישראל פארגעס קארעספאנדענט - פראג לייזער לייזעראוויטש קארעספאנדענט - מאדריד | לאווע גאווארטשיק רעדאקציע-מיטארבעטער - ניו-יארק דינה דימענט קארעספאנדענטין - וואשינגטאן משה מילנער קארעספאנדענט - לאס אנזשעלעס * * * איר עקצעלענץ גראפיניע מאקארענע דע גאלוועז קארעספאנדענטין און פאטראנין מעקסיקע-שטאט/מאדריד |
ווי טיף מ'זאל ניט גראבן אין ,דער מאמענט', קאן מען תמיד גיין נאך ווייטער!
* * *
,דער מאמענט' איז די איינציקע אויף דער וועלט צייטשריפט,
וואס ווערט פארפאסט אויף א אלטמאדיש-שטעטלדיקן יידיש
פון היימישע יידיש-ריידנדיקע פון מזרח-אייראפע.
* * *
,דער מאמענט' איז די איינציקע אויף דער וועלט צייטשריפט,
וואס ווערט פארפאסט אויף א אלטמאדיש-שטעטלדיקן יידיש
פון היימישע יידיש-ריידנדיקע פון מזרח-אייראפע.
RSS Feed