,דער מאמענט' איז אן אלוועלטלעכע, אומפארטייאישע צייטונג,
וואס איז פאר דעמאקראטישע פרינציפן פאר אלע פעלקער אין אלע לענדער.
* * *
א גאנצער מעת-לעת אין גאנצן אויף א גאנץ-יידישלעכן יידיש!
וואס איז פאר דעמאקראטישע פרינציפן פאר אלע פעלקער אין אלע לענדער.
* * *
א גאנצער מעת-לעת אין גאנצן אויף א גאנץ-יידישלעכן יידיש!
א קאלטער ווינטער אין דער מעטראפאליע
גענעראל אריאל שרון ע"ה
,דער מאמענט' געדענקט און באערט א היינטיקן שמשון-הגיבור
,דער מאמענט' געדענקט און באערט א היינטיקן שמשון-הגיבור
אריאל שרון גענעראל אריאל (אריק) שרון (1928-2014) איז געווען דאס לעצטע רעשטל פונעם דור העלדן, וואס האט געשאפן מיט העלדן-מוט מדינת-ישראל. זיין טויט מיט עטלעכע וואכן צוריק האט פארמאכט די טיר אויף אן עפאכע אין דער געשיכטע פון דער יידישער מדינה. דער לעצטער ברילנדיקער לייב איז געשטארבן. די אלע ,קעמפער' אין דער יידישער מדינה זיינען שוין אוועק אין דער אייביקיייט.
שרונס לעבן איז געווען א פרעסטיזשפולס. דער מאיאר-גענעראל איז געווען א צבר, געבוירן געווארן ווי אריאל שיינערמאן אין ארץ-ישראל, ווען עס איז געווען די בריטישע קאלאניע ,פאלעסטינע'. שרון האט זיך דערדינט ביז הויכע מילטערישע ראנגען און רעגירונגס-אמטן. דער גענעראל איז געווען דער עלפטער ישראל-פרעמיער (2001-2006) און האט פריער געהאלטן פאלגנדיקע אמטן: אויסערן-מיניסטער (1998-1999); ענערגיע-מיניסטער (1996-1999); בויווערק-מיניסטער (1990-1992); ארבעטס-מיניסטער (1984-1990), און שוץ-מיניסטער (1981-1983).
ווי גענעראל שרון האבן די אנדערע לייבן, אמתע אוהבי-ישראל, געברילט און געקעמפט מיט לונג און לעבער צו פארטיידיקן דאס יידישע היימלאנד. מיט שרונס געבריל זאל די וועלט אייביק קלינגען.
_________________________________________________________________
שרונס לעבן איז געווען א פרעסטיזשפולס. דער מאיאר-גענעראל איז געווען א צבר, געבוירן געווארן ווי אריאל שיינערמאן אין ארץ-ישראל, ווען עס איז געווען די בריטישע קאלאניע ,פאלעסטינע'. שרון האט זיך דערדינט ביז הויכע מילטערישע ראנגען און רעגירונגס-אמטן. דער גענעראל איז געווען דער עלפטער ישראל-פרעמיער (2001-2006) און האט פריער געהאלטן פאלגנדיקע אמטן: אויסערן-מיניסטער (1998-1999); ענערגיע-מיניסטער (1996-1999); בויווערק-מיניסטער (1990-1992); ארבעטס-מיניסטער (1984-1990), און שוץ-מיניסטער (1981-1983).
ווי גענעראל שרון האבן די אנדערע לייבן, אמתע אוהבי-ישראל, געברילט און געקעמפט מיט לונג און לעבער צו פארטיידיקן דאס יידישע היימלאנד. מיט שרונס געבריל זאל די וועלט אייביק קלינגען.
_________________________________________________________________
אינטערעסאנטע פיטשעווקעס
דער שטייגנדיקער אנטיסעמיטיזם אין אלע טיילן וועלט איז ניט קיין פאראנויע און אויך ניט קיין פאנטאזיע. אזא שרעק צווינגט א סך פראצויזישע יידן עולה צו זיין קיין ישראל. צווישן 2012 און 2013 איז די צאל עולים אין פראנקרייך געשטיגן מיט 63%. דאס פראנצויזישע יידנטום פילט דעם אנטיסעמיטיזם סיי אין ווייכע סיי אין הארטע פארמען. נתניה איז די שטאט, וואו די גרעסטע צאל עולים באזעצט זיך, ווייל דארט רעדט מען פראנצויזיש.
איין אורזאך פון דעם וואקסנדיקן אנטיסעמיטיזם איז אפשר די ריזיקע אראבישע באפעלקערונג אין פראנקרייך. דער אויבערשטער פאראגראף באווייזט, אז נאריש און אומבאגרינדעט איז ניט געווען אביגדור ליבערמאנס רוף צום דרום-אפריקאנישן יידנטום עולה צו זיין קיין ישראל, איידער ס'ווערט צו שפעט.
_________________________________________________________________
דער שטייגנדיקער אנטיסעמיטיזם אין אלע טיילן וועלט איז ניט קיין פאראנויע און אויך ניט קיין פאנטאזיע. אזא שרעק צווינגט א סך פראצויזישע יידן עולה צו זיין קיין ישראל. צווישן 2012 און 2013 איז די צאל עולים אין פראנקרייך געשטיגן מיט 63%. דאס פראנצויזישע יידנטום פילט דעם אנטיסעמיטיזם סיי אין ווייכע סיי אין הארטע פארמען. נתניה איז די שטאט, וואו די גרעסטע צאל עולים באזעצט זיך, ווייל דארט רעדט מען פראנצויזיש.
איין אורזאך פון דעם וואקסנדיקן אנטיסעמיטיזם איז אפשר די ריזיקע אראבישע באפעלקערונג אין פראנקרייך. דער אויבערשטער פאראגראף באווייזט, אז נאריש און אומבאגרינדעט איז ניט געווען אביגדור ליבערמאנס רוף צום דרום-אפריקאנישן יידנטום עולה צו זיין קיין ישראל, איידער ס'ווערט צו שפעט.
_________________________________________________________________
שבתדיקע באגריסונגען
אלגעמיינע באמערקונגען
דאס נייע יאר איז שוין אין פולן ברען! מיר האבן זיך אבער ניט פארגעשטעלט, אז דאס ניי-יאריקע וועטער זאל זיין אזוי קאלט דא אין ניו-יארק, וואו מיר מאכן אונזער טייערע צייטונג. די געוואלדיקע פראסט-כוואליע דערמאנט פיל מיטארבעטער ביי אונז אין רעדאקציע אין די ווינטערן און זאווערוכעס אין רוסלאנד, פון וואנען זיי שטאמען.
לוסטיק, פריילעך און מחיהדיק
וועגן דער געוואלדיקער פראסט, וואס האט געבושעוועט די פארגאנגענע צוויי וואכן אין א סך שטאט אין אמעריקע, זאגן מיר נאר: די אייז-בערן אויף די אייז-בערג אין אייז-ים אין אייז-קרייז פרעסן אייז-קרעם פון אייז-קעלער... ווען זיי לייענען ניט ,דער מאמענט'!
צי מ'גלויבט דאס, צי ניט, פאראן אזעלכע וואס פאסמאקעווען זיך מיט אזא קאלט וועטער!
ניימאדיש, היינטצייטיק און מאדערן
אונזער טייערער ,מאמענט' איז א חשובע, היינטוועלטיקע אידייען-ארענע, וואו כלערליי בעלי-מחשבות און שריפטשטעלער קאנען אויסטוישן און ארומריידן אויף יידיש אלערליי אידייען און באגריפן. מיר רעדן זיך ניט איין קיינע פייגעלעך אין בוזעם און קיינע קינדער אין בויך; מיר זיינען געקומען צו עלינו, לאנג נאכדעם ווי דער אלטער עולם איז שוין אוועק. מיר טוען אבער, וואס מיר קאנען מיט דעם, וואס מיר האבן. ,דער מאמענט' האט צוזאמענגעזאמלט די לעצטע שרידים-ופליטים פון א פארשניטענער, פארשוואונדענער וועלט און געשאפן א נייעם עולם!
פאראן אזעלכע וואס זאגן, אז ,דער מאמענט' איז געבוירן געווארן צו שפעט און מיר זיינען געקומען שפעטצייטיק. ניט געדאגהט און ניט געפידלט. מיר האבן גאר אן אנדער מיינונג! מיר זיינען ביי דער מיינונג, אז אלץ איז מעגלעך. מיר האבן גרינגעשעצט די ניין-זאגער און די פעסימיסטן. ס'איז אונז געקומען צו חלום זאכן, וואס האבן קיינמאל פריער ניט עקזיסטירט און וואס זיינען פארט און דאך אויפגעקומען א דאנק אונזער געוואלדיקן אפטימיזם. ,דער מאמענט' איז טאקע באמת און טאקע מיט ממתקים די לעצטע און איינציקע אידייען-ארענע און פארשונגס-פארום פאר יידיש-ריידנדיקע און די אמתע פאטריאטן פאר יידיש. דערין צווייפלט קיינער ניט. אמן.
דא שרייבן מיר איצט וועגן ,די אנדערע', יענע, וואס זיינען אייפערזיכטיק און מאכן דעם אנשטעל, אז אונזער צייטשריפט עקזיסטירט ניט. די וואס ,מאכן זיך היימיש' א גאנצע יידישע וואך אויף טריפהנע פערמעס אין גושן, די אומווייסער, וואס שטייען אויפן שוועל פון אן אומגליק אין די בראנקס, די וואס מארשירן מיט סאוועטישע שריט און טריט פארווערטס (צום אפגרונט) און די וואס דרייען דעם עולם א נארישן ספאדעק מיט ,קלעז-קאנצערטן', די אלע נודניקעס דערקלערן מיר, אז דאס וואס איר דערקלערט, האלט און נעמט-פאר יידיש און פאר דער יידישער קולטור איז א ריינער טערקיש און א ניט-יידישלעכע קוטלור! די יידישע קולטור איז אונטערגעגאנגען בשעת איר זייט געשטאנען אויף דער וואך און הויכט-אויס איר לעצטן אטעם א דאנק אייער פילאסאפיע! קלאגעדיק און נישטיק זיינען די רעזולטאטן, וואס איר האבן דערגרייכט די אלע יארן מכוחן ווידער באלעבן די יידישע קולטור.
דער אומאינטערעס צו אזא צייטשריפט ווי ,דער מאמענט' מצד די ,יידישיסטן', די פראמינענטע ,עקספערטן' איז פילזאגנדיק און מאכט באקאנט, ווער זיי זיינען ווירקלעך. אין מיטן דרינען אנטשטייט מיטאמאל דאס אויבערשטע פון שטויסל אין א פארכשופטן טומאן, מ'שענקט די אמתע סחורה און וואס צו טאן מיט דעם, האבן די ,יידישיסטן' גארניט קיין אנונג. נאך ערגער ווילן געוויסע עקספערטן האבן גארניט צו טאן מיט אונזער פובליקאציע. די סיבה? די עקזיסטענץ פון אזא צייטשריפט, וואס שטעלט-צו און פארשפרייט א שטעטלדיק-היימישן יידיש שטעלט זיי צו שאנד און צו שפאט און איז מבטל זייערע ,פארדינסטן', ווייל זיי האבן ניט קיין מעלות און זיינען אין גאנצן אומפעאיק ארויסצוגעבן אזא זשורנאל אדער שרייבן אויף א פאלקסטימלעך לשון, וואס בלישטשעט מיטן יידישן טעם און חן. דער עם-הארצים-פארבאנד האט אונז איבערגעלאזן נאר איין ברירה: מיר מוזן באצייכענען א גזלן ווי א גזלן (טאטשקע)!
ברוך שפטרני זאגן מיר די אלע ,כלי-זמרימלעך' מיט זייערע נודנע קאנצערטן, די אלע וואס פארטערקישן דאס יידישע לשון און ,מאכן זיך היימיש' אויפן שוועל פון קאלכאז אין יעהופיץ וכדומה אא"וו. וואס אזעלכע פארשוינען זאלן ניט זאגן און טאן, איז ,דער מאמענט' די גאלדענע ארענע, וואו לעגיטימע דענקער, שרייבער און פארשער מאכן זיך באקוועם און פילן זיך ווי ביי זיך אין דער היים. מיר דערמאנען פראפעסאר פארטנאי פון ,ראטגערס אוניווערסיטעט' אין ניו-דזשערזי, וואס האט אונז געלויבט אין הימל אריין מיט זיין קאמפלימענט: ,דער מאמענט' זעט-אויס און לייענט זיך ווי א ווארשעווער צייטונג פון די 20ער און 30ער יארן!'
אלטמאדיש, אלטפרענקיש און אנטיקן
איינער פון אונזערע שטיצער, א מעבל-פארקויפער אין ניוארק, ניו-דזשערזי, איז א ניצול-געווארענער פון חורבן. יחיאל ליבער איז אויסגעוואקסן נאכן קריג אין וויליאמסבורג, ברוקלין און געלערנט אין דער פרעסטיזשפולער מלוכה-מיטלשול ,ברולקין טעכניקום'.
חבר ליבער איז עפעס א פילאסאף! אז איינער א מיטארבעטער האט געשטעלט די רעטארישע פראגע: ,וואס זיינען געווארן פון די אמאליקע גוטע יארן אין וויליאמסבורג?', האט ער אים צוגעשטעלט דעם רעטארישן ענטפער: ,יענע יארן זיינען שוין פארביי און דאס אמאליקע וויליאמסבורג עקזיסטירט אויך שוין מער ניט. מיר דארפן זיין צופרידן מיט דער קעגנווארט און פון דעם, וואס מיר האבן איצט. אין דער קעגנווארט דארפן מיר מאכן אן אייגענעם גן-עדן און הויכשעצן יעדן מאמענט'.
פראסט, פשוט און בקיצור האט ער געענטפערט: ,וואס ס'איז געווען, איז דאס געווען און דאס איז מער ניט דא!' דערצו האט אונזער רעדאקציע-פילאסאף לאווע גאווארטשיק באמערקט: ,ווען מ'קאן ניט האבן, וואס מ'ליבט, מוז מען ליבן, וואס מ'האט'.
דאס זיינען די בעסטע צייטן; דאס זיינען די אמאליקע זיסע צייטן. אויב דאס איז ניט די בעסטע צייט, מוז מען דאס מאכן פאר דער בעסטער צייט, וואס איז ווען געווען, ווייל ס'איז דער איינציקער מאמענט, וואס איז פאראן און דער איינציקער מאמענט, וואס מ'פארמאגט.
צייט-גייסט און וועלט-אנשויאונג
מיט הונדערט יאר צוריק אין יולי איז אויסגעבראכן ,דער גרויסער קריג' (די ערשטע וועלט-מלחמה). אין יענעם יאר ביי די לעצטע פאר טעג אין יולי האט ענגלאנד דערקלערט מלחמה קעגן דייטשלאנד בשעת די דייטשע ארמיי איז אנגעפאלן אויף בעלגיע. גאר אין גיכן איז איין מדינה נאך דער אנדערער אריינגעשפרונגען אין דעם מיליטערישן סכסוך, וואס האט איבערגעקערט דעם עולם. די גרויסע מלחמה האט אפגעפגרט צוויי אימפעריעס, אומגעוואלגערט פיר קייסער, געמאכט א סוף מיטן קאלאניאליזם, באנקראטירט די וועלט און געבראכט דעם וועלט-ווירטשאפטס-קריזיס וכדומה אא"וו. נאך געוואלדיקער איז א גאנצער דור יונגע מענער אויסגעקוילעט געווארן אין אייראפע און דער וועלט-אפטימיזם איז אומגעקומען צוזאמען מיט די אלע קרבנות אויף די שלאכט-פעלדער.
די גרעסטע צוויי האנדלס-שותפים, ענגלאנד און דייטשלאנד, האבן געפירט מלחמה איינער קעגן דעם אנדערן. מיט 100 יאר שפעטער האט די וועלט נאך ניט צוריקבאקומען איר אפטימיזם. א סך היסטאריקער האלטן, אז צווישן כינע און אמעריקע עקזיסטירט א סיטואציע ענלעך צו דער, וואס האט געבראכט ביידע לענדער צום האלטן מלחמה איינס קעגן דעם צווייטן. פיל באאפאכטער האבן מורא, אז אמעריקע און כינע, די גרעסטע צוויי האנדלס-פארטנער, וועלן מסתמא אריינפאלן אין דער זעלבער פאסטקע, וואס וועט אינסצעניזירן א דריטן וועלט-קריג.
אפשר איז דער דייטשער פילאסאף העגל געווען גערעכט: ,די געשיכטע ווייזט אונז, אז די מענשהייט לערנט זיך גארניט אויס פון דער היסטאריע'.
וועלט-שמערץ מיט שאדן-פרייד
דער גורל באווארפט אונז אפטמאל אין מיטן דרינען מיט א זיגזאגארטיקן שרפה-באל פון בויבעריק, וואס טרעפט אונז ווי דונער אין מיטן העלן טאג הארט צווישן די אויגן. דאס איז אן אמתער שטורעם און דראנג!
ריידנדיק וועגן שטורעם און דראנג! וואס קאן זיין מער משוגע פון דעם היינטיקן עולם, וואס האט בלויז נאר אנגסטן? שטורעם און דראנג הערשט איצט אין דער געזעלשאפט, באזונדערש אין דער אמעריקאנער, וואו די שילער זיצן מער ניט שטילערהייט אויף דער שטול, זידלען און שלאגן די לערער אין גאר א סך שטאטישע שולעס און, נאך ערגער, דערשיסן די לערער און אנדערע שילער מיט ביקסן און קוילן-ווארפער.
עטלעכע רעדאקציע-מיטארבעטער אונזערע זיינען אמאל געווען לערער אין שטאטישע מיטלשולן. פארן און נאכן חורבן, ווען זיי זיינען אנגעקומען קיין אמעריקע, זיינען זיי געווארן מיטלשול-לערער; דעמאלט זיינען די שילער געווען געהארזאם און געמאכט שטילערהייט זייערע לעקציעס. אין די שולעס האבן אין יענע יארן געהערשט ארדענונג. מיט די יארן, בשעת די דורות זיינען געווארן וואס אמאל שוואכער, האבן אונזערע קאלעגן געזען און איבערגעלעבט די ענדערונג, ביז ס'האט זיך חושך געטאן אין די קלאסן.
אונזערע מיטארבעטער האבן פענסיאנירט אין די 70ער און 80ער יארן, ווען די מיטלשול-שילער זיינען שוין דעמאלט געווען גרינגשעציק, רעספעקלאז און ווילד. היינט-צו-טאג קומען א סך שילער אריין אין קלאס און באשיסן אלעמען מיט א מאשין-ביקס! ניט היינט געדאכט!
אמעריקע גנב!
נאר אין אמעריקע! אמעריקע גנב! אז מ'לעבט, דערלעבט מען! דער אמעריקאנער יוסטיץ-מיניסטער עריק האלדער האט ארויסגעגעבן נאך א משוגענע דערקלערונג! הער האלדער וויל, אז די מלוכה-שולעס זאלן מער ניט רופן נאך א פאליציאנט, ווען א שילער קאן ניט באהערשט ווערן פון קיין לערער אדער מדריך. ער האט ,פארארדנט' אין יאנואר, אז דאס איז א פראגע פון ראסן-דיסקרימינאציע, וואס מוז באהאדלט ווערן און מיט וועלכער מ'מוז מאכן א סוף.
ס'איז אייער אמעריקע!
יונג און חסידיש
אן אמתע חסידישע קהילה איז תמיד א פשוטע, וואס איז צו גאט, צו לייט, צו תורה און צו סחורה. די אמאליקע חסידישע קהילות אין אייראפע זיינען געווען שטעטעלעך מיט פשוטע חסידימלעך, וואס האבן זיך דערפרייט ביז די זיבן הימלען מיטן לעבן, טאנצנדיק שבת מיט התלהבות פארן בית-מדרש.
געדענקט זשע און פארשטייט זשע נאר: ביני-לביני נאך עלינו, זאגט דער רבי ביים קידוש: ,די וועלט איז יונג און חסידיש'.
ריידנדיק וועגן משיח
וואס הערט זיך אין ישראל?
א קלאץ-קשיא: ווען וועט ישראל באהאנדלט ווערן מיט גלייכבארעכטיקטונג? (געדענקט זשע: אז מ'פרעגט א שאלה, ווערט זי טרייף!) דער ענטפער: ווען משיח וועט קומען!
רבותי, לאמיר ריידן תכלית! בשעת די נארישע יידן און די נארישע יידישע ארגאניזאציעס אין א סך לענדער פייקלען נאך מיטן חורבן, פאלן כורעים פאר פרעזידענט אבאמע און פארקויפן דער דעמאקראטישער פארטיי די נשמה, ווייל זיי באקומען ממתקים פון דער מלוכה-קאסע, טוט ישראל די אמתע ארבעט, ניט בלויז אין אייגענעם נאמען, נאר אויך אין נאמען פון אלע יידן אומעטום.
קוקאראטשקעס און לאטרינען
ברוך-הבא אין ,דער לייען-זאל', וואו א כאליאסטרע ,עקספערטן' דרייט אלעמען א מוח און דולט א קאפ אויף א פראפעסיאנעלן אופן. דא גריבלט מען זיך אין גאר וויכטיקע טעמעס ווי, למשל, ,ווי קליין און אפגעדראשן איז די גרעסטע קלייניקייט?' ניט קיין שפאס און גארניט קיין גוזמא!
ס'קומט אבער קרעדיט דער באנדע גראבע יונגען, וואס האלט און דערקלערט זיך פאר מבינים, ווייל נאר די געוואלדיקסטע למדנים זיינען פעאיק צו באהאנדלען אזעלכע פראגעס! אודאי לאכן מיר, ווען מיר זעען טערמינען ווי ,בליץ-פאסט-רשימה', וואס איז א ריינער טערקיש. די פארפאסער האבן, אפנים, געשטרעבט צו שרייבן ,אדרעסן-ליסטע' אדער ,א רשימה פון קונדן/מיטגלידער (אבאנענטן-ליסטע) . אזוי ווי מיר האבן שוין א סך מאל געשריבן: מ'שיקט א בריוו דורך דער בליץ-פאסט (אינטערנעט-/עלעקטראנישע פאסט). ,די פאסט' קאן מען ניט שיקן!
די שעפער פון אט-דער זייט האבן אלס ראטגעבער פראפעסאר יצחק ניבארסקי (פאריז) און פראפעסאר קלמן ווייזער (טאראנטא). אזעלכע גרייזן און טערקישע טערמינען שטעלן אונטער א פראגע צייכן די קענטעניש און פעאיקייט פון די ,חשובע' צוויי פארשער.
ניבארסקי איז באקאנט ביי אונז ביים צונאמען ,פראפעסאר כאבארסקי'. ד"ר פישביין האט אים געשאנקען אזא פאראכטלעכן פסעוודאנים צוליבן גולמדיקן טיטל ,ארומנעמיק ווערטערבוך'. ארומנעמיק איז א זאפאס-ווארט פאר ארומנעמענדיק, וואס מ'נוצט צום עפסטן צוזאמען מיט ,אלץ' ווי, למשל, אלץ-ארומנעמענדיק, אלץ-ארומכאפנדיק, אלץ-באגרייפנדיק וכדומה. מיר ווינשן, אז מיר זאלן קאנען פארגעסן אין איוואן סלאווינסקי סלאוואר און זיינע ,אלץ-ארומנעמענדיקע' נארישקייטן.
צו פראפעסאר ווייזער האבן מיר ביז אהער קיין טענות ניט געהאט! ווען א פאטשאטנער פארשער און לערער ווי ר' קלמן פארפעלט צו כאפן אזוינע געוואלדיקע טעותים, קאן מען נאר אננעמען, אז ער אליין האט קיינמאל ניט באהערשט דאס לשון. אפשר איז ער טאקע א ,ווייזער'... ער ווייזט אלעמען, וואס מ'זאל ניט, דארף ניט און מוז ניט טאן, כדי צו ריידן א גוטן יידיש!
ס'איז א קורווישע וועלט
ס'איז א קורווישע וועלט און דער עולם ווערט וואס אמאל קורווישער! דערין צווייפלט קיינער ניט. אין דער היינטיקער וועלט פילט מען זיך אפט ווי דיאגענעס מיטן לאנטערן, וואס האט אייביק געזוכט אן ערלעכן מענש אין דער פינצטערער נאכט. דיאגענעס, נעבעך, האט זיך קיינמאל ניט אנגעשלאגן אויף אזא מענש. מיר לעבן איצט אין א וועלט, וואס פליסט-איבער מיט געוואלדיקע אריוויסטן, וואו דער גולמדיקער עולם בוקט זיך פאר הויכגעשטעלטע הויכשטאפלער.
איין מוסטערהאפטער ביישפיל פון דער אויבן-באשריבענער סיטואציע איז די לעצטע דעקלערונג פון אן אפיציעלער אויספארשונגס-קאמיטעט, אז אומגעזעצלעך זיינען די טעטיקייטן פון ,די מלוכה-זיכערהייטס-אגענטור', וואס איז טאקע אזא מין היינטיקער געהיים-שטאטס-פאליציי (ברייט באקאנט ווי די געשטאפא).
די אריוויסטן אין דער אדמיניסטראציע אבאמע האבן אבער באשטימט, אז די טאקטיקעס פון דער ,אגענטור' זיינען יא לעגאל און דערצו זיינען זיי נויטווענדיק. די אדמיניסטאציע האט זיך גארניט אנטשולדיקט און, כדי צו באשיטן די וואונדן מיט זאלץ, באקאנט געמאכט, אז די דאזיקע אויספארשונגס-אפטיילונג וועט ווייטער אויסנוצן די זעלבע שפיאנאזש-מעטאדן. די אמאליקע ,אמעריקאנער פעטער' זיינען געווען גערעכט: ,מ'קאן ניט באזיגן דאס ראט-הויז'.*
ס'איז טאקע א קורווישע וועלט. אמעריקע גנב!
*אט-דאס אלטע זאגעכץ מיינט, אז אין אמעריקע קאן מען קיינמאל ניט געווינען, ווען מ'קעמפט מיט דער רעגירונג.
אלגעמיינע באמערקונגען
דאס נייע יאר איז שוין אין פולן ברען! מיר האבן זיך אבער ניט פארגעשטעלט, אז דאס ניי-יאריקע וועטער זאל זיין אזוי קאלט דא אין ניו-יארק, וואו מיר מאכן אונזער טייערע צייטונג. די געוואלדיקע פראסט-כוואליע דערמאנט פיל מיטארבעטער ביי אונז אין רעדאקציע אין די ווינטערן און זאווערוכעס אין רוסלאנד, פון וואנען זיי שטאמען.
לוסטיק, פריילעך און מחיהדיק
וועגן דער געוואלדיקער פראסט, וואס האט געבושעוועט די פארגאנגענע צוויי וואכן אין א סך שטאט אין אמעריקע, זאגן מיר נאר: די אייז-בערן אויף די אייז-בערג אין אייז-ים אין אייז-קרייז פרעסן אייז-קרעם פון אייז-קעלער... ווען זיי לייענען ניט ,דער מאמענט'!
צי מ'גלויבט דאס, צי ניט, פאראן אזעלכע וואס פאסמאקעווען זיך מיט אזא קאלט וועטער!
ניימאדיש, היינטצייטיק און מאדערן
אונזער טייערער ,מאמענט' איז א חשובע, היינטוועלטיקע אידייען-ארענע, וואו כלערליי בעלי-מחשבות און שריפטשטעלער קאנען אויסטוישן און ארומריידן אויף יידיש אלערליי אידייען און באגריפן. מיר רעדן זיך ניט איין קיינע פייגעלעך אין בוזעם און קיינע קינדער אין בויך; מיר זיינען געקומען צו עלינו, לאנג נאכדעם ווי דער אלטער עולם איז שוין אוועק. מיר טוען אבער, וואס מיר קאנען מיט דעם, וואס מיר האבן. ,דער מאמענט' האט צוזאמענגעזאמלט די לעצטע שרידים-ופליטים פון א פארשניטענער, פארשוואונדענער וועלט און געשאפן א נייעם עולם!
פאראן אזעלכע וואס זאגן, אז ,דער מאמענט' איז געבוירן געווארן צו שפעט און מיר זיינען געקומען שפעטצייטיק. ניט געדאגהט און ניט געפידלט. מיר האבן גאר אן אנדער מיינונג! מיר זיינען ביי דער מיינונג, אז אלץ איז מעגלעך. מיר האבן גרינגעשעצט די ניין-זאגער און די פעסימיסטן. ס'איז אונז געקומען צו חלום זאכן, וואס האבן קיינמאל פריער ניט עקזיסטירט און וואס זיינען פארט און דאך אויפגעקומען א דאנק אונזער געוואלדיקן אפטימיזם. ,דער מאמענט' איז טאקע באמת און טאקע מיט ממתקים די לעצטע און איינציקע אידייען-ארענע און פארשונגס-פארום פאר יידיש-ריידנדיקע און די אמתע פאטריאטן פאר יידיש. דערין צווייפלט קיינער ניט. אמן.
דא שרייבן מיר איצט וועגן ,די אנדערע', יענע, וואס זיינען אייפערזיכטיק און מאכן דעם אנשטעל, אז אונזער צייטשריפט עקזיסטירט ניט. די וואס ,מאכן זיך היימיש' א גאנצע יידישע וואך אויף טריפהנע פערמעס אין גושן, די אומווייסער, וואס שטייען אויפן שוועל פון אן אומגליק אין די בראנקס, די וואס מארשירן מיט סאוועטישע שריט און טריט פארווערטס (צום אפגרונט) און די וואס דרייען דעם עולם א נארישן ספאדעק מיט ,קלעז-קאנצערטן', די אלע נודניקעס דערקלערן מיר, אז דאס וואס איר דערקלערט, האלט און נעמט-פאר יידיש און פאר דער יידישער קולטור איז א ריינער טערקיש און א ניט-יידישלעכע קוטלור! די יידישע קולטור איז אונטערגעגאנגען בשעת איר זייט געשטאנען אויף דער וואך און הויכט-אויס איר לעצטן אטעם א דאנק אייער פילאסאפיע! קלאגעדיק און נישטיק זיינען די רעזולטאטן, וואס איר האבן דערגרייכט די אלע יארן מכוחן ווידער באלעבן די יידישע קולטור.
דער אומאינטערעס צו אזא צייטשריפט ווי ,דער מאמענט' מצד די ,יידישיסטן', די פראמינענטע ,עקספערטן' איז פילזאגנדיק און מאכט באקאנט, ווער זיי זיינען ווירקלעך. אין מיטן דרינען אנטשטייט מיטאמאל דאס אויבערשטע פון שטויסל אין א פארכשופטן טומאן, מ'שענקט די אמתע סחורה און וואס צו טאן מיט דעם, האבן די ,יידישיסטן' גארניט קיין אנונג. נאך ערגער ווילן געוויסע עקספערטן האבן גארניט צו טאן מיט אונזער פובליקאציע. די סיבה? די עקזיסטענץ פון אזא צייטשריפט, וואס שטעלט-צו און פארשפרייט א שטעטלדיק-היימישן יידיש שטעלט זיי צו שאנד און צו שפאט און איז מבטל זייערע ,פארדינסטן', ווייל זיי האבן ניט קיין מעלות און זיינען אין גאנצן אומפעאיק ארויסצוגעבן אזא זשורנאל אדער שרייבן אויף א פאלקסטימלעך לשון, וואס בלישטשעט מיטן יידישן טעם און חן. דער עם-הארצים-פארבאנד האט אונז איבערגעלאזן נאר איין ברירה: מיר מוזן באצייכענען א גזלן ווי א גזלן (טאטשקע)!
ברוך שפטרני זאגן מיר די אלע ,כלי-זמרימלעך' מיט זייערע נודנע קאנצערטן, די אלע וואס פארטערקישן דאס יידישע לשון און ,מאכן זיך היימיש' אויפן שוועל פון קאלכאז אין יעהופיץ וכדומה אא"וו. וואס אזעלכע פארשוינען זאלן ניט זאגן און טאן, איז ,דער מאמענט' די גאלדענע ארענע, וואו לעגיטימע דענקער, שרייבער און פארשער מאכן זיך באקוועם און פילן זיך ווי ביי זיך אין דער היים. מיר דערמאנען פראפעסאר פארטנאי פון ,ראטגערס אוניווערסיטעט' אין ניו-דזשערזי, וואס האט אונז געלויבט אין הימל אריין מיט זיין קאמפלימענט: ,דער מאמענט' זעט-אויס און לייענט זיך ווי א ווארשעווער צייטונג פון די 20ער און 30ער יארן!'
אלטמאדיש, אלטפרענקיש און אנטיקן
איינער פון אונזערע שטיצער, א מעבל-פארקויפער אין ניוארק, ניו-דזשערזי, איז א ניצול-געווארענער פון חורבן. יחיאל ליבער איז אויסגעוואקסן נאכן קריג אין וויליאמסבורג, ברוקלין און געלערנט אין דער פרעסטיזשפולער מלוכה-מיטלשול ,ברולקין טעכניקום'.
חבר ליבער איז עפעס א פילאסאף! אז איינער א מיטארבעטער האט געשטעלט די רעטארישע פראגע: ,וואס זיינען געווארן פון די אמאליקע גוטע יארן אין וויליאמסבורג?', האט ער אים צוגעשטעלט דעם רעטארישן ענטפער: ,יענע יארן זיינען שוין פארביי און דאס אמאליקע וויליאמסבורג עקזיסטירט אויך שוין מער ניט. מיר דארפן זיין צופרידן מיט דער קעגנווארט און פון דעם, וואס מיר האבן איצט. אין דער קעגנווארט דארפן מיר מאכן אן אייגענעם גן-עדן און הויכשעצן יעדן מאמענט'.
פראסט, פשוט און בקיצור האט ער געענטפערט: ,וואס ס'איז געווען, איז דאס געווען און דאס איז מער ניט דא!' דערצו האט אונזער רעדאקציע-פילאסאף לאווע גאווארטשיק באמערקט: ,ווען מ'קאן ניט האבן, וואס מ'ליבט, מוז מען ליבן, וואס מ'האט'.
דאס זיינען די בעסטע צייטן; דאס זיינען די אמאליקע זיסע צייטן. אויב דאס איז ניט די בעסטע צייט, מוז מען דאס מאכן פאר דער בעסטער צייט, וואס איז ווען געווען, ווייל ס'איז דער איינציקער מאמענט, וואס איז פאראן און דער איינציקער מאמענט, וואס מ'פארמאגט.
צייט-גייסט און וועלט-אנשויאונג
מיט הונדערט יאר צוריק אין יולי איז אויסגעבראכן ,דער גרויסער קריג' (די ערשטע וועלט-מלחמה). אין יענעם יאר ביי די לעצטע פאר טעג אין יולי האט ענגלאנד דערקלערט מלחמה קעגן דייטשלאנד בשעת די דייטשע ארמיי איז אנגעפאלן אויף בעלגיע. גאר אין גיכן איז איין מדינה נאך דער אנדערער אריינגעשפרונגען אין דעם מיליטערישן סכסוך, וואס האט איבערגעקערט דעם עולם. די גרויסע מלחמה האט אפגעפגרט צוויי אימפעריעס, אומגעוואלגערט פיר קייסער, געמאכט א סוף מיטן קאלאניאליזם, באנקראטירט די וועלט און געבראכט דעם וועלט-ווירטשאפטס-קריזיס וכדומה אא"וו. נאך געוואלדיקער איז א גאנצער דור יונגע מענער אויסגעקוילעט געווארן אין אייראפע און דער וועלט-אפטימיזם איז אומגעקומען צוזאמען מיט די אלע קרבנות אויף די שלאכט-פעלדער.
די גרעסטע צוויי האנדלס-שותפים, ענגלאנד און דייטשלאנד, האבן געפירט מלחמה איינער קעגן דעם אנדערן. מיט 100 יאר שפעטער האט די וועלט נאך ניט צוריקבאקומען איר אפטימיזם. א סך היסטאריקער האלטן, אז צווישן כינע און אמעריקע עקזיסטירט א סיטואציע ענלעך צו דער, וואס האט געבראכט ביידע לענדער צום האלטן מלחמה איינס קעגן דעם צווייטן. פיל באאפאכטער האבן מורא, אז אמעריקע און כינע, די גרעסטע צוויי האנדלס-פארטנער, וועלן מסתמא אריינפאלן אין דער זעלבער פאסטקע, וואס וועט אינסצעניזירן א דריטן וועלט-קריג.
אפשר איז דער דייטשער פילאסאף העגל געווען גערעכט: ,די געשיכטע ווייזט אונז, אז די מענשהייט לערנט זיך גארניט אויס פון דער היסטאריע'.
וועלט-שמערץ מיט שאדן-פרייד
דער גורל באווארפט אונז אפטמאל אין מיטן דרינען מיט א זיגזאגארטיקן שרפה-באל פון בויבעריק, וואס טרעפט אונז ווי דונער אין מיטן העלן טאג הארט צווישן די אויגן. דאס איז אן אמתער שטורעם און דראנג!
ריידנדיק וועגן שטורעם און דראנג! וואס קאן זיין מער משוגע פון דעם היינטיקן עולם, וואס האט בלויז נאר אנגסטן? שטורעם און דראנג הערשט איצט אין דער געזעלשאפט, באזונדערש אין דער אמעריקאנער, וואו די שילער זיצן מער ניט שטילערהייט אויף דער שטול, זידלען און שלאגן די לערער אין גאר א סך שטאטישע שולעס און, נאך ערגער, דערשיסן די לערער און אנדערע שילער מיט ביקסן און קוילן-ווארפער.
עטלעכע רעדאקציע-מיטארבעטער אונזערע זיינען אמאל געווען לערער אין שטאטישע מיטלשולן. פארן און נאכן חורבן, ווען זיי זיינען אנגעקומען קיין אמעריקע, זיינען זיי געווארן מיטלשול-לערער; דעמאלט זיינען די שילער געווען געהארזאם און געמאכט שטילערהייט זייערע לעקציעס. אין די שולעס האבן אין יענע יארן געהערשט ארדענונג. מיט די יארן, בשעת די דורות זיינען געווארן וואס אמאל שוואכער, האבן אונזערע קאלעגן געזען און איבערגעלעבט די ענדערונג, ביז ס'האט זיך חושך געטאן אין די קלאסן.
אונזערע מיטארבעטער האבן פענסיאנירט אין די 70ער און 80ער יארן, ווען די מיטלשול-שילער זיינען שוין דעמאלט געווען גרינגשעציק, רעספעקלאז און ווילד. היינט-צו-טאג קומען א סך שילער אריין אין קלאס און באשיסן אלעמען מיט א מאשין-ביקס! ניט היינט געדאכט!
אמעריקע גנב!
נאר אין אמעריקע! אמעריקע גנב! אז מ'לעבט, דערלעבט מען! דער אמעריקאנער יוסטיץ-מיניסטער עריק האלדער האט ארויסגעגעבן נאך א משוגענע דערקלערונג! הער האלדער וויל, אז די מלוכה-שולעס זאלן מער ניט רופן נאך א פאליציאנט, ווען א שילער קאן ניט באהערשט ווערן פון קיין לערער אדער מדריך. ער האט ,פארארדנט' אין יאנואר, אז דאס איז א פראגע פון ראסן-דיסקרימינאציע, וואס מוז באהאדלט ווערן און מיט וועלכער מ'מוז מאכן א סוף.
ס'איז אייער אמעריקע!
יונג און חסידיש
אן אמתע חסידישע קהילה איז תמיד א פשוטע, וואס איז צו גאט, צו לייט, צו תורה און צו סחורה. די אמאליקע חסידישע קהילות אין אייראפע זיינען געווען שטעטעלעך מיט פשוטע חסידימלעך, וואס האבן זיך דערפרייט ביז די זיבן הימלען מיטן לעבן, טאנצנדיק שבת מיט התלהבות פארן בית-מדרש.
געדענקט זשע און פארשטייט זשע נאר: ביני-לביני נאך עלינו, זאגט דער רבי ביים קידוש: ,די וועלט איז יונג און חסידיש'.
ריידנדיק וועגן משיח
וואס הערט זיך אין ישראל?
א קלאץ-קשיא: ווען וועט ישראל באהאנדלט ווערן מיט גלייכבארעכטיקטונג? (געדענקט זשע: אז מ'פרעגט א שאלה, ווערט זי טרייף!) דער ענטפער: ווען משיח וועט קומען!
רבותי, לאמיר ריידן תכלית! בשעת די נארישע יידן און די נארישע יידישע ארגאניזאציעס אין א סך לענדער פייקלען נאך מיטן חורבן, פאלן כורעים פאר פרעזידענט אבאמע און פארקויפן דער דעמאקראטישער פארטיי די נשמה, ווייל זיי באקומען ממתקים פון דער מלוכה-קאסע, טוט ישראל די אמתע ארבעט, ניט בלויז אין אייגענעם נאמען, נאר אויך אין נאמען פון אלע יידן אומעטום.
קוקאראטשקעס און לאטרינען
ברוך-הבא אין ,דער לייען-זאל', וואו א כאליאסטרע ,עקספערטן' דרייט אלעמען א מוח און דולט א קאפ אויף א פראפעסיאנעלן אופן. דא גריבלט מען זיך אין גאר וויכטיקע טעמעס ווי, למשל, ,ווי קליין און אפגעדראשן איז די גרעסטע קלייניקייט?' ניט קיין שפאס און גארניט קיין גוזמא!
ס'קומט אבער קרעדיט דער באנדע גראבע יונגען, וואס האלט און דערקלערט זיך פאר מבינים, ווייל נאר די געוואלדיקסטע למדנים זיינען פעאיק צו באהאנדלען אזעלכע פראגעס! אודאי לאכן מיר, ווען מיר זעען טערמינען ווי ,בליץ-פאסט-רשימה', וואס איז א ריינער טערקיש. די פארפאסער האבן, אפנים, געשטרעבט צו שרייבן ,אדרעסן-ליסטע' אדער ,א רשימה פון קונדן/מיטגלידער (אבאנענטן-ליסטע) . אזוי ווי מיר האבן שוין א סך מאל געשריבן: מ'שיקט א בריוו דורך דער בליץ-פאסט (אינטערנעט-/עלעקטראנישע פאסט). ,די פאסט' קאן מען ניט שיקן!
די שעפער פון אט-דער זייט האבן אלס ראטגעבער פראפעסאר יצחק ניבארסקי (פאריז) און פראפעסאר קלמן ווייזער (טאראנטא). אזעלכע גרייזן און טערקישע טערמינען שטעלן אונטער א פראגע צייכן די קענטעניש און פעאיקייט פון די ,חשובע' צוויי פארשער.
ניבארסקי איז באקאנט ביי אונז ביים צונאמען ,פראפעסאר כאבארסקי'. ד"ר פישביין האט אים געשאנקען אזא פאראכטלעכן פסעוודאנים צוליבן גולמדיקן טיטל ,ארומנעמיק ווערטערבוך'. ארומנעמיק איז א זאפאס-ווארט פאר ארומנעמענדיק, וואס מ'נוצט צום עפסטן צוזאמען מיט ,אלץ' ווי, למשל, אלץ-ארומנעמענדיק, אלץ-ארומכאפנדיק, אלץ-באגרייפנדיק וכדומה. מיר ווינשן, אז מיר זאלן קאנען פארגעסן אין איוואן סלאווינסקי סלאוואר און זיינע ,אלץ-ארומנעמענדיקע' נארישקייטן.
צו פראפעסאר ווייזער האבן מיר ביז אהער קיין טענות ניט געהאט! ווען א פאטשאטנער פארשער און לערער ווי ר' קלמן פארפעלט צו כאפן אזוינע געוואלדיקע טעותים, קאן מען נאר אננעמען, אז ער אליין האט קיינמאל ניט באהערשט דאס לשון. אפשר איז ער טאקע א ,ווייזער'... ער ווייזט אלעמען, וואס מ'זאל ניט, דארף ניט און מוז ניט טאן, כדי צו ריידן א גוטן יידיש!
ס'איז א קורווישע וועלט
ס'איז א קורווישע וועלט און דער עולם ווערט וואס אמאל קורווישער! דערין צווייפלט קיינער ניט. אין דער היינטיקער וועלט פילט מען זיך אפט ווי דיאגענעס מיטן לאנטערן, וואס האט אייביק געזוכט אן ערלעכן מענש אין דער פינצטערער נאכט. דיאגענעס, נעבעך, האט זיך קיינמאל ניט אנגעשלאגן אויף אזא מענש. מיר לעבן איצט אין א וועלט, וואס פליסט-איבער מיט געוואלדיקע אריוויסטן, וואו דער גולמדיקער עולם בוקט זיך פאר הויכגעשטעלטע הויכשטאפלער.
איין מוסטערהאפטער ביישפיל פון דער אויבן-באשריבענער סיטואציע איז די לעצטע דעקלערונג פון אן אפיציעלער אויספארשונגס-קאמיטעט, אז אומגעזעצלעך זיינען די טעטיקייטן פון ,די מלוכה-זיכערהייטס-אגענטור', וואס איז טאקע אזא מין היינטיקער געהיים-שטאטס-פאליציי (ברייט באקאנט ווי די געשטאפא).
די אריוויסטן אין דער אדמיניסטראציע אבאמע האבן אבער באשטימט, אז די טאקטיקעס פון דער ,אגענטור' זיינען יא לעגאל און דערצו זיינען זיי נויטווענדיק. די אדמיניסטאציע האט זיך גארניט אנטשולדיקט און, כדי צו באשיטן די וואונדן מיט זאלץ, באקאנט געמאכט, אז די דאזיקע אויספארשונגס-אפטיילונג וועט ווייטער אויסנוצן די זעלבע שפיאנאזש-מעטאדן. די אמאליקע ,אמעריקאנער פעטער' זיינען געווען גערעכט: ,מ'קאן ניט באזיגן דאס ראט-הויז'.*
ס'איז טאקע א קורווישע וועלט. אמעריקע גנב!
*אט-דאס אלטע זאגעכץ מיינט, אז אין אמעריקע קאן מען קיינמאל ניט געווינען, ווען מ'קעמפט מיט דער רעגירונג.
פון הוילן פאס
פרעגט ניט וואוהין ד"ר נאמאסט פארשווינדט, ווען ער שרייבט ניט און געפינט זיך ניט אין רעדאקציע. זייער אפט צעעפנט ער זיך דעם טייסטער און ער פאלט-אריין. אונזער חשובער פרעזידענט און גרינדער איז רייך ווי קורח. ער ווינשט, אז ער זאל האבן א דאלאר פאר יעדן דאלאר, וואס ער פארמאגט!
ד"ר נאמאסט איז א געוואלדיקער בעל-דעה. דער רייכסטער פינאנציר אויף וואל סטריט איז אמאל געווען אי. עף. האטן. ,ווען אי. עף. האטן רעדט, הערן זיך אלע איין', איז געווען דאס באקאנטע זאגעכץ. ווען ד"ר נאמאסט רעדט, שענקט אי. עף. האטן גרויס אויפמערקזאמקייט!
אי. עף. האטן מיט זיין פרוי מארזשארי און טאכטער אמעריקאנע
אין אמעריקע, ווען מ'פלעג זאגן ,רייך ווי קורח', פלעג מען טראכטן פון איין מענש, אי. עף. האטן, איינער פון די פראמינענטסטע באנקירן פון 20סטן יארהונדערט. אין די 70ער און 80ער יארן האט די וועלט ווידער אמאל געקלונגען מיט זיין נאמען צוליב די טעלעוויזיע-רעקלאמעס פון זיין פירמע ,אי. עף. האטן אנד קאמפאני'. און די לאזונג: ,ווען אי. עף. האטן רעדט, הערן זיך אלע איין'.
דער פאקטישער ,אי. עף.' האט געפירט אן אויסגעוויינלעך לעבן און זיין נאמען איז געווען באקאנט און באוואוסט אין אלע טיילן וועלט. אלע האבן געהערט פון די ברידער האטן אי. עף. (עדווארד-פראנציס) און פראנק. אי. עף. האט חתונה געהאט מיט מארזשארי-מעריוועטער פאסט, די רייכסטע פרוי אויף דער וועלט, און פראנק האט פארהייראט עדנע וואולווערט, די טאכטער פון עף. דאבליו וואולווערט, איינער פון די רייכסטע מענער אין די פאראייניקטע שטאטן און דער גרינדער פון דער פירמע ,וואולווערט', דער פארגייער פון היינטיקן ,וואל-מארט'.
די אקטריסע און יורשטע דינע מעריל (1923 - ) איז די טאכטער פון מארזשארי פאסט און אי. עף האטן און איז אפשר די רייכסטע פרוי אין אמעריקע.
אין אמעריקע, ווען מ'פלעג זאגן ,רייך ווי קורח', פלעג מען טראכטן פון איין מענש, אי. עף. האטן, איינער פון די פראמינענטסטע באנקירן פון 20סטן יארהונדערט. אין די 70ער און 80ער יארן האט די וועלט ווידער אמאל געקלונגען מיט זיין נאמען צוליב די טעלעוויזיע-רעקלאמעס פון זיין פירמע ,אי. עף. האטן אנד קאמפאני'. און די לאזונג: ,ווען אי. עף. האטן רעדט, הערן זיך אלע איין'.
דער פאקטישער ,אי. עף.' האט געפירט אן אויסגעוויינלעך לעבן און זיין נאמען איז געווען באקאנט און באוואוסט אין אלע טיילן וועלט. אלע האבן געהערט פון די ברידער האטן אי. עף. (עדווארד-פראנציס) און פראנק. אי. עף. האט חתונה געהאט מיט מארזשארי-מעריוועטער פאסט, די רייכסטע פרוי אויף דער וועלט, און פראנק האט פארהייראט עדנע וואולווערט, די טאכטער פון עף. דאבליו וואולווערט, איינער פון די רייכסטע מענער אין די פאראייניקטע שטאטן און דער גרינדער פון דער פירמע ,וואולווערט', דער פארגייער פון היינטיקן ,וואל-מארט'.
די אקטריסע און יורשטע דינע מעריל (1923 - ) איז די טאכטער פון מארזשארי פאסט און אי. עף האטן און איז אפשר די רייכסטע פרוי אין אמעריקע.
ריידנדיק וועגן אמעריקאנע! אין די פאראייניקטע שטאטן איז דא אן אונטערגרונטבאן ,דער פאט'*, וואס פארבינדט פיר שטעט, ניו-יארק, די שטאט דזשערזי, ניוארק און האבאקען. ,דער פאט' פארבינדט איין ריזיקע מעטראפאליע מיט גרויסע צוויי שטעט און איין קליינער שטאט! אויף דער וועלט איז ניט דא קיין שום אנדער אונטערגרונטבאן, וואס האט אזא פיינע און גרויסע מיסיע!
קיין שום אונטערגרונטבאנען-סיסטעם איז ניט גרעסער און מער פארהאראוועט ווי דער אין דער מעטראפאליע ניו-יארק אבער ,דער פאט' אליין איז א מערקווירדיקער סיסטעם מיט דריי ליניעס, וואס איז אזוי צעשפרייט, אז זיינע רעלסן דערשטרעקן זיך ביז פיר שטעט אין צוויי שטאטן. נאך פיינער, ענדיקט זיך יעדע ליניע אין צענטער פון יעדער שטאט. די ניוארקער ליניע פארבינדט ניוארק מיטן פינאנץ-צענטער אין דרום-מאנהאטן נעבן ,וואל סטריט' און איר סטאנציע געפינט זיך הארט אונטערן פרייהייטס-טורעם, וואס איז נאך ניט דערבויט.
דער סיסטעם איז דערעפנט געווארן אין פעברואר 1908. די ערשטע באנען זיינען געפארן צווישן האבאקען און דער 19סטער גאס אין מאנהאטן. אין 1909 איז דערעפנט געווארן די ליניע צווישן דרום-מאנהאטן און דזשערזי-שטאט; קורץ נאך דעם אין זעלבן יאר זיינען די ערשטע באנען געפארן אויף די רעלסן צווישן נוארק און דזשערזי-שטאט.
*פאט - PATH: Port Authority Trans-Hudson
תכלית
געוויסע פארשוינען זיינען, ווידער אמאל, ברוגז אויף ,דער מאמענט' מחמת אונזער אנגייענדיקער ,אגרעסיווער אפענסיווע' קעגן די ,יידישיסטן', נעמלעך און הויפטזעכלעך די וויינרייכיסטן/שעכטעריסטן. א היפשא צאל ,יידישיסטן' באיקאטירן ,דער מאמענט', וואס מיינט, אז צווישן די 130,000 מענשן, וואס לייענען חודשלעך אונזער זשורנאל, האבן מיר פארלוירן צווישן 50-100 לעזער! ניט געפידלט און ניט געדאגהט!
איינער אזא ,יידישיסט' איז ד"ר הערשל גלעזער, וואס האט אנומלטן פארלוירן זיין שטעלע אין ,ייווא'. בראווא, ייווא! ,דער יידישער וויסנשאפטלעכער אינסטיטוט' איז ענדלעך געקומען צום שכל און רעאליזירט, אז ד"ר גלעזער איז פאר דער יידישער קולטור וואס דער הויפט-רב פון קארפוס-קריסטי, טעקסאס איז פארן יידישן פאלק און כלל-ישראל: גארניט מיט גארניט!
אין משך פון די אלע יארן, וואס חבר גלעזער האט געארבעט אין ,ייווא', איז געפאלן די קוואליטעט פון די אלע קולטור-טעטיקייטן אין דעם אינסטיטוט און, נאך ערגער, איז געווארן וואס אמאל קלענער דער עולם, וואס איז געקומען הערן די לעקציעס און רעדעס. גלעזער האט אריינגעבראכט זיינע חברים און קאלעזשאנקעס פון ,יונג בראנסק'*, וואס שטייט אויפן שוועל פון דער טריפהנער פערמע אין גושן! א דאנק דעם פאטשאטנעם פראפעסאר האלט מען מער ניט קיין רעדעס און לעקציעס אויף יידיש אין ,ייווא'. דער פראפעסאר האט דערגרייכט א געוואלדיקן רעזולטאט: ער האט אפגעגרט יידיש אין ,ייווא'! געהערט א מעשה און געזען א ביסל? נאר א טאלאנטפולער מזיק איז פעאיק צו אזא רעזולטאט.
חברים, צעוויינט זיך ניט צוליב אט-דעם טרויעריקן פארלוסט! מיר זיינען פעסט איבערצייגט, אז חבר גלעזער וועט פארן ווייטער מיטן האנט-וועגעלע אין א פאטשאטנער אנשטאלט ווי ,די טריפהנע פערמע', וואו ער וועט באשיטן ווי אונן די ערד מיט זיין זרע.
*יונג בראנסק - א ווערטערשפיל און פאראכטלעכער צונאמען פאר ,דער יונגט-רוף' פון די בראנקס.
ד"ר פישביינס נקמה
א בעל-נקמה מיט א גאלדענער נשמה איז אונזער חשובער קאמפס-הונט און פאטשאטנער הינער-פרעסער ד"ר רחמיאל פישביין. די וואס האסן אים ווי דעם טויט און רופן אים אן א וואמפיר זיינען גערעכט: ער פארגוואלדיקט יונגע בתולות, טרינקט זייער בלוט או גנבעט זיי די נשמה! כדי צו פארערגן א געוואלדיקע סיטואציע, שניידט דער בלוט-זויגער די קרבנות די טאשן און גנבעט זיי דעם טייסטער. א בריה, א מזיק און א גזלן אין איין טרייף פעקל!
פראסט, פשוט און בקיצור
,דער מאמענט' איז א ניימאדישע צייטשריפט, אין וועלכער מ'שרייבט וועגן מאדערנע טעמעס און היינטוועלטיקע ענינים. יעניקע, די פאטשאטנע פאטשעטשעס, וואס שרייבן אין ,דער קאפ-שמערץ' ווייסן בעסער פון אונז און דרוקן ארטיקלען אויף וויכטיקע און אינטערעסאנטע טעמעס ווי, למשל: א קאנפערענץ וועגן יידיש, וואו קיינער רעדט ניט קיין יידיש; גויים, וואס לערנען זיך יידיש אין ביראבידזשאן; א יידישע פערמע אין שושן, וואס קאן אליין ניט שרייבן ריכטיק איר נאמען; נודנע קאנצערטן מיט אומפעאיקע כלי-זמרימלעך וכדומה. מיר פרייען זיך, וואס די וועלט איז פול מיט אזוינע ווייסער, וואס ווייסן און קענער, וואס קענען, וואס פארשטייען, וואס ס'איז וויכטיק.
,פעיסבוק' איז טאקע נאראנימלאנד, וואו יעדער לופטמענש, פארשוין און בלאנדזשענדיקע נשמה, וואס האט ניט קיין ארבעט און ניט קיין פרנסה (צוליב גאר גוטע סיבות!) זיצט אלע טאג און שיקט לאנגווייליקע באקאנטמאכונגען וועגן זיינע נישטיקע טעטיקייטן און נארישע פראדוקטן.
איין ערשט-קלאסיקער נודניק האט אונז פארנודיעט מיט דעם אנזאג: ,אויב מיר שיקן אייך א ביישטייערונג און איר שיקט אונז איינצייטיק א מתנה, איז דאס באמת ניט קיין ביישטייערונג. ס'איז נאר א ביישטייערונג, אויב איר שיקט דאס אונז און מיר דארפן אייך גארניט שענקען פון אונזער קעשענע!'
די לאגיק פון דעם חשובן נודניק איז געוואלדיק!
בלייבן אן א באבען
די משיחטע איז א שטילע צדיקת, וואס עסט ניט קיין סך, רעדט ווייניק און האט הנאה צו גלעטן איר ווייס אייזעלע, וואס פאסמאקעוועט זיך מיט שטרוי, גראכאווינעס און האבער. אוי, די פשוטע פריידן פון פשוטע מענשן ווי די באבע און די משיחטע, טייערע צוויי הארץ-פריינט.
די משיחטע קאן, ליידער, ניט קומען היינטיקס יאר, מחמת די באבע באלעוועט זי אין עלעגאנטן האטעל ,קארלאיל' אין מיוחסים-קווארטאל אין מאנהאטן, וואו זי איז זיך מחיה מיט כלערליי גן-עדנדיקע האטעל-באדינונגען און מאכלים.
די באבע איז קלוג ווי די וועלט; זי איז פעסט איבערצייגט, אז ווען משיחטע וועט סוף-כל-סוף קומען, וועלן זיין אזעלכע, וואס וועלן געפינען חסרונות אויך אין איר און אין איר קומען. א חסרון: די משיחטע איז צו שיין! די משיחטע האט אן אייגענע באבע... און די באבע, זי בלייבט אן א באבען!
דערווייל בלייבן מיר, ווי אלע מאל, אן א באבען, בשעת דער עולם בלייבט אן א משיחטע, וואס בלייט אויך אן א באבען!
_________________________________________________________
דער סיסטעם איז דערעפנט געווארן אין פעברואר 1908. די ערשטע באנען זיינען געפארן צווישן האבאקען און דער 19סטער גאס אין מאנהאטן. אין 1909 איז דערעפנט געווארן די ליניע צווישן דרום-מאנהאטן און דזשערזי-שטאט; קורץ נאך דעם אין זעלבן יאר זיינען די ערשטע באנען געפארן אויף די רעלסן צווישן נוארק און דזשערזי-שטאט.
*פאט - PATH: Port Authority Trans-Hudson
תכלית
געוויסע פארשוינען זיינען, ווידער אמאל, ברוגז אויף ,דער מאמענט' מחמת אונזער אנגייענדיקער ,אגרעסיווער אפענסיווע' קעגן די ,יידישיסטן', נעמלעך און הויפטזעכלעך די וויינרייכיסטן/שעכטעריסטן. א היפשא צאל ,יידישיסטן' באיקאטירן ,דער מאמענט', וואס מיינט, אז צווישן די 130,000 מענשן, וואס לייענען חודשלעך אונזער זשורנאל, האבן מיר פארלוירן צווישן 50-100 לעזער! ניט געפידלט און ניט געדאגהט!
איינער אזא ,יידישיסט' איז ד"ר הערשל גלעזער, וואס האט אנומלטן פארלוירן זיין שטעלע אין ,ייווא'. בראווא, ייווא! ,דער יידישער וויסנשאפטלעכער אינסטיטוט' איז ענדלעך געקומען צום שכל און רעאליזירט, אז ד"ר גלעזער איז פאר דער יידישער קולטור וואס דער הויפט-רב פון קארפוס-קריסטי, טעקסאס איז פארן יידישן פאלק און כלל-ישראל: גארניט מיט גארניט!
אין משך פון די אלע יארן, וואס חבר גלעזער האט געארבעט אין ,ייווא', איז געפאלן די קוואליטעט פון די אלע קולטור-טעטיקייטן אין דעם אינסטיטוט און, נאך ערגער, איז געווארן וואס אמאל קלענער דער עולם, וואס איז געקומען הערן די לעקציעס און רעדעס. גלעזער האט אריינגעבראכט זיינע חברים און קאלעזשאנקעס פון ,יונג בראנסק'*, וואס שטייט אויפן שוועל פון דער טריפהנער פערמע אין גושן! א דאנק דעם פאטשאטנעם פראפעסאר האלט מען מער ניט קיין רעדעס און לעקציעס אויף יידיש אין ,ייווא'. דער פראפעסאר האט דערגרייכט א געוואלדיקן רעזולטאט: ער האט אפגעגרט יידיש אין ,ייווא'! געהערט א מעשה און געזען א ביסל? נאר א טאלאנטפולער מזיק איז פעאיק צו אזא רעזולטאט.
חברים, צעוויינט זיך ניט צוליב אט-דעם טרויעריקן פארלוסט! מיר זיינען פעסט איבערצייגט, אז חבר גלעזער וועט פארן ווייטער מיטן האנט-וועגעלע אין א פאטשאטנער אנשטאלט ווי ,די טריפהנע פערמע', וואו ער וועט באשיטן ווי אונן די ערד מיט זיין זרע.
*יונג בראנסק - א ווערטערשפיל און פאראכטלעכער צונאמען פאר ,דער יונגט-רוף' פון די בראנקס.
ד"ר פישביינס נקמה
א בעל-נקמה מיט א גאלדענער נשמה איז אונזער חשובער קאמפס-הונט און פאטשאטנער הינער-פרעסער ד"ר רחמיאל פישביין. די וואס האסן אים ווי דעם טויט און רופן אים אן א וואמפיר זיינען גערעכט: ער פארגוואלדיקט יונגע בתולות, טרינקט זייער בלוט או גנבעט זיי די נשמה! כדי צו פארערגן א געוואלדיקע סיטואציע, שניידט דער בלוט-זויגער די קרבנות די טאשן און גנבעט זיי דעם טייסטער. א בריה, א מזיק און א גזלן אין איין טרייף פעקל!
פראסט, פשוט און בקיצור
,דער מאמענט' איז א ניימאדישע צייטשריפט, אין וועלכער מ'שרייבט וועגן מאדערנע טעמעס און היינטוועלטיקע ענינים. יעניקע, די פאטשאטנע פאטשעטשעס, וואס שרייבן אין ,דער קאפ-שמערץ' ווייסן בעסער פון אונז און דרוקן ארטיקלען אויף וויכטיקע און אינטערעסאנטע טעמעס ווי, למשל: א קאנפערענץ וועגן יידיש, וואו קיינער רעדט ניט קיין יידיש; גויים, וואס לערנען זיך יידיש אין ביראבידזשאן; א יידישע פערמע אין שושן, וואס קאן אליין ניט שרייבן ריכטיק איר נאמען; נודנע קאנצערטן מיט אומפעאיקע כלי-זמרימלעך וכדומה. מיר פרייען זיך, וואס די וועלט איז פול מיט אזוינע ווייסער, וואס ווייסן און קענער, וואס קענען, וואס פארשטייען, וואס ס'איז וויכטיק.
,פעיסבוק' איז טאקע נאראנימלאנד, וואו יעדער לופטמענש, פארשוין און בלאנדזשענדיקע נשמה, וואס האט ניט קיין ארבעט און ניט קיין פרנסה (צוליב גאר גוטע סיבות!) זיצט אלע טאג און שיקט לאנגווייליקע באקאנטמאכונגען וועגן זיינע נישטיקע טעטיקייטן און נארישע פראדוקטן.
איין ערשט-קלאסיקער נודניק האט אונז פארנודיעט מיט דעם אנזאג: ,אויב מיר שיקן אייך א ביישטייערונג און איר שיקט אונז איינצייטיק א מתנה, איז דאס באמת ניט קיין ביישטייערונג. ס'איז נאר א ביישטייערונג, אויב איר שיקט דאס אונז און מיר דארפן אייך גארניט שענקען פון אונזער קעשענע!'
די לאגיק פון דעם חשובן נודניק איז געוואלדיק!
בלייבן אן א באבען
די משיחטע איז א שטילע צדיקת, וואס עסט ניט קיין סך, רעדט ווייניק און האט הנאה צו גלעטן איר ווייס אייזעלע, וואס פאסמאקעוועט זיך מיט שטרוי, גראכאווינעס און האבער. אוי, די פשוטע פריידן פון פשוטע מענשן ווי די באבע און די משיחטע, טייערע צוויי הארץ-פריינט.
די משיחטע קאן, ליידער, ניט קומען היינטיקס יאר, מחמת די באבע באלעוועט זי אין עלעגאנטן האטעל ,קארלאיל' אין מיוחסים-קווארטאל אין מאנהאטן, וואו זי איז זיך מחיה מיט כלערליי גן-עדנדיקע האטעל-באדינונגען און מאכלים.
די באבע איז קלוג ווי די וועלט; זי איז פעסט איבערצייגט, אז ווען משיחטע וועט סוף-כל-סוף קומען, וועלן זיין אזעלכע, וואס וועלן געפינען חסרונות אויך אין איר און אין איר קומען. א חסרון: די משיחטע איז צו שיין! די משיחטע האט אן אייגענע באבע... און די באבע, זי בלייבט אן א באבען!
דערווייל בלייבן מיר, ווי אלע מאל, אן א באבען, בשעת דער עולם בלייבט אן א משיחטע, וואס בלייט אויך אן א באבען!
_________________________________________________________
די פיינסטע מעבל אין ניוארק
,אין-סטאיל פערניטשור'
פריצדיקע מעבל צו ביליקע פרייזן!
,אין-סטאיל פערניטשור'
פריצדיקע מעבל צו ביליקע פרייזן!
In Style Furniture
233 וואשינגטאן גאס, ניוארק, ניו-דזשערזי 07102
973.792.0671
א חשובער לאנדסמאן, וואס פארקויפט די פיינסטע מעבל צו געשמאקע פרייזן
_________________________________________________________
- יעדן מאנטיק און דינסטיק 8-11 אין אוונט
,איגואנא רעסטאראן'
240 וועסט 54סטע גאס, מאנהאטן, נ"י
765-5454 (212)
$15 אריינגאנג און $15 מינימום
רעזערוואציעס: 212.719.5799
אפן פון 7-12 אזייגער
Iguana Restaurant & Dance Lounge
__________________________________________________________________________
ELEVEN80
לעבט ווי א פריץ
אין לוקסוס-דירות
אין צענטער שטאט ניוארק
1180 איז די עלעגאנטסטע געביידע אין ניוארק!
לעבט ווי אן אריסטאקראט אין לוקסוריעזע וואוינונגען
אין א בנין מיט האטעל-באדינונגען.
1180 שטייט אין מיטן פארקויפס-באצירק;
די באן-רייזע קיין מאנהאטן דויערט נאר 19 מינוט.
1180 רעימאנד בולעווארד, ניוארק, ניו-דזשערזי 07102
973.824.1180
www.eleven80rentals.com
__________________________________________________________________________
לעבט ווי א פריץ
אין לוקסוס-דירות
אין צענטער שטאט ניוארק
1180 איז די עלעגאנטסטע געביידע אין ניוארק!
לעבט ווי אן אריסטאקראט אין לוקסוריעזע וואוינונגען
אין א בנין מיט האטעל-באדינונגען.
1180 שטייט אין מיטן פארקויפס-באצירק;
די באן-רייזע קיין מאנהאטן דויערט נאר 19 מינוט.
1180 רעימאנד בולעווארד, ניוארק, ניו-דזשערזי 07102
973.824.1180
www.eleven80rentals.com
__________________________________________________________________________
לייט-ארטיקל
לעגאליזירן מאריכואנע אין אמעריקע
ס'איז טאקע א קורווישע וועלט. און יעדן טאג ווערט די וועלט וואס אמאל קורווישער! א סך אמעריקאנער שטאטן ווילן לעגאליזירן מאריכואנע, ווייל זיי האבן שוין מער ניט קיין געלט, און, נאך ערגער, אויך ניט קיין שכל. א סך שטאטן האבן אפילו ניט כי-הוא-זה אין דער מלוכה-קאסע און האפן אריינגעברענגען פרישע ממתקים מיט א מאריכואנע-שטייער. פארקויפן די נשמה איז אן אלטע קרענק. די פשוטסטע און גרינגסטע לייזונג איז דאס: די שטאטן ווי אויך די פעדעראלע רעגירונג דארפן פארקלענערן זייערע בודזשעטן און מוזן אויפהערן אויסגעבן און פארשווענדן געלט.
די מערבדיקע ציוויליזאציע איז שוין צו-שטארק נארקאטיזירט מיט מעדיקאמענטן, בארוישט סיי מיט פארמאצעווטישע סיי מיט אומלעגאלע נארקאטיקעס. יעדער בירגער דארף זיך פרעגן, צי ער וויל לעבן אין א וועלט, וואס שטינקט שטענדיק מיט מאריכואנע-רויך. צי ווילן מיר לעבן אין א מדינה, וואו א גרויסער פראצענט פון אירע בירגער זיינען תמיד פארקנאקט?
ווען מ'זעט דעם פילם ,דער וואלף פון וואל סטריט' מיט לעאנארדא דיקאפריא, זעט מען די היינטיקע יוגנט און אירע אידעאלן. דזשארדאן בעלפארט, דער הולטייסקער און גראביאנסקער מיליארדער, איז א גוטער ביישפיל פון דעם, וואס גאר א סך יונגע לייט ווינשן זיך צו זיין, אויב זיי וואלטן נאר געהאט גענוג געלט. אמעריקע גנב! דאס איז דאס אמעריקע, וואס מיר וועלן האבן און זען, ווען מעקסיקאנער ציגארעטן וועלן לעגאל ווערן אין פיל שטאטן. רויכערן מאריכואנע איז שוין א געוואלדיקע מגפה, ניט בלויז ביי די היינטיקע יונגע לייט, נאר אויך ביי זייערע עלטערן, וואס זיינען געווען דער דור, וואס האט אין די 60ער און 70ער יארן פאפולער געמאכט און פארשפרייט מאריכואנע.
לעגאליזירן מאריכואנע? לא עלינו!
_________________________________________________________
לעגאליזירן מאריכואנע אין אמעריקע
ס'איז טאקע א קורווישע וועלט. און יעדן טאג ווערט די וועלט וואס אמאל קורווישער! א סך אמעריקאנער שטאטן ווילן לעגאליזירן מאריכואנע, ווייל זיי האבן שוין מער ניט קיין געלט, און, נאך ערגער, אויך ניט קיין שכל. א סך שטאטן האבן אפילו ניט כי-הוא-זה אין דער מלוכה-קאסע און האפן אריינגעברענגען פרישע ממתקים מיט א מאריכואנע-שטייער. פארקויפן די נשמה איז אן אלטע קרענק. די פשוטסטע און גרינגסטע לייזונג איז דאס: די שטאטן ווי אויך די פעדעראלע רעגירונג דארפן פארקלענערן זייערע בודזשעטן און מוזן אויפהערן אויסגעבן און פארשווענדן געלט.
די מערבדיקע ציוויליזאציע איז שוין צו-שטארק נארקאטיזירט מיט מעדיקאמענטן, בארוישט סיי מיט פארמאצעווטישע סיי מיט אומלעגאלע נארקאטיקעס. יעדער בירגער דארף זיך פרעגן, צי ער וויל לעבן אין א וועלט, וואס שטינקט שטענדיק מיט מאריכואנע-רויך. צי ווילן מיר לעבן אין א מדינה, וואו א גרויסער פראצענט פון אירע בירגער זיינען תמיד פארקנאקט?
ווען מ'זעט דעם פילם ,דער וואלף פון וואל סטריט' מיט לעאנארדא דיקאפריא, זעט מען די היינטיקע יוגנט און אירע אידעאלן. דזשארדאן בעלפארט, דער הולטייסקער און גראביאנסקער מיליארדער, איז א גוטער ביישפיל פון דעם, וואס גאר א סך יונגע לייט ווינשן זיך צו זיין, אויב זיי וואלטן נאר געהאט גענוג געלט. אמעריקע גנב! דאס איז דאס אמעריקע, וואס מיר וועלן האבן און זען, ווען מעקסיקאנער ציגארעטן וועלן לעגאל ווערן אין פיל שטאטן. רויכערן מאריכואנע איז שוין א געוואלדיקע מגפה, ניט בלויז ביי די היינטיקע יונגע לייט, נאר אויך ביי זייערע עלטערן, וואס זיינען געווען דער דור, וואס האט אין די 60ער און 70ער יארן פאפולער געמאכט און פארשפרייט מאריכואנע.
לעגאליזירן מאריכואנע? לא עלינו!
_________________________________________________________
די מאריכואנע-מאניע!
,ווי אזוי דער מעקסיקאנער ציגארעט און סעקס האבן געמאכט פון מיין לעבן א תל: די מעמוארן פון א פראפעסיאנעלן "טאקער"*'. דאס איז די מעשה פון דעם זון פון צוויי ניצול-געווארענע פון חורבן, א ישיבה-בחור מיט א גלענצנדיקער צוקונפט, וואס האט ארויסגעווארפן א חשובע קאריערע צוליב זיין גרויסער ליבשאפט צו משוגענע פאפיראסן און ווילדע באציאונגען מיט אויסגעלאסענע, בלאנדע שיקסעס. דער ארעמער זקן, וואס איז אמאל געווען א קראסאוויץ און ליובאווניק, באשרייבט אין זיינע מאמוארן די געמיינע הוליאנקעס שפעט ביי נאכט מיט אנדערע יונגע גראביאנעס, בראדיאגעס און הולטייען, בארוישט מיט מאריכואנע און פארשנאשקעט מיט וואדקע, אין די צוזאמענוואוינונגען אין אוניווערסיטעט אין גרעניטש-ווילאזש, ניו-יארק. דער אלטער מאן, נעבעך, באדויערט זייער זיין מיאוסע פארגאנגענהייט און אלע זיינע נארישע באשלאסן. דאס איז די מעשה, ווי אזוי א יונגער ייד האט פארלוירן זיין נשמה אינעם חצותדיק-פורפורענעם רויך.
דער מחבר איז א מאדערנער בעלעטריסט, וואס דערציילט אויף א גלענצנדיקן יידיש א טרויעריקע מעשה מיט אלע פיטשעווקעס און מיט כלערליי מליצות. דאס איז א ראמאן, וואס יעדערער מוז לייענען! די מעמוארן פון זיסל זיסקינד זיינען אזא מין ,נאנא', דער ראמאן וועגן דער פאריזער רינשטאק-קולטור פון עמיל זאלא, וואס איז געווארן אין 1880 א גאלדענער שלאגער און האט שאקירט גאנץ פראנקרייך, אויפגעהייטערנדיק א סך פראנצויזן און עקלענדיק א סך אנדערע.
*א ,טאקער' מיינט א מאריכואנע-געניסער אויף ענגליש.
______________________________________________________________________________________
דער מחבר איז א מאדערנער בעלעטריסט, וואס דערציילט אויף א גלענצנדיקן יידיש א טרויעריקע מעשה מיט אלע פיטשעווקעס און מיט כלערליי מליצות. דאס איז א ראמאן, וואס יעדערער מוז לייענען! די מעמוארן פון זיסל זיסקינד זיינען אזא מין ,נאנא', דער ראמאן וועגן דער פאריזער רינשטאק-קולטור פון עמיל זאלא, וואס איז געווארן אין 1880 א גאלדענער שלאגער און האט שאקירט גאנץ פראנקרייך, אויפגעהייטערנדיק א סך פראנצויזן און עקלענדיק א סך אנדערע.
*א ,טאקער' מיינט א מאריכואנע-געניסער אויף ענגליש.
______________________________________________________________________________________
פונעם שרייבטיש פון
ד"ר נאמאסט
חשובע לאנדסלייט, ס'איז צייט צו ריידן תכלית! דא שרייבט מען צו, פאר און וועגן אן עולם, וואס האסט דעם אמת און האט ליב בלויז נאר באבע-מעשיות און משלים.
די נייע עקאנאמיע
די לעילא-ולעילאדיקע פאלקס-ווירטשאפט מיט כלערליי ממתקים צווישן 1948 און 2008 איז געווען א יקר-המציאות, וואס איז אויפגעקומען מחמת און א דאנק דער צווייטער וועלט-מלחמה; אזא גלענצנדיקע עקאנאמיע איז געווען אן איינציקארטיקע, אוניקאלע געשעעניש אין דער וועלט-געשיכטע. די היינטיקע עקאנאמיע (נאכן קראך פון 2008) וועט העכסט-ווערשיינלעך זיין די אמאליקע פאלקס-ווירטשאפט, וואס האט עקזיסטירט פאר דער מלחמה.
אזא רייכטום מצד די אמעריקאנער פאלקס-מאסן איז אנטשטאנען נאר מחמתן צווייטן וועלט-קריג, וואס האט צעשטערט די פראדוקציע- און קאנקורענץ-פעאיקייט פון די מעכטיקסטע מדינות. דריי יארצענדליקער איז די פאראייניקטע שטאטן געווען דער איינציקער אויף דער וועלט אינדוסטריעלער דינאמא; אמעריקע האט ניט געהאט קיין קאנקורענטן און אירע פראדוקטן און עקספארטן זיינען צעכאפט געווארן ווי מצה-וואסער אין אלע טיילן וועלט ביז יאפאן און דייטשלאנד האבן צוריק אויפגעבויט זייערע אינדוסטריעס. היינט-צו-טאג מוז אמעריקע קאנקורירן ניט בלויז מיט דייטשלאנד און יאפאן, נאר אויך מיט כינע און אינדיע.
גאר א גרויסע זעלטנהייט איז געווען די נאכמלחמהדיקע גלאנץ-תקופה אין אמעריקע, וואו קליינבירגערלעכע יונגע לייט האבן זיך געקאנט פארגינען אייגענע דירות מיט איבעריקע אין דער קעשענע ממתקים צו לעבן ווי גאט אין אדעס. קיין שום עקאנאמיע וואקסט ניט אויף אייביק און קיין שום מדינה הערשט ניט אויף אייביק איבערן וועלט-האנדל. ס'קאן דאך זיין, אז ,די 30 גוטע יארן', ווען אלע האבן געלעבט ווי א פריץ וועלן קיינמאל ניט צוריקקומען און צו אזא רעאליטעט מוזן זיך אלע צוגעוואוינען!
ס'איז אייער אמעריקע
איינער א פריינט אונזערער, שמואל האלפערן ע"ה (באקאנט ביי זיינע קרובים ווי ,אנקל סאם'), פלעג זאגן זיינע קינדער און אייניקלעך ,ס'איז דיין אמעריקע'. מיט דעם האט ער געמיינט, אז ער איז שוין דעמאלט געווען אלט און ער וועט, גאט צו דאנקען, ניט דערלעבן די קומענדיקע שוועריקייטן און אומגליקן, וואס ווארטן אויף די יינגערע דורות.
סאם האלפערן איז געשטארבן צו 101 יאר אין יאנואר 2003. ,אנקל סאם' האט געזען, ווי די דורות ווערן וואס אמאל שוואכער און ווי די מיאוסע אויפפירונג און שלעכטע באשלאסן מצד די יונגע דורות וועלן זיי פארשאפן גרויס עגמת-נפש. ער האט זיך אפגעגעבן א חשבון, אז אזעלכע גענעראציעס זיינען אומווירדיק, אז די יינגערע דורות זיינען ניט זוכה צו לעבן אין קיין בעסערער וועלט, דערפאר ווייל זיי אינטערעסירן זיך ניט מיט קיין איידעלע ווערטן. אונזער טייערער פריינט איז געווען א פשוטער ייד, וואס האט ניט געהאט קיין פארמעלע בילדונג; ער איז אבער געווען קלוג ווי די וועלט. פעטער סאם איז געווען א וועלטלעכער ייד מיט א שיין יידיש הערצל, וואס האט געקאנט פעסטשטעלן, וואו דער הונט ליגט באגראבן.
אודאי רעדן מיר איצט פילאסאפיש.
דער באליבטער אנקל האט געוואוסט, אז מ'מוז לעבן מיט די באשלאסן, וואס מ'נעמט-אן און די רעזולטאטן, וואס אנשטייען פון שלעכטע באשלאסן. אזוינע רעזולטאטן זיינען גאר אפט א ביטערער פיל צום שלינגען.
_________________________________________________________________
ד"ר נאמאסט
חשובע לאנדסלייט, ס'איז צייט צו ריידן תכלית! דא שרייבט מען צו, פאר און וועגן אן עולם, וואס האסט דעם אמת און האט ליב בלויז נאר באבע-מעשיות און משלים.
די נייע עקאנאמיע
די לעילא-ולעילאדיקע פאלקס-ווירטשאפט מיט כלערליי ממתקים צווישן 1948 און 2008 איז געווען א יקר-המציאות, וואס איז אויפגעקומען מחמת און א דאנק דער צווייטער וועלט-מלחמה; אזא גלענצנדיקע עקאנאמיע איז געווען אן איינציקארטיקע, אוניקאלע געשעעניש אין דער וועלט-געשיכטע. די היינטיקע עקאנאמיע (נאכן קראך פון 2008) וועט העכסט-ווערשיינלעך זיין די אמאליקע פאלקס-ווירטשאפט, וואס האט עקזיסטירט פאר דער מלחמה.
אזא רייכטום מצד די אמעריקאנער פאלקס-מאסן איז אנטשטאנען נאר מחמתן צווייטן וועלט-קריג, וואס האט צעשטערט די פראדוקציע- און קאנקורענץ-פעאיקייט פון די מעכטיקסטע מדינות. דריי יארצענדליקער איז די פאראייניקטע שטאטן געווען דער איינציקער אויף דער וועלט אינדוסטריעלער דינאמא; אמעריקע האט ניט געהאט קיין קאנקורענטן און אירע פראדוקטן און עקספארטן זיינען צעכאפט געווארן ווי מצה-וואסער אין אלע טיילן וועלט ביז יאפאן און דייטשלאנד האבן צוריק אויפגעבויט זייערע אינדוסטריעס. היינט-צו-טאג מוז אמעריקע קאנקורירן ניט בלויז מיט דייטשלאנד און יאפאן, נאר אויך מיט כינע און אינדיע.
גאר א גרויסע זעלטנהייט איז געווען די נאכמלחמהדיקע גלאנץ-תקופה אין אמעריקע, וואו קליינבירגערלעכע יונגע לייט האבן זיך געקאנט פארגינען אייגענע דירות מיט איבעריקע אין דער קעשענע ממתקים צו לעבן ווי גאט אין אדעס. קיין שום עקאנאמיע וואקסט ניט אויף אייביק און קיין שום מדינה הערשט ניט אויף אייביק איבערן וועלט-האנדל. ס'קאן דאך זיין, אז ,די 30 גוטע יארן', ווען אלע האבן געלעבט ווי א פריץ וועלן קיינמאל ניט צוריקקומען און צו אזא רעאליטעט מוזן זיך אלע צוגעוואוינען!
ס'איז אייער אמעריקע
איינער א פריינט אונזערער, שמואל האלפערן ע"ה (באקאנט ביי זיינע קרובים ווי ,אנקל סאם'), פלעג זאגן זיינע קינדער און אייניקלעך ,ס'איז דיין אמעריקע'. מיט דעם האט ער געמיינט, אז ער איז שוין דעמאלט געווען אלט און ער וועט, גאט צו דאנקען, ניט דערלעבן די קומענדיקע שוועריקייטן און אומגליקן, וואס ווארטן אויף די יינגערע דורות.
סאם האלפערן איז געשטארבן צו 101 יאר אין יאנואר 2003. ,אנקל סאם' האט געזען, ווי די דורות ווערן וואס אמאל שוואכער און ווי די מיאוסע אויפפירונג און שלעכטע באשלאסן מצד די יונגע דורות וועלן זיי פארשאפן גרויס עגמת-נפש. ער האט זיך אפגעגעבן א חשבון, אז אזעלכע גענעראציעס זיינען אומווירדיק, אז די יינגערע דורות זיינען ניט זוכה צו לעבן אין קיין בעסערער וועלט, דערפאר ווייל זיי אינטערעסירן זיך ניט מיט קיין איידעלע ווערטן. אונזער טייערער פריינט איז געווען א פשוטער ייד, וואס האט ניט געהאט קיין פארמעלע בילדונג; ער איז אבער געווען קלוג ווי די וועלט. פעטער סאם איז געווען א וועלטלעכער ייד מיט א שיין יידיש הערצל, וואס האט געקאנט פעסטשטעלן, וואו דער הונט ליגט באגראבן.
אודאי רעדן מיר איצט פילאסאפיש.
דער באליבטער אנקל האט געוואוסט, אז מ'מוז לעבן מיט די באשלאסן, וואס מ'נעמט-אן און די רעזולטאטן, וואס אנשטייען פון שלעכטע באשלאסן. אזוינע רעזולטאטן זיינען גאר אפט א ביטערער פיל צום שלינגען.
_________________________________________________________________
ר' יעקב שרייבט...
געדאנקען פונעם הויפט-רעדאקטאר
וואו זיינען די קריסטן?
בשעת ס'בושעוועט א חורבן אויף קריסטן אין אלע טיילן וועלט, באזונדערש אין מיטל-מזרח, זאגט קיינער ניט קיין ווארט, ניט די קריסטן אליין און ניט די מקוננים פון אונזער חורבן!
אונזער צייטשריפט איז די איינציקע אויף דער וועלט, וואס ווערט אנגעשריבן און רעדאגירט פון לעבנגעבליבענע פון דער שואה; אלזא מעגן מיר ריידן אין נאמען פון דער שואה און פון די ניצול-געווארענע פון חורבן. מיר ווייסן שוין לאנגע יארן, אז די לאזונג ,ניט קיינמאל' ביי די יידן פון דער שארית-הפליטה איז חל נאר אויף יהודים, אז די ,מקוננים' פון חורבן אייראפע אינטערעסירן זיך נאר מיט דער שואה און בלויז מיט אכזריותן אויף יידן און ,ברוך שפטרני' די אלע גויים, וואס ווערן אט-איצט געקוילעט אין די עטנישע אויסראטונגס-מלחמות אין פארשידענע טיילן וועלט. לא עלינו!
אונזערע ברידער און שוועסטער האבן זינטן חורבן געשריגן אויף קולי-קולות': ,די וועלט איז געשטאנען אין א זייט און פארמאכט די אויגן, בשעת מיר זיינען געשאכטן געווארן!' וואו זיינען די אלע יידישע ארגאניזאציעס איצט? די אלע אנשטאלטן פארמאכן אן אויג אויף די אלע שחיטות און פארשווייגן דעם גאנצן ענין! מיר האלטן, אז אויף אזא עקראן דערשיינט אזא געלעגנהייט אין גאנצן ניט און אויב אונזער אינסטיטוציעס ווייסן פון דעם, ארט עס זיי ווי דער פאראיאריקער שניי. א חרפה און א בושה! די קרבנות אין די חורבנדיקע שרפות האבן געהאפט, אז דער עולם וועט זיך אריינמישן אין צווייטן וועלט-קריג און קעמפן נאך אגרעסיווער צו ראטעווען דאס אייראפעאישע יידנטום. מיר, די קרבנות, וואס האבן איבערגעלעבט אזא גיהנום, זאגן ניט קיין ווארט און טוען גארניט מיט גארניט. נאר ,דער מאמענט' זאגט א ווארט אויף דעם דאזיקן ענין.
_________________________________________________________
געדאנקען פונעם הויפט-רעדאקטאר
וואו זיינען די קריסטן?
בשעת ס'בושעוועט א חורבן אויף קריסטן אין אלע טיילן וועלט, באזונדערש אין מיטל-מזרח, זאגט קיינער ניט קיין ווארט, ניט די קריסטן אליין און ניט די מקוננים פון אונזער חורבן!
אונזער צייטשריפט איז די איינציקע אויף דער וועלט, וואס ווערט אנגעשריבן און רעדאגירט פון לעבנגעבליבענע פון דער שואה; אלזא מעגן מיר ריידן אין נאמען פון דער שואה און פון די ניצול-געווארענע פון חורבן. מיר ווייסן שוין לאנגע יארן, אז די לאזונג ,ניט קיינמאל' ביי די יידן פון דער שארית-הפליטה איז חל נאר אויף יהודים, אז די ,מקוננים' פון חורבן אייראפע אינטערעסירן זיך נאר מיט דער שואה און בלויז מיט אכזריותן אויף יידן און ,ברוך שפטרני' די אלע גויים, וואס ווערן אט-איצט געקוילעט אין די עטנישע אויסראטונגס-מלחמות אין פארשידענע טיילן וועלט. לא עלינו!
אונזערע ברידער און שוועסטער האבן זינטן חורבן געשריגן אויף קולי-קולות': ,די וועלט איז געשטאנען אין א זייט און פארמאכט די אויגן, בשעת מיר זיינען געשאכטן געווארן!' וואו זיינען די אלע יידישע ארגאניזאציעס איצט? די אלע אנשטאלטן פארמאכן אן אויג אויף די אלע שחיטות און פארשווייגן דעם גאנצן ענין! מיר האלטן, אז אויף אזא עקראן דערשיינט אזא געלעגנהייט אין גאנצן ניט און אויב אונזער אינסטיטוציעס ווייסן פון דעם, ארט עס זיי ווי דער פאראיאריקער שניי. א חרפה און א בושה! די קרבנות אין די חורבנדיקע שרפות האבן געהאפט, אז דער עולם וועט זיך אריינמישן אין צווייטן וועלט-קריג און קעמפן נאך אגרעסיווער צו ראטעווען דאס אייראפעאישע יידנטום. מיר, די קרבנות, וואס האבן איבערגעלעבט אזא גיהנום, זאגן ניט קיין ווארט און טוען גארניט מיט גארניט. נאר ,דער מאמענט' זאגט א ווארט אויף דעם דאזיקן ענין.
_________________________________________________________
א יארהונדערט מיט ,איזמען'
ד"ר אהרון קארפאטי (קארעספאנדענט, בודאפעשט)*
ד"ר אהרון קארפאטי (קארעספאנדענט, בודאפעשט)*
דאס 20סטע יארהונדערט איז געווען א יארהונדערט מיט עקסטרעמיטעטן, א יארהונדערט פול מיט ,איזמען': מאנארכיזם; פאשיזם; קאמוניזם; קאפיטאליזם; פאנאטיזם און, איצט, קאפאראטיזם.
אונגארן האט אליין צוגעגעזן פירערליי רעזשימען אין 20סטן יארהונדערט. דער עסטרייכישער קייסער האט געהערשט דא ביז 1918. נאכן קייסער איז דער פאשיסטישער אדמיראל הארטי געקומען צו דער מאכט. נאך דער צווייטער וועלט-מלחמה איז איינגעפירט געווארן דער קאמוניסטישער רעזשים. און נאכן פונאנדערפאל פון קאמוניזם אין מזרח- און צענטראל-אייראפע איז אנטשטאנען דער קאפיטאליזם. אלזא איז אונגארן א גלענצנדער ביישפיל און טראגישער קרבן פון די ,איזמען' מיט זיינע ענדפונקטן, וואס האבן געבושעוועט אין משך פונעם פארגאנגענעם יארהונדערט.
קאפיטאליזם האט אבער געהערשט נאר א קורצע צייט אין מזרח-אייראפע ביז דער קארפאראטיזם האט איבערגענומען די לענדער און די וועלט-עקאנאמיע און בושעוועט אזוי ווי א מדבר-שטורעם. דער נידערטרעכטיקסטער משל פון קארפאראטיזם איז רוסלאנד, וואו די אפאראטשיקעס און שווארץ-מארק-הענדלער האבן פארכאפט די עקאנאמיע און געשעפטן און אזוי ארום אנגעקליבן איבערנאכט מיליארדן. קאפאראטיזם האט געבוירן אליגארכיזם. די צוויי זיינען כמעט ווי דאס זעלבע.
ס'איז גרינג צו דערקענען די אלע שיקאנעס און אינרטריגעס פון די גרויסע בענק און קארפאראציעס, וואס באשטימען, ווער ס'ווערט דערוויילט צום אמט מיט זייער שטיצע און ביישטייערונגען בשעת זיי נעמען-אן די הויפט-באשלוסן הינטער די קוליסן.
אפילו די פאראייניקטע שטאטן, וואס איז געווען דער בעסטער ביישפיל פונעם מיטל-וועג און פרייהייט איז פארדארבן געווארן פון די כיטרע סופערקארפאראציעס, וואס גנבהנען אן שום בושה אלע גרענעצן מיט א פאסקודנער חוצפה.
דער מיטל-וועג איז, ליידער , נישט געווען דער הערשער איבערן 20סטן יארהונדערט, וואס האט זיך אנגעהויבן מיטן סוף פונעם ,גרויסן קריג' און זיך פארענדיקט מיטן פונאנדערפאל פון ראטן-פארבאנד. ס'איז באמת געווען א קורץ און טומלדיק יארהונדערט!
די ,פאקס בריטאניקע', די הונדערטיאריקע הערשאפט פון ענגלאנד איבער איין-פערטל פונעם גלאבוס האט פארגעשטעלט מיט זיך א הונדערטיאריקן וועלטס-שלום. די ,פאקס אמעריקאנע' איז, צום באדויערן, געווען קירצער, הגם דאס 20סטע יארהונדערט איז געווען באקאנט ווי דאס אמעריקאנער יארהונדערט.
פאשיזם צוזאמען מיט קאמוניזם האבן פארוואנדלט דאס 20סטע יארהונדערט אין דער בלוטיקסטער עפאכע אין דער וועלט-געשיכטע מיטן מאסן-מארד איבער העכער 100 מיליאן מענשן. אלזא האבן מיר אויך געזען ביי די לעצטע פאר יארצענדליקער ווי דער פאנאטיזם איז אנטשטאנען אין די דריי מערב-רעליגיעס מחמת זייער אומבאקוועמלעכקייט און אומצופרידנקייט פון דער היינטיקער וועלט. אלע פאנאטישע פראקציעס אין יעדער פון די מערב-רעליגיעס ווארטן, אז אזא מין דערלייזער זאל קומען און זיי אויסלייזן פון אלע יסורים. זיי וועלן ווארטן אומזיסט און אומנישט עד-סוף-כל-הדורות.
די איבערקארפאראציעס און פינאנץ-אנשטאלטן זענען אבער שוין אויפגעפרעסן געווארן פון געלט-גייציקייט און דעם יצר-הרע. די אליגארכן פאלן כורעים פארן עגל-זהב און פארקויפן די נשמה אין נאמען פון דער אונטערשטער שורה ,פראפיטן'.
וואו איז דער מיטל-וועג אהינגעקומען? וואו איז דער באלאנס?
די עקאנאמיע זאל דינען דעם פשוטן ארבעטער. צי האט דער קליינער מענש היינט-צו-טאג גוטע אויסזיכטן צו האבן פיין פרנסה, געבן דער משפחה ברויט און פירן א מיטלקלאסיק לעבן? דער מיטל-קלאס עקזיסטירט שוין מער נישט.
דער יצר-הרע איז אייביק טעטיק און שטארק. ער ווערט קיינמאל נישט אויסגעמאטערט. די נאכט האט טויזנט אויגן! און זי ,איזמען' הערשן נאך אלץ איבער דער וועלט, וואו יעדער וואונש זייערער ווערט באוויליגט פון אונזערע פירער. דאס זענען קעשענע-פאליטיקער, ווייל זיי ליגן ביי די אליגארכן אין קעשענע און טוען אלעס, וואס מ'הייסט זיי. און אונז לאזן זיך דערווייל שפייען אין דער קאשע!
אין די לעצטע יארצענדליקער זענען דערשינען פון באקאנטע דענקער א צאל ביכער וועגן קארפאראטיזם און ווי אזוי זיי וועלן אין א קורצער צייט ארום איבערנעמען און הערשן איבער רעגירונגען און לענדער, וואו די פעלקער פון דער וועלט וועלן זיי דינען מיט געטריישאפט אזוי ווי א פאלק איז איצט געטריי א מדינה. אזא וועלט דערנענטערט זיך געשווינד! ס'איז אבער נישט צו שפעט אפצושטעלן די פינצטערע גזלנים, וואס פארכאפן די וועלט אין דער שטאק-פינצטערער נאכט בשעת זי שלאפט. די דורות ווערן וואס אמאל שוואכער בשעת דער שטן ווערט וואס אמאל שטארקער און די אליגארכן ווערן וואס אמאל רייכער און דרייסטער!
רבותי, אזוי איז נישט באשערט! די צוקונפט איז נישט קיין פעסטגעשטעלטע. וואס פארא צוקונפט מיר וועלן באקומען, וועט זיך ווענדן אין אונז. אונז אנטשיידן אליין אונזער שיקזאל... מיט אקציע אדער מיט אפאטיע.
רוים ברענט! פידלט נישט!
*ד"ר קארפאטי שרייבט אויף אן אונגארישן יידיש, וואס די רעדאקציע בעסערט ניט אויס אויף קיין ריינעם יידיש, כדי די לייענער זאלן זען ווי די יידן אין אויבערלאנד און זיבן-בערגן האבן אמאל גערעדט און זיך פאסמאקעווען מיט דעם דיאלעקט.
__________________________________________________________________________
אונגארן האט אליין צוגעגעזן פירערליי רעזשימען אין 20סטן יארהונדערט. דער עסטרייכישער קייסער האט געהערשט דא ביז 1918. נאכן קייסער איז דער פאשיסטישער אדמיראל הארטי געקומען צו דער מאכט. נאך דער צווייטער וועלט-מלחמה איז איינגעפירט געווארן דער קאמוניסטישער רעזשים. און נאכן פונאנדערפאל פון קאמוניזם אין מזרח- און צענטראל-אייראפע איז אנטשטאנען דער קאפיטאליזם. אלזא איז אונגארן א גלענצנדער ביישפיל און טראגישער קרבן פון די ,איזמען' מיט זיינע ענדפונקטן, וואס האבן געבושעוועט אין משך פונעם פארגאנגענעם יארהונדערט.
קאפיטאליזם האט אבער געהערשט נאר א קורצע צייט אין מזרח-אייראפע ביז דער קארפאראטיזם האט איבערגענומען די לענדער און די וועלט-עקאנאמיע און בושעוועט אזוי ווי א מדבר-שטורעם. דער נידערטרעכטיקסטער משל פון קארפאראטיזם איז רוסלאנד, וואו די אפאראטשיקעס און שווארץ-מארק-הענדלער האבן פארכאפט די עקאנאמיע און געשעפטן און אזוי ארום אנגעקליבן איבערנאכט מיליארדן. קאפאראטיזם האט געבוירן אליגארכיזם. די צוויי זיינען כמעט ווי דאס זעלבע.
ס'איז גרינג צו דערקענען די אלע שיקאנעס און אינרטריגעס פון די גרויסע בענק און קארפאראציעס, וואס באשטימען, ווער ס'ווערט דערוויילט צום אמט מיט זייער שטיצע און ביישטייערונגען בשעת זיי נעמען-אן די הויפט-באשלוסן הינטער די קוליסן.
אפילו די פאראייניקטע שטאטן, וואס איז געווען דער בעסטער ביישפיל פונעם מיטל-וועג און פרייהייט איז פארדארבן געווארן פון די כיטרע סופערקארפאראציעס, וואס גנבהנען אן שום בושה אלע גרענעצן מיט א פאסקודנער חוצפה.
דער מיטל-וועג איז, ליידער , נישט געווען דער הערשער איבערן 20סטן יארהונדערט, וואס האט זיך אנגעהויבן מיטן סוף פונעם ,גרויסן קריג' און זיך פארענדיקט מיטן פונאנדערפאל פון ראטן-פארבאנד. ס'איז באמת געווען א קורץ און טומלדיק יארהונדערט!
די ,פאקס בריטאניקע', די הונדערטיאריקע הערשאפט פון ענגלאנד איבער איין-פערטל פונעם גלאבוס האט פארגעשטעלט מיט זיך א הונדערטיאריקן וועלטס-שלום. די ,פאקס אמעריקאנע' איז, צום באדויערן, געווען קירצער, הגם דאס 20סטע יארהונדערט איז געווען באקאנט ווי דאס אמעריקאנער יארהונדערט.
פאשיזם צוזאמען מיט קאמוניזם האבן פארוואנדלט דאס 20סטע יארהונדערט אין דער בלוטיקסטער עפאכע אין דער וועלט-געשיכטע מיטן מאסן-מארד איבער העכער 100 מיליאן מענשן. אלזא האבן מיר אויך געזען ביי די לעצטע פאר יארצענדליקער ווי דער פאנאטיזם איז אנטשטאנען אין די דריי מערב-רעליגיעס מחמת זייער אומבאקוועמלעכקייט און אומצופרידנקייט פון דער היינטיקער וועלט. אלע פאנאטישע פראקציעס אין יעדער פון די מערב-רעליגיעס ווארטן, אז אזא מין דערלייזער זאל קומען און זיי אויסלייזן פון אלע יסורים. זיי וועלן ווארטן אומזיסט און אומנישט עד-סוף-כל-הדורות.
די איבערקארפאראציעס און פינאנץ-אנשטאלטן זענען אבער שוין אויפגעפרעסן געווארן פון געלט-גייציקייט און דעם יצר-הרע. די אליגארכן פאלן כורעים פארן עגל-זהב און פארקויפן די נשמה אין נאמען פון דער אונטערשטער שורה ,פראפיטן'.
וואו איז דער מיטל-וועג אהינגעקומען? וואו איז דער באלאנס?
די עקאנאמיע זאל דינען דעם פשוטן ארבעטער. צי האט דער קליינער מענש היינט-צו-טאג גוטע אויסזיכטן צו האבן פיין פרנסה, געבן דער משפחה ברויט און פירן א מיטלקלאסיק לעבן? דער מיטל-קלאס עקזיסטירט שוין מער נישט.
דער יצר-הרע איז אייביק טעטיק און שטארק. ער ווערט קיינמאל נישט אויסגעמאטערט. די נאכט האט טויזנט אויגן! און זי ,איזמען' הערשן נאך אלץ איבער דער וועלט, וואו יעדער וואונש זייערער ווערט באוויליגט פון אונזערע פירער. דאס זענען קעשענע-פאליטיקער, ווייל זיי ליגן ביי די אליגארכן אין קעשענע און טוען אלעס, וואס מ'הייסט זיי. און אונז לאזן זיך דערווייל שפייען אין דער קאשע!
אין די לעצטע יארצענדליקער זענען דערשינען פון באקאנטע דענקער א צאל ביכער וועגן קארפאראטיזם און ווי אזוי זיי וועלן אין א קורצער צייט ארום איבערנעמען און הערשן איבער רעגירונגען און לענדער, וואו די פעלקער פון דער וועלט וועלן זיי דינען מיט געטריישאפט אזוי ווי א פאלק איז איצט געטריי א מדינה. אזא וועלט דערנענטערט זיך געשווינד! ס'איז אבער נישט צו שפעט אפצושטעלן די פינצטערע גזלנים, וואס פארכאפן די וועלט אין דער שטאק-פינצטערער נאכט בשעת זי שלאפט. די דורות ווערן וואס אמאל שוואכער בשעת דער שטן ווערט וואס אמאל שטארקער און די אליגארכן ווערן וואס אמאל רייכער און דרייסטער!
רבותי, אזוי איז נישט באשערט! די צוקונפט איז נישט קיין פעסטגעשטעלטע. וואס פארא צוקונפט מיר וועלן באקומען, וועט זיך ווענדן אין אונז. אונז אנטשיידן אליין אונזער שיקזאל... מיט אקציע אדער מיט אפאטיע.
רוים ברענט! פידלט נישט!
*ד"ר קארפאטי שרייבט אויף אן אונגארישן יידיש, וואס די רעדאקציע בעסערט ניט אויס אויף קיין ריינעם יידיש, כדי די לייענער זאלן זען ווי די יידן אין אויבערלאנד און זיבן-בערגן האבן אמאל גערעדט און זיך פאסמאקעווען מיט דעם דיאלעקט.
__________________________________________________________________________
מיט 100 יאר צוריק
וואס ס'האט זיך געטאן געהערט אין 1914
אינטערעסאנטע פיטשעווקעס פון ,דער מאמענט', זונטיק, 1 פעברואר
וואס ס'האט זיך געטאן געהערט אין 1914
אינטערעסאנטע פיטשעווקעס פון ,דער מאמענט', זונטיק, 1 פעברואר
| צ[80 מיליאן אויף ראדיום]. די אמעריקאנישע צייטונגען דערציילן, אז איינער פון די אמעריקאנישע מיליארדערן, וועלכער האט ניט געוואלט פארעפנטלעכן זיין נאמען, האט געשענקט א סומע פון 80 מיליאן רובל אויף צו גרינדן 20 שפיטאלן, וואו מ'זאל היילן די קרעבס-קראנקע מיט ראדיום. דער זעלטענער נדבן האט דערביי געפאדערט, אז אין יעדער שפיטאל זאל זיין ניט ווייניקער פון 5 גראם ראדיום. 1 צ[פון א משוגענער מאלפע]. אין באנגאלארע אין אינדיע האט דער ארטיקער ענגלישער פעלד-ארטילערישער פאלק געהאלטן ביי זיך א מאלפע * מיט 6 מאנאטן צוריק האט די מאלפע באקומען א ביס פון א משוגענעם הונט, אבער ביז איצט איז זי געווען אין גאנצן רואיק. ערשט מיט אייניקע טעג צוריק האט זיך די מאלפע פלוצלונג אנגעהויבן ווארפן אויף די סאלדאטן און צעביסן 35 פון זיי. איינער איז שוין געשטארבן, און די איבעריקע האט מען אפגעפירט אין א שווערן צושטאנד אין שפיטאל. 1 א[קרבן פון קינעמאטאגראף]. אין נאיראבי (אסא-אפריקע) אפערירט איצט א גרויסע ענגלישע קינעמאטאגראפישע געזעלשאפט, וועלכע נעמט-אראפ פארן קינעמאטאגראף די טויטע און לעבעדיקע נאטור פון אפריקע. דעם מיטגליד פון דער דאזיקער געזעלשאפט, פריץ שינדלער, האט זיך די טעג פארוואלט אראפנעמען פון דער ווייטנס א לייבן-פאמיליע. ווען ער האט געהאלטן אין מיטן דער ארבעט, איז אויף אים ארויפגעשפרונגען א לייב און צעריסן אויף שטיקער. 1 ר[איטאליענעישער הויף קעגן טאנגא]. ניט קוקנדיק דערויף, וואס דער טאנץ טאנגא האט צום אנהייב געהאט שטארק אויסגענומען ביי דער איטאליענישער קעניגין, וועלכע פלעג אים טאנצן זייער גערן, - האט זיך איצט דער איטאליענישער קעניג ארויסגעזאגט קעגן דאזיקן טאנץ, און בעתן היי-יאריקן הויף-באל איז דער טאנגא אראפגענומען געווארן פון דער טאג-ארדענונג. 2 | א חתונה ביי יידישע מאגנאטן. א זון פון אסקאר שטרויס האט די לעצטע וואך חתונה געהאט מיט פריילין גוגענהיים, די טאכטער פון יידישן קופער-קעניג אין אמעריקע. 1 דער שדוך איז א רעזולטאט פון א לאנגער ליבע צווישן ביידע יונגע לייט ווי אויך פון דער נאענטער, פריינטלעכער באציאונג, וואס האט תמיד געהערשט צווישן די שטרויסעס און גוגענהיימס. 1 א מאדנער צופאל איז, וואס ביידע פאמיליעס האבן פארלוירן מיטגלידער אין דעם ,טיטאניק אומגליק'. אסקאר שטרויס האט פארלוירן זיין ברודער איזידאר און דאס אייגענע האט אויך פארלוירן דניאל גוגענהיים, דער אבי-הכלה; זיין ברודער בנימין איז דערטרונקען געווארן מיטן ,טיטאניק'. 1 וועגן קיין נדן איז דא קיין רייד ניט. דער חתן וועט פון ביידע צדדים קריגן מתנות טאקע אין מזומנים, וואס יעדער ייד האט זיך עס געוואונשן צו פארמאגן. די הויפט-זאך וועט פילייכט זיין, וואס דער חתן וועט אריינגענומען ווערן אין די גרויסע געשעפטן, וואס די פאמיליע גוגענהיים האט אין אלע טיילן וועלט. זייערע אונטערנעמונגען זיינען אומגעהויער גרויס. זיי האבן אייזבאנען, פארשידענערליי גרובן, איבערהויפט קופער-גרובן, און אנדער געשעפטן. ווי געוויינלעך, קאנען זיי געפינען א גוטע שטעלע פאר דעם יונגן בעל-הביתל. 1 ביז אהער האט זיך ראדזשער שטרויס פארנומען מיט פאליטיק. ער האט ארויסגעהאלפן זיין פאטער אסקאר, וועלכער איז שוין געווען אמעריקאנישער האנדלס-מיניסטער און געזאנדטער אין טערקיי. מ'האט גערעכנט, אז ראדזשער וועט מיט דער צייט ווערן א גרויסער דיפלאמאט. 2 זיין שווער גוגענהיים איז אבער א פראקטישער מענש און כאטש איינער פון זיינע ברידער איז געווען א סענאטאר, פון דעסט וועגן גלויבט ער, אז זיך אפצוגעבן מיט געשעפטן איז מער פראקטיש ווי זיך פארנעמען מיט פאליטיק און דערום קאן זיין, אז דער יונגער שטרויס זאל ווערן א געשעפטסמאן. 1 אזוי צי אזוי, מיר זיינען מיט אים פארזארגט. ער וועט זיך דארפן ניט דרייען קיין קאפ וועגן דעם ווי נעמט מען א קערבל אויף שבת. 1 די חתונה איז צוגעגאנגען זייער יידישלעך, מיט אלע טראדיציאנעלע יידישע צערעמאניעס. 1 |
פאר די אבעסינישע יידן
אין גיכן וועט זיך צונויפקומען אין פראנקפורט אן אלגעמיינע פארזאמלונג פון אלע מיטגלידער פון דעם ,אינטערנאציאנאלן קאמיטעט פאר די פאלאשן'. (פאלאשן איז, כידוע, דער נאמען פון די אבעסינישע שווארצע יידן, וועגן וועלכע געוויסע געלערנטע מיינען, אז דאס איז א רעשט פון די עשרת-השבטים.) די פארזאמלונג וועט באטראכטן די מיטלען, וועלכע זיינען נויטיק, כדי איינצוארדענען יידישע שולן אין אלע גרויסע פונקטן, וואו די שווארצע יידן וואוינען.
ס'האנדלט זיך וועגן א ברייטער טעטיקייט. קודם-כל ווילן די פירער פון קאמיטעט גרינדן א גרויסן לערער-סעמינאר, אויף דער ערד, וואס ווערט צוליב דעם צוועק געשענקט פון דער איטאליענישער רעגירונג אין אסכארע (ביי דער אבעסינישער גרענעץ). ביים לערער-סעמינאר וועט זיין א פולשטענדיקער פאנסיאן, און די תלמידים וועלן דערצויגן ווערן אין טראדיציאנעל-יידישן גייסט.
דער פלאן פאדערט טאקע א סך געלט, אבער די פראנקפורטער האפן, אז זיי וועלן דאס געלט צונויפברענגען.
אין די באראטונגען וועט זיך אויך באטייליקן ד"ר יעקב פייטלאוויטש, דער באקאנטער אבעסיניע-פארשער, האט דער ערשטער באשריבן די אבעסינישע יידן אין דער אייראפעאיש-יידישער פרעסע, און וועלכער איז דער איניציאטאר פון גאנצן פלאן.
_________________________________________________________
אין גיכן וועט זיך צונויפקומען אין פראנקפורט אן אלגעמיינע פארזאמלונג פון אלע מיטגלידער פון דעם ,אינטערנאציאנאלן קאמיטעט פאר די פאלאשן'. (פאלאשן איז, כידוע, דער נאמען פון די אבעסינישע שווארצע יידן, וועגן וועלכע געוויסע געלערנטע מיינען, אז דאס איז א רעשט פון די עשרת-השבטים.) די פארזאמלונג וועט באטראכטן די מיטלען, וועלכע זיינען נויטיק, כדי איינצוארדענען יידישע שולן אין אלע גרויסע פונקטן, וואו די שווארצע יידן וואוינען.
ס'האנדלט זיך וועגן א ברייטער טעטיקייט. קודם-כל ווילן די פירער פון קאמיטעט גרינדן א גרויסן לערער-סעמינאר, אויף דער ערד, וואס ווערט צוליב דעם צוועק געשענקט פון דער איטאליענישער רעגירונג אין אסכארע (ביי דער אבעסינישער גרענעץ). ביים לערער-סעמינאר וועט זיין א פולשטענדיקער פאנסיאן, און די תלמידים וועלן דערצויגן ווערן אין טראדיציאנעל-יידישן גייסט.
דער פלאן פאדערט טאקע א סך געלט, אבער די פראנקפורטער האפן, אז זיי וועלן דאס געלט צונויפברענגען.
אין די באראטונגען וועט זיך אויך באטייליקן ד"ר יעקב פייטלאוויטש, דער באקאנטער אבעסיניע-פארשער, האט דער ערשטער באשריבן די אבעסינישע יידן אין דער אייראפעאיש-יידישער פרעסע, און וועלכער איז דער איניציאטאר פון גאנצן פלאן.
_________________________________________________________
שטעט און שטעטלעך
אמאל און היינט. - פאר וואס מ'שרעקט זיך?
די לעצטע צייט האבן איבער די יידישע שטעט און שטעטלעך זייער אפט אנגעהויבן ארומפארן חזנים. דאס איז ניט קיין נייעס ביי יידן. פון לאנגע יארן זיינען חזנים ארומגעפארן איבער די יידישע שטעט דאווענען שבתים און דער עולם האט זיי אומעטום ווארעם אויפגענומען.
גאר אנדערש האט עס אבער דאן אויסגעזען. ווען ס'איז געקומען א חזן אין א שטאט, איז געווען אן אמתע שמחה. יעדער ייד האט שוין פארויס געפילט דאס פארגעניגן. דעם גרויסן עונג-שבת, וואס מ'וועט אין שול פון דאווענען.
די שול איז אין אזא שבת געווען געפאקט מיט דאוונער, יעדער איז געגאנגען הערן דעם נייעם חזן פראנק און פריי. און ניט נאר אינעווייניק, נאר ארום דער שול איז מען געשטאנען און געהערט כאטש פון דערוויינטס דעם חזן.
האט זיך געענדיקט דער שבת, האבן זיך גבאים פון די עליות, אדער די פארמעגלעכע בעל-הביתים זיך צוזאמענגעלייגט און מ'האט דעם חזן באצאלט און דער עולם האט אים מיט כבוד און דאנקבארקייט באגלייט. איין חזן איז אוועקגעפארן, האט דער עולם שוין אנגעהויבן אויסקוקן, אז גאט זאל אין זייער שטעטל צושיקן א נייעם חזן אויף שבת און יידן זאלן, נאך זעקס וואכעדיקע טעג ארבעט און זארג, ווידער האבן פארגעניגן פון א נייעם חזן.
איצט פארן אויך ארום חזנים איבער די יידישע שטעט, און אפשר עפטער אין א גרעסערער צאל ווי אין די אמאליקע גוטע יארן, כאטש איצט זיינען די צייטן ביי יידן ניט אזוי גוט ווי אמאל.
נאר ווי זעט עס איצטער אויס? אט וועגן דעם שרייבט מען אונז פון ביעלא-צערקאוו (קיעוו. גוב.):
דאס הארץ פון יעדן יידן באגיסט זיך מיט בלוט צוזענדיק, וואס די אלערליי אנגעפארענע חזנים מאכן מיט אונזער גאטס הויז - כ'מיין מיט אונזער שול.
אונזער שול, וואו אונזערע זיידעס און טאטס און מיר גייען דאווענען און אויסגיסן אונזער פארביטערט הארץ, אונזער שול, אויף וועלכע אונזערע קליינע קידנער זיינען געוואוינט ווי צו קוקן אויף אזא ארט, וואו ס'געפינט זיך גאט, די דאזיקע שול איז, א דאנק די אלערליי אנגעפארענע חזנים, איבערגעקערט געווארן אין א קאצנערט-זאל, וואו מ'אפלאדירט די חזנים מיט בראווא-אויסגעשרייען און מיט הוררא!
די חזנים שעמען זיך גארניט און אפן פראנק און פריי קומען זיי אהער ניט צו דאווענען, נאר צו געבן קאנצערטן אין שול, מ'האט קיין בושה ניט און מ'דרוקט וועגן דעם טעאטער-אפישן, מ'צעקלאפט זיי איבער דער גאנצער שטאט און מ'לויפט קויפן בילעטן אום שבת אפילו אין שול זעלבסט.
איז דאס ניט א געוואלדיקער הלל-השם?
שוין זשע, ווען די חזנים, וועלכע קומען אהער אלס ארטיסטן, קאנען זיי דאס ניט טאן אין קיין באזונדערן קאנצערט-זאל אדער אין די זעלבע ערטער, וואו ס'שפילן דא טעאטער אלערליי רוסישע און מאלאראסישע ארטיסטן. שוין זשע וועלן די דאזיקע ארטיסטן זיך דערלויבן געבן קאנצערטן און שפילן טעאטער אין זייערע געבעט-הייזער?
פארוואס זשע מוז ביי אונז יעדן אלץ, אפילו דאס הייליקסטע ווי גאטס הויז, זיין הפקר?
שוין זשע פארוואס קאנען אונזערע חזנים ניט לאזן צורו אונזער שול, וואו מיר בעטן פאר דעם, וואס לעבט אייביק.
דאס איז גערעדט, ווען די חזנים גיבן זייערע ,קאנצערטן' שבת אין שול, וואס ס'געהער זיך אן אין דער וואכן, פירן נאך אריין די חזנים אין שול כלי-זמר, אדער אנדערע מוזיקאנטן, און דאן זעט-אויס די שול, גאט זאל מיך ניט שטראפן פאר די רייד, אן אמתער באלאגאן.
צום באדויערן אבער, קאנען מיר זאגן, אז ביעלא-צערקאוו איז ניט די איינציקע יידיש שטאט. וועגן דעם זעלבן, אז א דאנק די אלערליי אנגעפארענע חזנים איז מען מחלל אונזערע שולן, קלאגט מען זיך פאר אונז פון פיל יידישע שטעט און שטעטלעך.
שולדיק אין דעם מיינען מיר, זיינען אויך די גבאים פון די שולן, ווייל קיין חזן קאן זיי ניט נויטן, זיי זאלן דערלויבן מאכן קאנצערטן אין די שולן. און ווען די חזנים ווילן געבן קאנצערטן, קאנען זיי געפינען אנדערע פאסענדערע ערטער.
_________________________________________________________
אמאל און היינט. - פאר וואס מ'שרעקט זיך?
די לעצטע צייט האבן איבער די יידישע שטעט און שטעטלעך זייער אפט אנגעהויבן ארומפארן חזנים. דאס איז ניט קיין נייעס ביי יידן. פון לאנגע יארן זיינען חזנים ארומגעפארן איבער די יידישע שטעט דאווענען שבתים און דער עולם האט זיי אומעטום ווארעם אויפגענומען.
גאר אנדערש האט עס אבער דאן אויסגעזען. ווען ס'איז געקומען א חזן אין א שטאט, איז געווען אן אמתע שמחה. יעדער ייד האט שוין פארויס געפילט דאס פארגעניגן. דעם גרויסן עונג-שבת, וואס מ'וועט אין שול פון דאווענען.
די שול איז אין אזא שבת געווען געפאקט מיט דאוונער, יעדער איז געגאנגען הערן דעם נייעם חזן פראנק און פריי. און ניט נאר אינעווייניק, נאר ארום דער שול איז מען געשטאנען און געהערט כאטש פון דערוויינטס דעם חזן.
האט זיך געענדיקט דער שבת, האבן זיך גבאים פון די עליות, אדער די פארמעגלעכע בעל-הביתים זיך צוזאמענגעלייגט און מ'האט דעם חזן באצאלט און דער עולם האט אים מיט כבוד און דאנקבארקייט באגלייט. איין חזן איז אוועקגעפארן, האט דער עולם שוין אנגעהויבן אויסקוקן, אז גאט זאל אין זייער שטעטל צושיקן א נייעם חזן אויף שבת און יידן זאלן, נאך זעקס וואכעדיקע טעג ארבעט און זארג, ווידער האבן פארגעניגן פון א נייעם חזן.
איצט פארן אויך ארום חזנים איבער די יידישע שטעט, און אפשר עפטער אין א גרעסערער צאל ווי אין די אמאליקע גוטע יארן, כאטש איצט זיינען די צייטן ביי יידן ניט אזוי גוט ווי אמאל.
נאר ווי זעט עס איצטער אויס? אט וועגן דעם שרייבט מען אונז פון ביעלא-צערקאוו (קיעוו. גוב.):
דאס הארץ פון יעדן יידן באגיסט זיך מיט בלוט צוזענדיק, וואס די אלערליי אנגעפארענע חזנים מאכן מיט אונזער גאטס הויז - כ'מיין מיט אונזער שול.
אונזער שול, וואו אונזערע זיידעס און טאטס און מיר גייען דאווענען און אויסגיסן אונזער פארביטערט הארץ, אונזער שול, אויף וועלכע אונזערע קליינע קידנער זיינען געוואוינט ווי צו קוקן אויף אזא ארט, וואו ס'געפינט זיך גאט, די דאזיקע שול איז, א דאנק די אלערליי אנגעפארענע חזנים, איבערגעקערט געווארן אין א קאצנערט-זאל, וואו מ'אפלאדירט די חזנים מיט בראווא-אויסגעשרייען און מיט הוררא!
די חזנים שעמען זיך גארניט און אפן פראנק און פריי קומען זיי אהער ניט צו דאווענען, נאר צו געבן קאנצערטן אין שול, מ'האט קיין בושה ניט און מ'דרוקט וועגן דעם טעאטער-אפישן, מ'צעקלאפט זיי איבער דער גאנצער שטאט און מ'לויפט קויפן בילעטן אום שבת אפילו אין שול זעלבסט.
איז דאס ניט א געוואלדיקער הלל-השם?
שוין זשע, ווען די חזנים, וועלכע קומען אהער אלס ארטיסטן, קאנען זיי דאס ניט טאן אין קיין באזונדערן קאנצערט-זאל אדער אין די זעלבע ערטער, וואו ס'שפילן דא טעאטער אלערליי רוסישע און מאלאראסישע ארטיסטן. שוין זשע וועלן די דאזיקע ארטיסטן זיך דערלויבן געבן קאנצערטן און שפילן טעאטער אין זייערע געבעט-הייזער?
פארוואס זשע מוז ביי אונז יעדן אלץ, אפילו דאס הייליקסטע ווי גאטס הויז, זיין הפקר?
שוין זשע פארוואס קאנען אונזערע חזנים ניט לאזן צורו אונזער שול, וואו מיר בעטן פאר דעם, וואס לעבט אייביק.
דאס איז גערעדט, ווען די חזנים גיבן זייערע ,קאנצערטן' שבת אין שול, וואס ס'געהער זיך אן אין דער וואכן, פירן נאך אריין די חזנים אין שול כלי-זמר, אדער אנדערע מוזיקאנטן, און דאן זעט-אויס די שול, גאט זאל מיך ניט שטראפן פאר די רייד, אן אמתער באלאגאן.
צום באדויערן אבער, קאנען מיר זאגן, אז ביעלא-צערקאוו איז ניט די איינציקע יידיש שטאט. וועגן דעם זעלבן, אז א דאנק די אלערליי אנגעפארענע חזנים איז מען מחלל אונזערע שולן, קלאגט מען זיך פאר אונז פון פיל יידישע שטעט און שטעטלעך.
שולדיק אין דעם מיינען מיר, זיינען אויך די גבאים פון די שולן, ווייל קיין חזן קאן זיי ניט נויטן, זיי זאלן דערלויבן מאכן קאנצערטן אין די שולן. און ווען די חזנים ווילן געבן קאנצערטן, קאנען זיי געפינען אנדערע פאסענדערע ערטער.
_________________________________________________________
נעכטיקע רעקלאמעס
ווארשעווער ,מאמענט', פרייטיק, 6 פעברואר 1914
זייט ניט מער שוואך, נערוועז אדער קראפטלאז!
איר קאנט באקומען א רעצעפט פון א בארימטן דאקטאר גאנץ אומזאנסט!
איצט קאנט איר ווערן א שטארקער, מונטערער מאנס-פערזאן און
צוריקשטעלן די פארלוירענע געשלעכטלעכע ענערגיע, באנוצנדיק ביי זיך אין שטויב.
לעזט-דורך דעם דאזיקן מערקווירדיקן, אומזיסטיקן פארשלאג.
שרייבט דאס אויס שוין איצט.
ווארשעווער ,מאמענט', פרייטיק, 6 פעברואר 1914
זייט ניט מער שוואך, נערוועז אדער קראפטלאז!
איר קאנט באקומען א רעצעפט פון א בארימטן דאקטאר גאנץ אומזאנסט!
איצט קאנט איר ווערן א שטארקער, מונטערער מאנס-פערזאן און
צוריקשטעלן די פארלוירענע געשלעכטלעכע ענערגיע, באנוצנדיק ביי זיך אין שטויב.
לעזט-דורך דעם דאזיקן מערקווירדיקן, אומזיסטיקן פארשלאג.
שרייבט דאס אויס שוין איצט.
דאס וועט אייך פולקום אויסקורירן.
מיטן צוועק צו באקענען די דאקטוירים און דערווייזן אלע שלאפע, נערוועזע און קראפטלאזע מאנס-פערזאנען, אז ענדלעך איז געפונען געווארן אזא פרעפאראט, וועלכער קורירט-אויס דורכאויס די אויבן-אויסגערעכנטע דערקראנקונגען: א באוואוסטער דאקטאר, וועלכער האט געמאכט די אנטדעקונג, איז מודיע דורך דער פרעסע, אז יעדן לעזער פון דער דאזיקער אויסגאבע וועט ער ארויסשיקן אן אויספירלעכן רעצעפט פון דעם דאזיקן פרעפאראט, וועלכער גיט וואונדערלעך פרישע כחות, אויך אין דער שטיל פון אייער צימער, אן דעם וויסן פון אייער פאמיליע אדער פריינט, און זיך איבערצייגן, אז דער דאזיקער וואונדער-אויפטוענדיקער פרעפאראט רעכטפארטיקט אלץ, וואס ס'ווערט וועגן אים גערעדט.
איר וועט ניט באדארפן אייננעמען קיין שעדלעכע רפואות, ניט קיין גיפטיקע מיטלען, וואס דערוועקן נאר אויף א קורצער צייט, און צעשטערן אלע אייערע האפענונגען און אייער מאגן. איר באדארפט ניט דערווערבן טייערע עלעקטרישע רעפאראטן. זייט איינער פון די גליקלעכע, וועלכע קענען דעם דאזיקן רעצעפט. דאס איז אזעלכעס, וועלכעס ס'לוינט צו דערקענען און פארבאהאלטן אויף אייער גאנצן לעבן. זייט איר אלט, אדער יונג - ס'איז קיין אונערשיד ניט. שרייבט-אויס דעם דאזיקן רעצעפט נאך היינט און איר וועט בענטשן דעם טאג, אין וועלכן איר האט עס געטאן. געדענקט, אז ער ווערט ארויסגעשיקט אומזיסט. לייגט נאר ביי צוויי מארקעס צו 7 קאפקעס אויף איבערשיקונג.
_________________________________________________________
ארדע טשארלס ווינגייט
העלדנמוטיקער קעמפער פאר ישראל
שאול סארקין (קארעספאנדענט, ישראל)
העלדנמוטיקער קעמפער פאר ישראל
שאול סארקין (קארעספאנדענט, ישראל)
דער בריטישער ארמיי-קאפיטאן איז געקומען אין 1936 אין פאלעסטינע. דאס איז געווען א צייט, ווען די אראבישע טעראריסטן זיינען ארויפגעפאלן ניט בלויז אויף די קיבוצים, נאר אויך אויף די אביעקטן פון בריטישע אינטערעסן, ווי די נאפט-לייטונגען און הייצווארג-אביעקטן אין חיפה.
כדי צו לייגן א סוף צו די אראבישע אנפאלן, איז אנפארטרויט געווארן דער יונגער אפיציר ארדע טשארלס ווינגייט. פארבונדן האט זיך ווינגייט מיט יונגע לייט פון א קיבוץ, ארגאניזירט אטריאדן און אנגעהויבן באקעמפן דעם אראבישן טעראר. צוערשט האבן די יידן געקוקט מיט אומצוטרוי אויף דעם ענגלענדער. מיט דער צייט האבן זיי אבער געזען ווי איבערגעגעבן ער איז די אידייען פון ציוניזם.
,כ'בין געקומען קיין פאלעסטינע און האב אנטדעקט א פאלק', אויף וועלכן מ'האט הונדערטער יארן געקוקט מיט פאראכטונג, אבער ניט געקוקט אויף די פארפאלגונגען,' האט ווינגייט געשריבן, צוגעבנדיק: ,איז דאס פאלק ניט געבליבן איינגעבראכן און האט אנגעהויבן פון ס'ניי בויען דאס לאנד, פון וועלכן זיי זיינען מיט 2,000 יאר צוריק געווען פארטריבן. געפילט האב איך זיך ווי א טייל פון דעם פאלק'.
ווינגייט האט זיך אויסגעלערנט עברית און זיך פארבונדן מיט ,הגנה'. זיין דערפארונג האט ער געוואלט איבערגעבן די קעמפער פון די אומלעגאלע קאמפס-ארגאניזאציעס. ער איז געווארן אן אינסטרוקטאר אין ,הגנה' און אויסגעפירט אן אינטענסיווע ארבעט מיט א דורכגעטראכטער פראגראם. אונטער ווינגייטס אנפירונג איז ארגאניזירט געווארן אויך די בריגאדע ,ספעציעלע נאכט-אפעראציעס'. די טאקטיק פון אומדערווארטער האנדלונג האט ער געלערנט. אזוי איבערגעגעבן איז ער געווען צו לערנען זיינע מעטאדן, אז מ'האט אים אנגערופן ידיד'.
זיין פרינציפ איז געווען אויסגעצייכנטע, פיזישע צוגרייטונג, א גלענצנדיקע קענטעניש אין דער אומגעגנט, איניציאטיוו - ניט ווארטן אויף קיין אראבישע אטאקעס נאר אנפאלן אומדערווארט אויף די אראבער. ער האט פיינט געקראגן זיינע שטאם-
ברידער, די ענגלענדער, און זיי אנגערופן ,די שונאי-ציון'. ריזיק איז געווען ווינגייטס הילף צו אנטוויקלען ארץ-ישראל ווי דאס נייע יידישע היימלאנד.
זיין ראלע אין גרינדן די נייע ישראל-ארמיי ,צה"ל' איז זייער ניט געפעלן די אנפירער פון בריטישן מאנדאט אין פאלעסטינע. אין 1939 איז ווינגייט געצוואונגען געווארן צו פארלאזן פאלעסטינע. פארבאטן איז ער געווען זיך אומצוקערן אהין. אין 1941 האט ער זיך געפונען אין בירמע, וואו ער האט געקעמפט קעגן יאפאן. דערנאך איז דער בריטישער אפיציר געווען די רעכטע האנט פון היילע סאלאסיע אין אביסיניע (עטיאפיע) נאכן ארויסטרייבן די איטאליענער. אין 1943 האט ווינסטאן טשערטשיל איינגעלאדן ווינגייט'ן אין זיין טרעפונג מיט ראזעוועלט'ן אין קאנאדע. ער האט אויך באקומען דעם טיטל גענעראל.
אין 1944 איז גענעראל ווינגייט טראגיש אומגעקומען אין אן אוויאן-קאטאסטראפע. ער איז מקבר געווארן אויפן נאציאנלאן בית-עולם ,ארלינגטאן' אין ירושלים. אין ארץ-ישראל איז ער געווען אין גאנצן דריי יאר. אין אזא קורצער צייט האט ער געבראכט דעם יידישן ישוב א גרויסן נוץ. א סך הויכראנגיקע אפיצירן אין ,צה"ל' האבן זיך געלערנט ביי ווינגייט'ן און איבערגעגעבן די קומענדיקע דורות זיין דערפארונג. זיינע מעטאדן האבן זייער געהאלפן דער ישראל-ארמיי, וואס האט אפגעהאלטן פיל נצחונות איבער די אראבישע לענדער.
זיין נאמען וועט קיינמאל ניט פארגעסן ווערן. אין א סך שטעט אין ישראל טראגן פיל גאסן ווינגייטס נאמען. דער גרעסטער ספארט-צענטער נעבן חיפה איז אנגערופן אויפן נאמען פון ארדע ווינגייט.
דאס ארט, וואו ער האט געלעבט נעבן חיפה פון 1936-1939, ווען ער האט געדינט אין דער בריטישער ארמיי פארמאגט זיין נאמען ,ארדע'. ער האט געלעבט נאר 41 יאר (1903-1944). ביז זיין אומקום האט ער פארהיט זיין געטריישאפט דעם יידישן פאלק און האט געטרוימט צו דינען אין דער יידישער ארמיי.
,אויב איך וועל פארגעסן ירושלים' האט ווינגייט פארפאסט. זיין פרוי לארנע האט אפגעהיט זיינע אידייען און איז געווען די אנפירערין פון דער יוגנט-עליה פון ענגלאנד.
_________________________________________________________
כדי צו לייגן א סוף צו די אראבישע אנפאלן, איז אנפארטרויט געווארן דער יונגער אפיציר ארדע טשארלס ווינגייט. פארבונדן האט זיך ווינגייט מיט יונגע לייט פון א קיבוץ, ארגאניזירט אטריאדן און אנגעהויבן באקעמפן דעם אראבישן טעראר. צוערשט האבן די יידן געקוקט מיט אומצוטרוי אויף דעם ענגלענדער. מיט דער צייט האבן זיי אבער געזען ווי איבערגעגעבן ער איז די אידייען פון ציוניזם.
,כ'בין געקומען קיין פאלעסטינע און האב אנטדעקט א פאלק', אויף וועלכן מ'האט הונדערטער יארן געקוקט מיט פאראכטונג, אבער ניט געקוקט אויף די פארפאלגונגען,' האט ווינגייט געשריבן, צוגעבנדיק: ,איז דאס פאלק ניט געבליבן איינגעבראכן און האט אנגעהויבן פון ס'ניי בויען דאס לאנד, פון וועלכן זיי זיינען מיט 2,000 יאר צוריק געווען פארטריבן. געפילט האב איך זיך ווי א טייל פון דעם פאלק'.
ווינגייט האט זיך אויסגעלערנט עברית און זיך פארבונדן מיט ,הגנה'. זיין דערפארונג האט ער געוואלט איבערגעבן די קעמפער פון די אומלעגאלע קאמפס-ארגאניזאציעס. ער איז געווארן אן אינסטרוקטאר אין ,הגנה' און אויסגעפירט אן אינטענסיווע ארבעט מיט א דורכגעטראכטער פראגראם. אונטער ווינגייטס אנפירונג איז ארגאניזירט געווארן אויך די בריגאדע ,ספעציעלע נאכט-אפעראציעס'. די טאקטיק פון אומדערווארטער האנדלונג האט ער געלערנט. אזוי איבערגעגעבן איז ער געווען צו לערנען זיינע מעטאדן, אז מ'האט אים אנגערופן ידיד'.
זיין פרינציפ איז געווען אויסגעצייכנטע, פיזישע צוגרייטונג, א גלענצנדיקע קענטעניש אין דער אומגעגנט, איניציאטיוו - ניט ווארטן אויף קיין אראבישע אטאקעס נאר אנפאלן אומדערווארט אויף די אראבער. ער האט פיינט געקראגן זיינע שטאם-
ברידער, די ענגלענדער, און זיי אנגערופן ,די שונאי-ציון'. ריזיק איז געווען ווינגייטס הילף צו אנטוויקלען ארץ-ישראל ווי דאס נייע יידישע היימלאנד.
זיין ראלע אין גרינדן די נייע ישראל-ארמיי ,צה"ל' איז זייער ניט געפעלן די אנפירער פון בריטישן מאנדאט אין פאלעסטינע. אין 1939 איז ווינגייט געצוואונגען געווארן צו פארלאזן פאלעסטינע. פארבאטן איז ער געווען זיך אומצוקערן אהין. אין 1941 האט ער זיך געפונען אין בירמע, וואו ער האט געקעמפט קעגן יאפאן. דערנאך איז דער בריטישער אפיציר געווען די רעכטע האנט פון היילע סאלאסיע אין אביסיניע (עטיאפיע) נאכן ארויסטרייבן די איטאליענער. אין 1943 האט ווינסטאן טשערטשיל איינגעלאדן ווינגייט'ן אין זיין טרעפונג מיט ראזעוועלט'ן אין קאנאדע. ער האט אויך באקומען דעם טיטל גענעראל.
אין 1944 איז גענעראל ווינגייט טראגיש אומגעקומען אין אן אוויאן-קאטאסטראפע. ער איז מקבר געווארן אויפן נאציאנלאן בית-עולם ,ארלינגטאן' אין ירושלים. אין ארץ-ישראל איז ער געווען אין גאנצן דריי יאר. אין אזא קורצער צייט האט ער געבראכט דעם יידישן ישוב א גרויסן נוץ. א סך הויכראנגיקע אפיצירן אין ,צה"ל' האבן זיך געלערנט ביי ווינגייט'ן און איבערגעגעבן די קומענדיקע דורות זיין דערפארונג. זיינע מעטאדן האבן זייער געהאלפן דער ישראל-ארמיי, וואס האט אפגעהאלטן פיל נצחונות איבער די אראבישע לענדער.
זיין נאמען וועט קיינמאל ניט פארגעסן ווערן. אין א סך שטעט אין ישראל טראגן פיל גאסן ווינגייטס נאמען. דער גרעסטער ספארט-צענטער נעבן חיפה איז אנגערופן אויפן נאמען פון ארדע ווינגייט.
דאס ארט, וואו ער האט געלעבט נעבן חיפה פון 1936-1939, ווען ער האט געדינט אין דער בריטישער ארמיי פארמאגט זיין נאמען ,ארדע'. ער האט געלעבט נאר 41 יאר (1903-1944). ביז זיין אומקום האט ער פארהיט זיין געטריישאפט דעם יידישן פאלק און האט געטרוימט צו דינען אין דער יידישער ארמיי.
,אויב איך וועל פארגעסן ירושלים' האט ווינגייט פארפאסט. זיין פרוי לארנע האט אפגעהיט זיינע אידייען און איז געווען די אנפירערין פון דער יוגנט-עליה פון ענגלאנד.
_________________________________________________________
אן אלטמאדיש ווינקל
אלטפרענקישע אידייען מיט אן אנטיקענער איידלקייט
לאווע גאווארטשיק (רעדאקציע-מיטארבעטער)
אלטפרענקישע אידייען מיט אן אנטיקענער איידלקייט
לאווע גאווארטשיק (רעדאקציע-מיטארבעטער)
אלדין סקווער: א גאז-ליכטיקער גן-עדן
א לאנג-פארגעסענע געגנט אין דער מעטראפאליע טשיקאגע איז אלדין סקווער'. וואס פאר א טייערער און עלעגאנטער פלאץ דאס איז געווען! אלדין סקווער פלעג זיך געפינען צווישן די אלייעס ,אידען' און ,ווינסענץ' און צווישן די 37סטע און 38סטע גאסן. אין 1874 האבן זיך אריינגעקליבן די ערשטע איינוואוינער אין די גרויסע, פריצדיקע הייזער און ,דער סקווער' איז גאר אין גיכן געווארן די עלעגאנטסטע געגנט אין טשיקאגע.
די אלייע ,אידען' איז אומבאקענט ביי די היינטיקע טשיקאגער, ווייל די דאזיקע גאס עקזיסטירט מער ניט. די אלע פאטאס אונטן זיינען גענומען געווארן אין משך פון זיין גלאנץ-תקופה, אין די 70ער, 80ער און 90ער יארן פון 19טן יארהונדערט. די פארמעגלעכע איינוואוינער האבן פארלאזן די געגנט בשעת דער ערשטער וועלט-מלחמה, ווען ארעמע נעגער האבן פארפלייצט די געגנטן הארט אויף דרום פון אלדין סקווער.
נאכן ערשטן וועלט-קריג איז אלדין סקווער געווארן אן ארעמע געגנט פאר אמעריקאנער נעגער, מערסטן טייל מיט אפרא-אמעריקאנער פון די דרום-שטאטן. די הייזער אויפן סקווער זיינען אראפגעריסן געווארן אין 1938, כדי צו בויען געביידעס מיט דירות פאר ארעמע לייט.
אין 1938 ווען פאטאגראפן פונעם וואשינגטאנער אינסטיטוט ,סמיטסאניאן' זיינען געקומען פאראייביקן מיט בילדער דעם אנדענק פון דעם סקווער, זיינען זיי דערשטוינט געווארן מיט דער מאיעסטעטישער גראציע פון די אלטע הייזער און דעם פארק מיט אן אזערע אין מיטן טראץ דעם, וואס די הייזער זיינען שוין דעמאלט געווען אלט און אפגעריסן.
אין 1938 ווען פאטאגראפן פונעם וואשינגטאנער אינסטיטוט ,סמיטסאניאן' זיינען געקומען פאראייביקן מיט בילדער דעם אנדענק פון דעם סקווער, זיינען זיי דערשטוינט געווארן מיט דער מאיעסטעטישער גראציע פון די אלטע הייזער און דעם פארק מיט אן אזערע אין מיטן טראץ דעם, וואס די הייזער זיינען שוין דעמאלט געווען אלט און אפגעריסן.
רבותי, פאוואליע! וואוהין איילט איר זיך?
האט צייט א ביסל און האט הנאה פון דער רואיקער נאכט.
אזא גן-עדנדיקער אאזיס איז אויפגעבויט געווארן בשעת דער גאז-ליכט-עפאכע, נאר עטלעכע יארן פארדעם ווי די עלעקטריציטעט האט גענומען באלייכטן די וועלט.
עלעקטריציטעט האט די שטאט ניו-יארק באקומען צום ערשטן מאל אין 1882. דער ערשטער באצירק, וואס איז עלעקטריפיצירט געווארן איז געווען א געגנט אין דרום-מאנהאטן ניט ווייט פון וואל סטריט.
א סך מיטארבעטער אונזערע געדענקען א וועלט אן שום עלעקטריציטעט אין מזרח-אייראפע און ווי רואיק און די שטיל די נאכט איז אמאל געווען מיט גאז-ליכט. די דאזיקע פאטאגראפיעס ווייזן אונז אזא וועלט, וואס איר לעבנס-טעמפא איז געווען מחיהדיק-לאנגזאם.
עלעקטריציטעט האט די שטאט ניו-יארק באקומען צום ערשטן מאל אין 1882. דער ערשטער באצירק, וואס איז עלעקטריפיצירט געווארן איז געווען א געגנט אין דרום-מאנהאטן ניט ווייט פון וואל סטריט.
א סך מיטארבעטער אונזערע געדענקען א וועלט אן שום עלעקטריציטעט אין מזרח-אייראפע און ווי רואיק און די שטיל די נאכט איז אמאל געווען מיט גאז-ליכט. די דאזיקע פאטאגראפיעס ווייזן אונז אזא וועלט, וואס איר לעבנס-טעמפא איז געווען מחיהדיק-לאנגזאם.
 |  |
____________________________________
דאס אמעריקאנער יידנטום: די לעצטע סטאטיסטיק
דאס אמעריקאנער יידנטום: די לעצטע סטאטיסטיק
הומאר
וויץ-בילדער
וויץ-בילדער
דאס לעבן איז צו קורץ...
אז מ'זאל שטענדיק זען די וועלט מיט ערנסטע אויגן.
דערצו און דעריבער
אויב איר קאנט ניט לאכן פון זיך אליין,
קלינגט צו מיר און כ'וועל לאכן פון אייך!
כ'וועל זיי ניט באליידיקן אויף קיין שום אופן,
ווי זיי וועלן דאס פארשטיין!
וויפל האלט דער זייגער?
א זקן איז צוזאמען מיט זיין ווייב געשטאנען אין א קרעמל. זיי האבן זיך צוגעקוקט צו א חסיד, וואס האט אריינגעקוקט אין די פארנאגראפישע זשורנאלן אויף דער פאליצע.
,א חרפה און א בושה! קוק אים אן, ווייבל מיינס, דער פרומיוק! דאס מעג מען?' האט דער אלטער ייד באמערקט. ,כ'וויל צוגיין צו אים און פרעגן: ,ר' קרוב, מ'מעג דאס?'
,ניין, יאסעלע! כ'ווייס, וואס צו טאן!'
די אלטע יידענע איז צוגעגאנגען צו דעם חסיד, בשעת ער האט אנגעקוקט א נאקעטע נקבה אין ,פלעיבאי' און געפרעגט אויף יידיש: ,ר' ייד, וויפל האלט דער זייגער?'
א זקן איז צוזאמען מיט זיין ווייב געשטאנען אין א קרעמל. זיי האבן זיך צוגעקוקט צו א חסיד, וואס האט אריינגעקוקט אין די פארנאגראפישע זשורנאלן אויף דער פאליצע.
,א חרפה און א בושה! קוק אים אן, ווייבל מיינס, דער פרומיוק! דאס מעג מען?' האט דער אלטער ייד באמערקט. ,כ'וויל צוגיין צו אים און פרעגן: ,ר' קרוב, מ'מעג דאס?'
,ניין, יאסעלע! כ'ווייס, וואס צו טאן!'
די אלטע יידענע איז צוגעגאנגען צו דעם חסיד, בשעת ער האט אנגעקוקט א נאקעטע נקבה אין ,פלעיבאי' און געפרעגט אויף יידיש: ,ר' ייד, וויפל האלט דער זייגער?'
שארלאטאנעס און סעקס-פאנאטיקער
ווען ד"ר פישביין האט געארבעט אין די 90ער יארן אין דער רעדאקציע ,פארווערטס', האט ער זיך אנגעטראפן מיט איינעם פון די זעצער ביים אורין-בעקן אין וואשצימער. ד"ר פישביין האט געפרעגט ביים זעצער: ,וואס טראכט פון איר די חסידימלעך, מיט וועלכע מיר ארבעטן?'
,זיי זיינען נאך גרעסערע שארלאטאנעס פון אייך!' האט דער שוויצער דערקלערט.
,דאס איז דאס ערשטע אמתע ווארט, וואס איז אייך ארויסגעקומען פון מויל, זינט כ'קען אייך!'
,זיי זאגן איין זאך און טוען א צווייטע זאך! זיי האבן ליב געשלעכטלעכע באציאונגען!' האט דער זעצער געזאגט.
,זיי זיינען פארקאכט אין סעקס? זיי וואלטן ניט געוואוסט, וואס צו טאן, אז זיי זאלן זען א יונגע קראסאוויצע!' האט זיך ד"ר פישביין צעלאכט.
,פשא-קרעוו! פאשאל-וואן! זיי וואלטן אראפגענומען די הויזן נאך שנעלער ווי איר!'
___________________________
ווען ד"ר פישביין האט געארבעט אין די 90ער יארן אין דער רעדאקציע ,פארווערטס', האט ער זיך אנגעטראפן מיט איינעם פון די זעצער ביים אורין-בעקן אין וואשצימער. ד"ר פישביין האט געפרעגט ביים זעצער: ,וואס טראכט פון איר די חסידימלעך, מיט וועלכע מיר ארבעטן?'
,זיי זיינען נאך גרעסערע שארלאטאנעס פון אייך!' האט דער שוויצער דערקלערט.
,דאס איז דאס ערשטע אמתע ווארט, וואס איז אייך ארויסגעקומען פון מויל, זינט כ'קען אייך!'
,זיי זאגן איין זאך און טוען א צווייטע זאך! זיי האבן ליב געשלעכטלעכע באציאונגען!' האט דער זעצער געזאגט.
,זיי זיינען פארקאכט אין סעקס? זיי וואלטן ניט געוואוסט, וואס צו טאן, אז זיי זאלן זען א יונגע קראסאוויצע!' האט זיך ד"ר פישביין צעלאכט.
,פשא-קרעוו! פאשאל-וואן! זיי וואלטן אראפגענומען די הויזן נאך שנעלער ווי איר!'
___________________________
כא-כא-כא
א שיינע דירה...
צוויי באקאנטע טרעפן זיך אן אויף דער גאס. איינער דערציילט דעם אנדערן, אז ער איז קראנק אויף דער גריפע און דארף זיך אפרוען און דערהאלן.
,ר' משה, איר דארפט טאן, וואס כ'טו, ווען כ'בין אזוי קראנק! גיי איך אהיים צו מיין ווייבעלע און זי קאכט מיר א געשמאקע מאלצייט, זופ מיט א הינדעלע און א גלעזעלע בראנפן, און דערנאך גייען מיר אריין אין שלאפצימער, וואו זי ווארפט מיך אראפ אויפן בעט און מאכט מיט מיר כא-כא-כא! כ'חלש פון דעם עקסטאז, שלאף די גאנצע נאכט ווי א קלאץ און ווען כ'וועק זיך אין דער פרי פיל איך זיך וואונדערבאר אזוי ווי א יונגער זשערעבעץ!
די צוויי מענער געגענענען זיך אן עטלעכע וואכן שפעטער און זיין באקאנטער באמערקט אים: ,ר' משה, איר זעט-אויס אזוי ווי גאר אן אנדער מענש. אזוי פריש, געזונט און שטארק!'
,ר' נחום, כ'האב געטאן, פונקט וואס איר האט געשלאגן. און, דרך-אגב, אוי האט איר א שיינע דירה!'
צוויי באקאנטע טרעפן זיך אן אויף דער גאס. איינער דערציילט דעם אנדערן, אז ער איז קראנק אויף דער גריפע און דארף זיך אפרוען און דערהאלן.
,ר' משה, איר דארפט טאן, וואס כ'טו, ווען כ'בין אזוי קראנק! גיי איך אהיים צו מיין ווייבעלע און זי קאכט מיר א געשמאקע מאלצייט, זופ מיט א הינדעלע און א גלעזעלע בראנפן, און דערנאך גייען מיר אריין אין שלאפצימער, וואו זי ווארפט מיך אראפ אויפן בעט און מאכט מיט מיר כא-כא-כא! כ'חלש פון דעם עקסטאז, שלאף די גאנצע נאכט ווי א קלאץ און ווען כ'וועק זיך אין דער פרי פיל איך זיך וואונדערבאר אזוי ווי א יונגער זשערעבעץ!
די צוויי מענער געגענענען זיך אן עטלעכע וואכן שפעטער און זיין באקאנטער באמערקט אים: ,ר' משה, איר זעט-אויס אזוי ווי גאר אן אנדער מענש. אזוי פריש, געזונט און שטארק!'
,ר' נחום, כ'האב געטאן, פונקט וואס איר האט געשלאגן. און, דרך-אגב, אוי האט איר א שיינע דירה!'
דזשאו פרענקלינס מיינונג וועגן
די טעטיקייטן אין ,דער יידישער קולטור-קאנגרעס'
אדער...
אפשר איז ער אנטשלאפן געווארן, זעענדיק
,ווארטן אויף גאדא'?
_________________________________________________________
האט חרטה,
שלאגט זיך על-חטא
און זאגט ווידוי;
ס'איז שוין שפעטער ווי איר מיינט!
פארענגט אין צייט?
,תשובה-עקספרעס'!
כהרף-עין כל-התשובה על-רגל-אחת!
שנעל-דינסט! * אפן א גאנער מעת-לעת
,תשובה-עקספרעס' איז פאר א פארהאראוועטן, פארסאפעטן עולם,
וואס לויפט שטענדיק אהין און אהער און האט קיינמאל ניט ווען צו מאכן קיינע פויזעס.
דא נעמט מען אן אלע חשובע קרעדיט-קארטלעך * א פרייז-הנחה פון 10% פאר די וואס צאלן מיט מזומנים
________________________________________________________________
פארכשופט,
פארמישט
און פארטשאדעט
שטיף און לאך;
היט-אפ די זאך!
_________________________________________________________________
פאעזיע
מיכאל קעניג (דיכטער, ישראל)
מיכאל קעניג (דיכטער, ישראל)
מיכאל קעניג זאגט ניט קיין קדיש נאך דער יידישער שפראך און שטעלט ניט קיין יארצייט נאך דער יידישער פאעזיע. אין א צייט ווען ס'זאלן שוין מער ניט זיין קיינע יידישע שרייבער און פאעטן, איז פאקטיש פאראן א יידישער דיכטער אין ישראל, מיכאל קעניג!
חער קעניג איז געבוירן געווארן אין 1932 אין פוילן, וואו ער האט איבערגעלעבט דעם חורבן. ר' מיכאל האט זיך באזעצט נאך דער שואה אין דייטשלאנד, וואו ער האט געלערנט אין דער העברעאישער גימנאזיע אין מינכען און שפעטער אין א דייטשן פאלי-טעכניקום. אין 1951 איז חבר קעניג אנגעקומען קיין אמעריקע, וואו ער האט באקומען א דיפלאם אין אינזשענער-וויסנשאפט, געארבעט אין א צאל פאבריקן און געדינט צוויי יאר אלס מאטראז אינעם ים-פלאט. אין 1970 האט ר' מיכאל צוזאמען מיט זיין פרוי און צוויי קינדער עולה געווען קיין ישראל, וואו ער לעבט ביזן היינטיקן טאג.
מיכאל קעניג האט פארפאסט דאס בוך
At the Edge of an Abyss: A Story of Holocaust Survival near the Death Camp Treblinka 1
א בריוו פון מיכאל קעניג
טייערע רעדאקטארן:
ערשטנס, א דאנק פאר דעם אדרעס, אויף וועלכן כ'דארף שיקן מיינע שריפטן. היינט איז פרייטיק; ביי אונז איז שוין נאכמיטאג. זונטיק אינדערפרי וועל איך מיך באמיען צוצוכאפן צום פאסט-אמט און אייך שיקן, צו אייער אפשאצונג, עטלעכע מוסטערן פון מיינע ווערק.
לכתחילה האב איך געהאט אין זין אייך צו שיקן בלויז איין פאעמע; דערנאך האב איך באשלאסן צוצוגעבן נאך דריי. ווי איר וועט זען, האבן דריי געדיכטן צו טאן מיט דער שואה און זיינען טרויעריק און ערנסט אין טאן. ניט אלע מיינע שריפטן זיינען אזוי; דעריבער האב איך באלאנסירט די דריי טרויעריקע פאעטישע ווערק מיט לייכטע כתבים צוזאמען מיט מיינע ווערטער פארן פאפולערן ליד ,טומבאלאלייקע'. זייער אפט האב איך ליב איבערשרייבן די ווערטער פון יידישע לידער.
א שיינעם דאנק און שבת שלום, מיכאל
חער קעניג איז געבוירן געווארן אין 1932 אין פוילן, וואו ער האט איבערגעלעבט דעם חורבן. ר' מיכאל האט זיך באזעצט נאך דער שואה אין דייטשלאנד, וואו ער האט געלערנט אין דער העברעאישער גימנאזיע אין מינכען און שפעטער אין א דייטשן פאלי-טעכניקום. אין 1951 איז חבר קעניג אנגעקומען קיין אמעריקע, וואו ער האט באקומען א דיפלאם אין אינזשענער-וויסנשאפט, געארבעט אין א צאל פאבריקן און געדינט צוויי יאר אלס מאטראז אינעם ים-פלאט. אין 1970 האט ר' מיכאל צוזאמען מיט זיין פרוי און צוויי קינדער עולה געווען קיין ישראל, וואו ער לעבט ביזן היינטיקן טאג.
מיכאל קעניג האט פארפאסט דאס בוך
At the Edge of an Abyss: A Story of Holocaust Survival near the Death Camp Treblinka 1
א בריוו פון מיכאל קעניג
טייערע רעדאקטארן:
ערשטנס, א דאנק פאר דעם אדרעס, אויף וועלכן כ'דארף שיקן מיינע שריפטן. היינט איז פרייטיק; ביי אונז איז שוין נאכמיטאג. זונטיק אינדערפרי וועל איך מיך באמיען צוצוכאפן צום פאסט-אמט און אייך שיקן, צו אייער אפשאצונג, עטלעכע מוסטערן פון מיינע ווערק.
לכתחילה האב איך געהאט אין זין אייך צו שיקן בלויז איין פאעמע; דערנאך האב איך באשלאסן צוצוגעבן נאך דריי. ווי איר וועט זען, האבן דריי געדיכטן צו טאן מיט דער שואה און זיינען טרויעריק און ערנסט אין טאן. ניט אלע מיינע שריפטן זיינען אזוי; דעריבער האב איך באלאנסירט די דריי טרויעריקע פאעטישע ווערק מיט לייכטע כתבים צוזאמען מיט מיינע ווערטער פארן פאפולערן ליד ,טומבאלאלייקע'. זייער אפט האב איך ליב איבערשרייבן די ווערטער פון יידישע לידער.
א שיינעם דאנק און שבת שלום, מיכאל
שלאף, מיידעלע, שלאף
מ. קעניג
מ. קעניג
דאס יידיש מיידעלע,
געבוירן צווישן בינטלען שטרוי,
דאס יידישע מיידעלע,
איך געדענק זי גאנץ גענוי!
שיין און פריילעך איז זי געווען,
אזוי לעבעדיק, געזונט;
נאר אמאל האט זי געוויינט,
אזוי ווי טוט דאס יעדעס קינד.
דו, טייער מיידעלע,
ביי אונז אין גרוב מוז מען שטיל זיין;
מען טאר דא ניט וויינען -
ביי אונז וויינט בלויז דאס הארץ אליין!
ווייל אויב מען וועט דיך הערן דרויסן,
דורך די ווענט און בינטלען שטרוי,
וועט מען קומען מיט די ביקסן,
און פירן אונז אלעמען צום טויט!
איך זע קלאר דיין מאמע -
איר דארן פנים ווייס ווי שניי.
דו ליגסט אין אירע ארעמס,
זי גיט דיר טרינקען זיסן טיי.
פון דעם טיי וועסט דו אנטשלאפן ווערן,
דארט וועט דיין וויינען קיינעם ניט שטערן -
אן אייביק וויגליד וועסט דו דארט הערן...
שלאף, מיידעלע, שלאף...
געבוירן צווישן בינטלען שטרוי,
דאס יידישע מיידעלע,
איך געדענק זי גאנץ גענוי!
שיין און פריילעך איז זי געווען,
אזוי לעבעדיק, געזונט;
נאר אמאל האט זי געוויינט,
אזוי ווי טוט דאס יעדעס קינד.
דו, טייער מיידעלע,
ביי אונז אין גרוב מוז מען שטיל זיין;
מען טאר דא ניט וויינען -
ביי אונז וויינט בלויז דאס הארץ אליין!
ווייל אויב מען וועט דיך הערן דרויסן,
דורך די ווענט און בינטלען שטרוי,
וועט מען קומען מיט די ביקסן,
און פירן אונז אלעמען צום טויט!
איך זע קלאר דיין מאמע -
איר דארן פנים ווייס ווי שניי.
דו ליגסט אין אירע ארעמס,
זי גיט דיר טרינקען זיסן טיי.
פון דעם טיי וועסט דו אנטשלאפן ווערן,
דארט וועט דיין וויינען קיינעם ניט שטערן -
אן אייביק וויגליד וועסט דו דארט הערן...
שלאף, מיידעלע, שלאף...
| ווער ס'זינגט א זמירל...1 בחור, ס'איז דאך גאנץ לייכט צו פארשטיין,1 וואס דו דארפסט טאן איז צו רבקה'לע גיין.1 גיב איר די האנט און גייט אייך שפאצירן;1 זי וועט דיר שוין ווייזן, ווי זיך צו פירן.1 בחורל, בחורל, דארפסט זיך ניט זארגן;1 לערנען גמרא קענסט דו אויך מארגן.1 גיב איר א קוש און האב ניט קיין מורא,1 דאס וועט דיר אויך העלפן לערנען די תורה.1 ווער ס'זינגט א זמירל...1 | דער בחור ווער ס'זינגט א זמירל, ווער זינגט א ניגון קוועלט זיין נשמה מיט גרויס פארגעניגן.1 ווען די זון שיינט און אונטער די שטערן,1 וועלן מיר זינגן און ניט הויפהערן.1 אין אוונט א בחור מיט אויגן פארמאכט ער זיצט און ער טראכט,1 וואס צו טאן אויף דער נאכט:1 צי מיט לערנען גמרא די נאכט צו פארוויילן,1 צי די זעקס הונדערט דרייצן מצוות צו ציילן.1 |
_____________________________________________________________________
ניט געפידלט און ניט געדאגהט
די אווענטורעס פון איש-קא-ביבל
א געוואלדיקער ניט-פארגינער אין מזיקימלאנד
הארי קארי און א. קאמיקאזע (ספעציעלע קארעספאנדענטן, טאקיא)
ניט געפידלט און ניט געדאגהט
די אווענטורעס פון איש-קא-ביבל
א געוואלדיקער ניט-פארגינער אין מזיקימלאנד
הארי קארי און א. קאמיקאזע (ספעציעלע קארעספאנדענטן, טאקיא)
אונזערע געוואלדיקע צוויי ניט-פארגינער הארי קארי און א. קאמיקאזע באהאנדלען אין היינטיקן נומער א ריי פרישע טענות-ומענות און בלבולים-וזלזולים. דאס טוען זיי, פארשטייט-זיך, אויף א חנעוודיקן און געשמאקן אופן.
אט-די צוויי הינער-פרעסער קימערט אלץ ווי דער פאראיאריקער שניי און זיי בלייבן שטענדיק אן א באבען. ניט געדאגהט און ניט געפילדט! דער עולם, וואס איז היינט-צו-טאג שטענדיק פארהאראוועט און פארסאפעט, קאן זיך אפלערנען פון זיי. אן שום וואקלונג און אן קיין זארגן באצייכענען די זייער געערטע צוויי קארעספאנדענטן פון טאקיא א גזלן ווי א גזלן! ניט געקלערט און ניט געטראכט. מיר האבן רחמנות אויף זייערע קרבנות, וואס זיי צערייסן ווי א הערינג. ניט פאר אייך געדאכט!
_________________________________________________________
אט-די צוויי הינער-פרעסער קימערט אלץ ווי דער פאראיאריקער שניי און זיי בלייבן שטענדיק אן א באבען. ניט געדאגהט און ניט געפילדט! דער עולם, וואס איז היינט-צו-טאג שטענדיק פארהאראוועט און פארסאפעט, קאן זיך אפלערנען פון זיי. אן שום וואקלונג און אן קיין זארגן באצייכענען די זייער געערטע צוויי קארעספאנדענטן פון טאקיא א גזלן ווי א גזלן! ניט געקלערט און ניט געטראכט. מיר האבן רחמנות אויף זייערע קרבנות, וואס זיי צערייסן ווי א הערינג. ניט פאר אייך געדאכט!
_________________________________________________________
ד"ר זיסקינדס ווינקל
א גאנצע סעקציע וועגן שפראך-וויסנשאפט און פארשונגען
לזכרון, לכבוד און לשבח פראפעסאר נתן זיסקינד,
איינער פון די ערשטע פראפעסארן אין יידיש אין אמעריקע
און איינער פון די גרעסטע פארשער און קענער אין יידיש אויף דער וועלט.
א גאנצע סעקציע וועגן שפראך-וויסנשאפט און פארשונגען
לזכרון, לכבוד און לשבח פראפעסאר נתן זיסקינד,
איינער פון די ערשטע פראפעסארן אין יידיש אין אמעריקע
און איינער פון די גרעסטע פארשער און קענער אין יידיש אויף דער וועלט.
טויטאלאגיע
דער בעל-עגלה איז, ווייזט-אויס, אנגעקומען ביי צייטנס מיטן וואגן, דער פורמאן איז, זעט-אויס, אנגעקומען פינקטלעך מיטן פור און דער קוטשער איז, אפנים, אנגעקומען רעכטצייטיק מיט דער דראשקע; זייער איינצייטיקער אנקום איז גאר א קאנטיקער.
דער שעף וויל פשוטער מאכן די ארבעט פאר זיינע באשעפטיקטע און דער אויפזעער וויל איינפאכער מאכן די האראוואניע פאר זיינע ארבעטער.
די פאבריק-שעפן ווילן פארפשוטן די ארבעט פאר זייערע באשעפטיקטע און די ארבעטער ווילן פאראיינפאכן דעם פאבריצירונגס-פראצעס פאר די זאוואד-אייגנטימער און אזוי ארום פארקירצן דעם ארבעטס-טאג און פארלייכטערן זייער האראוואניע. די זאוואד-אויפזעער ווילן ניט שווערער מאכן דעם פראדוקציע-פראצעס און די באשעפטיקטע ווילן אויך ניט פארשוועריקן זייער ארבעט.
דער בעל-מלאכה האט געענדיקט זיין ארבעט, בשעת מ'האט פארמאכט דאס געוועלב אבער ער האט ענדלעך פארענדיקט זיין אויפגאבע צומארגנס ווען מ'האט אויפגעמאכט דאס געשעפט. די אלע אויפגאבעס זיינען געווען א טייל פון א לאנגן און פארשלעפטן פראיעקט, וואס איז סוף-כל-סוף דערענדיקט געווארן נאך א סך מאנאטן.
*,זעט-אויס' און ,ווייזט-אויס' זיינען פארקירצונגען פון ,עס זעט-אויס' און ,עס ווייזט-אויס' אזוי ווי ,פארשטייט-זיך' איז א קארקירצונג פון ,עס פארשטייט זיך' און ,וואס שייך אונז' איז א פארקירצונג פון ,וואס עס איז שייך צו אונז'.
דער שטעקער אין שטעפסל
דער קורץ-כוואליעדיקער איבערגעבער האט צוזאמענגעבראכן צוליב א קורץ-שלאס.
די ווארשיינלעכקייטן- און רעלאטיוויטעטס-טעאריעס באהאנדלען כלערליי טעמעס בנוגע פיזיק און מאטעמאטיק. די קירצסטע פארבינדונג צווישן צוויי פונקטן איז, פארשטייט-זיך, א גראדע ליניע. דערצו, כדי אריבערצויאגן די ליכט-געשווינדקייט, מוז מען האבן א נאך ניט דערפונדענע מאשין, וואס פליט נאך שנעלער ווי דאס ליכט דרינגט פון איין פונקט ביז א צווייטן. איבערסאניש מיינט איבער דער שאל-געשווינדקייט; אריבעריאגן די שאל-גרענעץ הייסט נאך שנעלער ווי דער שאל דרינגט פון איין פונקט ביז א צווייטן.
אויסרעכענען קווארדראטישע גלייכונגען קאן ברענגען דערצו, אז ס'זאל פארדרייען יעדן סטודענט דעם קאפ!
אן עלעגאנטע שפראך
זייער געערטער הער פינקל, כ'פריי מיך צו מאכן אייער באקאנטשאפט. כ'גריס אייך פון אייער קרוב אין ישראל. זייט מיר געגריסט.
עכט-יידישלעך
ס'געהער (קער) זיין צו שפעט, וואס געהערט גארניט צו מיר, ווייל כ'געהער אוועקצוגיין איצט.
מיט אנדערע און איינפאכע ווערטער: ס'איז אפשר שוין צו שפעט, וואס גייט מיך גארניט אן, ווייל אצינד מוז איך אוועקגיין.
לשון-קודש
דער, וואס האט די מאה האט די דעה. און א בן-מאה איז אויך א בעל-דעה.
_________________________________________________________________
דער בעל-עגלה איז, ווייזט-אויס, אנגעקומען ביי צייטנס מיטן וואגן, דער פורמאן איז, זעט-אויס, אנגעקומען פינקטלעך מיטן פור און דער קוטשער איז, אפנים, אנגעקומען רעכטצייטיק מיט דער דראשקע; זייער איינצייטיקער אנקום איז גאר א קאנטיקער.
דער שעף וויל פשוטער מאכן די ארבעט פאר זיינע באשעפטיקטע און דער אויפזעער וויל איינפאכער מאכן די האראוואניע פאר זיינע ארבעטער.
די פאבריק-שעפן ווילן פארפשוטן די ארבעט פאר זייערע באשעפטיקטע און די ארבעטער ווילן פאראיינפאכן דעם פאבריצירונגס-פראצעס פאר די זאוואד-אייגנטימער און אזוי ארום פארקירצן דעם ארבעטס-טאג און פארלייכטערן זייער האראוואניע. די זאוואד-אויפזעער ווילן ניט שווערער מאכן דעם פראדוקציע-פראצעס און די באשעפטיקטע ווילן אויך ניט פארשוועריקן זייער ארבעט.
דער בעל-מלאכה האט געענדיקט זיין ארבעט, בשעת מ'האט פארמאכט דאס געוועלב אבער ער האט ענדלעך פארענדיקט זיין אויפגאבע צומארגנס ווען מ'האט אויפגעמאכט דאס געשעפט. די אלע אויפגאבעס זיינען געווען א טייל פון א לאנגן און פארשלעפטן פראיעקט, וואס איז סוף-כל-סוף דערענדיקט געווארן נאך א סך מאנאטן.
*,זעט-אויס' און ,ווייזט-אויס' זיינען פארקירצונגען פון ,עס זעט-אויס' און ,עס ווייזט-אויס' אזוי ווי ,פארשטייט-זיך' איז א קארקירצונג פון ,עס פארשטייט זיך' און ,וואס שייך אונז' איז א פארקירצונג פון ,וואס עס איז שייך צו אונז'.
דער שטעקער אין שטעפסל
דער קורץ-כוואליעדיקער איבערגעבער האט צוזאמענגעבראכן צוליב א קורץ-שלאס.
די ווארשיינלעכקייטן- און רעלאטיוויטעטס-טעאריעס באהאנדלען כלערליי טעמעס בנוגע פיזיק און מאטעמאטיק. די קירצסטע פארבינדונג צווישן צוויי פונקטן איז, פארשטייט-זיך, א גראדע ליניע. דערצו, כדי אריבערצויאגן די ליכט-געשווינדקייט, מוז מען האבן א נאך ניט דערפונדענע מאשין, וואס פליט נאך שנעלער ווי דאס ליכט דרינגט פון איין פונקט ביז א צווייטן. איבערסאניש מיינט איבער דער שאל-געשווינדקייט; אריבעריאגן די שאל-גרענעץ הייסט נאך שנעלער ווי דער שאל דרינגט פון איין פונקט ביז א צווייטן.
אויסרעכענען קווארדראטישע גלייכונגען קאן ברענגען דערצו, אז ס'זאל פארדרייען יעדן סטודענט דעם קאפ!
אן עלעגאנטע שפראך
זייער געערטער הער פינקל, כ'פריי מיך צו מאכן אייער באקאנטשאפט. כ'גריס אייך פון אייער קרוב אין ישראל. זייט מיר געגריסט.
עכט-יידישלעך
ס'געהער (קער) זיין צו שפעט, וואס געהערט גארניט צו מיר, ווייל כ'געהער אוועקצוגיין איצט.
מיט אנדערע און איינפאכע ווערטער: ס'איז אפשר שוין צו שפעט, וואס גייט מיך גארניט אן, ווייל אצינד מוז איך אוועקגיין.
לשון-קודש
דער, וואס האט די מאה האט די דעה. און א בן-מאה איז אויך א בעל-דעה.
_________________________________________________________________
א נעכטיקע ליובאווניצע
ניין, ניין, מיין פרעכטיקע, דיין מזל איז א נעכטיקער!
דער פילם ,א פראגע פון צייט' (1974) מיט ליזע מינאלי און אינגריד בערגמאן שטיצט זיך אויף דער לעבנס-געשיכטע פון דער מארקעסע קאסאטי (1881-1957). די עקצענטרישע, בילדשיינע אריסטאקראטין האט זיך אויסגעפוצט אין עסיק און האניק, וואו נאר זי איז געשטאנען און געגאנגען, שילדערנדיק זיך ווי א ,לעבעדיק קונסט-ווערט'. די מארקיז האט געוואלט, אז יעדער אספעקט און מאמענט פון איר לעבן זאל זיין א שטיקל קונסט.
אינגריד בערגמאן שפילט די קאנטעסע סאנזיאני, וואס איז אמאל געווען די גרעסטע קראסאוויצע און ליובאווניצע אין אייראפע. די גרעסטע גבירים און חשובסטע אריסטאקראטן זיינען אמאל געווען פארקאכט און האבן געחלשט נאך איר. די מעכטיקסטע מענער פלעגן איר שענקען די טייערסטע איידלשטיינער, כדי צו געווינען איר ליבע.
דער פילם שילדערט איר לעבן אויף דער טיפער עטלער, ווען איר שיינקייט צוזאמען מיט איר מזל איז שוין א נעכטיקע.
איין סצענע איז הן טרויעריק הן קאמיש. דער אלטער גראף שטאט-אפ די גראפיניע א באזוך. דאס לעצטע מאל, וואס זיי האבן זיך געזען איז געווען מיט 50 יאר צוריק, ווען זי האט זיך צעזעגנט מיט איר מאן און זיך אוועקגעמאכט מיט איר ליבהאבער, א גביר, וואס איז געווען עלטער מיט א שיינער פאר יארן פון איר מאן.
די סצענע איז א פסיכאלאגישער אנאליז וועגן א מאן און פרוי, וואס האבן זיך ניט געזען אין 50 יאר. ווען זיי טרעפן זיך ענדלעך נאך די אלע יארן, נעמען זיי זיך תיכף אמפערן איבער די זעלבע טענות און קריוודעס, איבער וועלכע זיי האבן זיך געקריגט מיט 50 יאר צוריק.
ווען דער אלטער גראף פארלאזט דאס צימער פון זיין ווייב, ווארט דער פארוואלטער אין קארידאר, האפנדיק צו באקומען פון דעם רייכן אריסטאקראט דאס פארלעגענע דירה-געלט, וואס די גראפיניע איז שולדיק דעם האטעל. ,נו, אייער עקצעלענץ?' פרעגט דער פארוואלטער. ,וואס ס'זאל ניט געשען דא, דערין וויל איך ניט פארמישט ווערן', זאגט דער גראף, וואס גייט-אפ אן צו צאלן דאס וואוינונגס-געלט.
 די אמתע מארקעסע קאסאטי אזוי ווי זי האט אויסגעזען, ווען זי איז געווען אן אלטע פרוי.1 |  א קונסט-ווערק מיט צוויי פיס |
בריוו אין רעדאקציע
זייער געערטער הויפט-רעדאקטאר:
ס'קומט אייך קרעדיט פאר שאפן און ארויסגעבן יעדן חודש אזא צייטונג ווי ,דער מאמענט'. אייער צייטשריפט איז זייער אן אינטערעסאנטע! ס'איז גאר מערקווירדיק, אז נאך אין 2014 עקזיסטירט ניט בלויז א יידישע צייטונג, נאר אזא היימישע צייטשריפט מיט אזעלכע פיינע שרייבער און אויף א געשמאק-פארלקסטימלעך לשון.
מיר געפעלן זייער די ארטיקלען און פאסקווילן פון ד"ר רחמיאל פישביין, וואס האט ניט קיין שום מורא און באצייכנט א גזלן ווי א גזלן! דער אלטער הינער-פרעסער דערמאנט מיך אין די פרעסטיזשפולע זשורנאליסטן, וואס האבן צווישן די צוויי וועלט-מלחמות אין פוילן אגרעסיוו געשריבן וועגן כלערליי טענות-ומענות.
מיט דרך-ארץ, שמואל יאבלאקאוו, אמארילא, טעקסאס
_________________________________________________________
ס'קומט אייך קרעדיט פאר שאפן און ארויסגעבן יעדן חודש אזא צייטונג ווי ,דער מאמענט'. אייער צייטשריפט איז זייער אן אינטערעסאנטע! ס'איז גאר מערקווירדיק, אז נאך אין 2014 עקזיסטירט ניט בלויז א יידישע צייטונג, נאר אזא היימישע צייטשריפט מיט אזעלכע פיינע שרייבער און אויף א געשמאק-פארלקסטימלעך לשון.
מיר געפעלן זייער די ארטיקלען און פאסקווילן פון ד"ר רחמיאל פישביין, וואס האט ניט קיין שום מורא און באצייכנט א גזלן ווי א גזלן! דער אלטער הינער-פרעסער דערמאנט מיך אין די פרעסטיזשפולע זשורנאליסטן, וואס האבן צווישן די צוויי וועלט-מלחמות אין פוילן אגרעסיוו געשריבן וועגן כלערליי טענות-ומענות.
מיט דרך-ארץ, שמואל יאבלאקאוו, אמארילא, טעקסאס
_________________________________________________________
טענות ומענות
אין דער וועלט פון טשייניק-האקעריי
אין דער וועלט פון טשייניק-האקעריי
ריידנדיק וועגן טענות-ומענות און אין דער וועלט פון טשייניק-האקעריי האבן מיר זיך אנגעשלאגן ניט לאנג צוריק אויף דער דאזיקער פאראדיע אין ווארשעווער ,היינט' פון 19טן דעצעמבער 1924. דער אינהאלט איז ניט בלויז קאמיש, נאר ער איז אויך אזוי גילטיק היינט-צו-טאג ווי אין 1924, ווען די פאראדיע איז דערשינען!
דבר בעתו
אנשטענדיקע לייענער:
דערמיט זיינען מיר מודיע, אז מיר נעמען-אן באשטעלונגען צו שרייבן פראטעסטן קעגן ,אקלא', קעגן ,בונד' און קעגן וועמען מ'וויל. אונזער ביורא האט אויך א שלאג-אפטיילונג, וואס באזארגט מיט שלעגער אלע פראטסעט-מיטינגען, סקאנדאל-פארזאמלונגען, ,אינטימע שמועסן' און סתם מהומות.
ביי אונז אויפן סקלאד געפינט זיך אויך א גרויסער אויסוואל פון ,פאלקס-צארן' פאר אלע פארטייען. ,פראטעסט- און שלאג- און פאלקס-צארן'-ביורא פון ויצעקו ויתרוצצו עט קאמפ.
נעכטן און היינט
ס'איז אמת, אז קיינער קאן ניט שרייבן קיין בעסערן אנאנס ווי דער, וואס שטייט הארט איבער דעם פאראגראף. מיר נעמען זיך אראפ א מוסר פונעם פארפאסער פון דעם אויבערשטן אנאנס. מיר לאכן, ניט ווייל אזוי איז די וועלט, נאר מחמת אזוי איז שטענדיק געווען די וועלט און אז א צייטונג איז שוין תמיד געווען א בליץ-אפפירער פאר צארן און אויפגעבראכטקייט.
די קלאג-באנק
פאר די אלע קלאגער, מקוננים, פראפעסיאנעלע קרבנות און ספאדעק-דרייער מיט טענות-ומענות פון גן-עדן ביזן היינטיקן טאג, איז איצט פאראן א טאנבאנק, ביי וועלכער מ'מאכט באקאנט אלע קריוודעס און די אלע צרות, וואס מ'מאכט אייך אן!
דעם אנגעשטעלטן ביי דער ליאדע מעג מען האקן עד-סוף-כל-הדורות א טשייניק מיט יעדן אומכבוד, וואס מ'טוט אייך אן. דאס קלאגע-ביורא איז אפן א גאנצער מעת-לעת! שאקלט זיך אריין און שלעפט זיך צו צו דער טאנבאנק, וואו דער אנגעשטעלטער רופט-אויס ,עמוד, יעלה!'
חשובע מקוננים, ווירדיקע קלאגער און זייער געערטע קרבנות און געקריוודעטע פון אלע קלאסן, מאכט א יעלה, אדער א סך יעלות, און שרייט חי-וקים אויף קול-קולות, וואס נאר דאס הארץ גלוסט אייך! רבותי, רעדט זיך אפ פון הארצן! דער אנגעשטעלטער איז אן אלטער הינער-פרעסער, וואס האט צו אלעמען כוח און געדולד!
_________________________________________________________
דבר בעתו
אנשטענדיקע לייענער:
דערמיט זיינען מיר מודיע, אז מיר נעמען-אן באשטעלונגען צו שרייבן פראטעסטן קעגן ,אקלא', קעגן ,בונד' און קעגן וועמען מ'וויל. אונזער ביורא האט אויך א שלאג-אפטיילונג, וואס באזארגט מיט שלעגער אלע פראטסעט-מיטינגען, סקאנדאל-פארזאמלונגען, ,אינטימע שמועסן' און סתם מהומות.
ביי אונז אויפן סקלאד געפינט זיך אויך א גרויסער אויסוואל פון ,פאלקס-צארן' פאר אלע פארטייען. ,פראטעסט- און שלאג- און פאלקס-צארן'-ביורא פון ויצעקו ויתרוצצו עט קאמפ.
נעכטן און היינט
ס'איז אמת, אז קיינער קאן ניט שרייבן קיין בעסערן אנאנס ווי דער, וואס שטייט הארט איבער דעם פאראגראף. מיר נעמען זיך אראפ א מוסר פונעם פארפאסער פון דעם אויבערשטן אנאנס. מיר לאכן, ניט ווייל אזוי איז די וועלט, נאר מחמת אזוי איז שטענדיק געווען די וועלט און אז א צייטונג איז שוין תמיד געווען א בליץ-אפפירער פאר צארן און אויפגעבראכטקייט.
די קלאג-באנק
פאר די אלע קלאגער, מקוננים, פראפעסיאנעלע קרבנות און ספאדעק-דרייער מיט טענות-ומענות פון גן-עדן ביזן היינטיקן טאג, איז איצט פאראן א טאנבאנק, ביי וועלכער מ'מאכט באקאנט אלע קריוודעס און די אלע צרות, וואס מ'מאכט אייך אן!
דעם אנגעשטעלטן ביי דער ליאדע מעג מען האקן עד-סוף-כל-הדורות א טשייניק מיט יעדן אומכבוד, וואס מ'טוט אייך אן. דאס קלאגע-ביורא איז אפן א גאנצער מעת-לעת! שאקלט זיך אריין און שלעפט זיך צו צו דער טאנבאנק, וואו דער אנגעשטעלטער רופט-אויס ,עמוד, יעלה!'
חשובע מקוננים, ווירדיקע קלאגער און זייער געערטע קרבנות און געקריוודעטע פון אלע קלאסן, מאכט א יעלה, אדער א סך יעלות, און שרייט חי-וקים אויף קול-קולות, וואס נאר דאס הארץ גלוסט אייך! רבותי, רעדט זיך אפ פון הארצן! דער אנגעשטעלטער איז אן אלטער הינער-פרעסער, וואס האט צו אלעמען כוח און געדולד!
_________________________________________________________
דעם זיידנס עצה
געמאכט מיט דער האנט
און צוזאמענגענייט מיט אלטע פעדעמלעך
איז געווען דער ערשטער בריוו
מכוח ,א בינטל בריוו',
וואס אב קאהאן האט דערהאלטן.
אז דער הויפט-רעדאקטאר
האט אויפגעריסן דעם קאנווערט, איז קאהאן באשפריצט געווארן מיט הייסע טרערן.
קונסט-גאלעריע
א גוטע נאכט אייך, פרוי קאלאבאש!
________________________________________________________________
יידישע צינג מיט בריטישע קליידער
 |  |
פוצט זיך אויס ווי גראף פאטאצקי אין עסיק און האניק,
נאר רעדט יידיש ווי שלום עליכם!
נאר רעדט יידיש ווי שלום עליכם!
שרייבט אונז מיט אייערע באמערקונגען:
yiddishmoment@yiddishmoment.com
דרוקט אייער רעקלאמע דא אין אונזער צייטונג!
וועגן אינפארמאציע בנוגע רעקלאמעס:
yiddishmoment@yiddishmoment.com
אכטונג: בנימין עקלשטיין, רעדאקציע-סעקרעטאר
שענקט ,דער מאמענט' א מתנה!
צום פאראייביקן די יידישע פרעסע און קולטור
,דער מאמענט' שענקט אייך יעדע וואך א מתנה: מ'לייענט בחנם אונזער זשורנאל. מ'דארף אים ניט אויסשרייבן, זיך ניט איינשרייבן, ניט אנשליסן און ניט פארשרייבן. פאראייביקט די יידישע פרעסע און קולטור דורך שענקען ,דער מאמענט' א מתנה מיטן ביישטייערונגס-קנעפל. דאס איז אייער ,מאמענט'!
ביני-לביני נאך עלינו זאגט דער רבי ביים קידוש:
,די וועלט איז יונג און חסידיש!'
,דער מאמענט' ווינשט אייך אלעמען א גוטן שבת
און א שבתדיקע וואך!
_________________________________________________________
וואס לויפט איר אוועק?
קוקט-אריין אין פאלגנדיקע סעקציעס:
קוקט-אריין אין פאלגנדיקע סעקציעס:
| פילאסאפיע  פון הויכע פענסטער ______________ סאטירע און הומארעסקע  | הומאר  א געשמאקע טרויקע:1 זי האט זיי אין באד!1 פאראדיע און פאסקוויל  די קלעזביאנקעס |
פון הויכע פענסטער - א ביורא מיט אן אויסזיכט
דער אויסבליק פון ד"ר נאמאסטס ביורא
איז א הערלעכער און גרויסארטיקער!
דער אויסבליק פון ד"ר נאמאסטס ביורא
איז א הערלעכער און גרויסארטיקער!
זעט די וועלט פון אן אנדער ווינקל, פון הויכע פענסטער,
מיט די אויגן פון ,דער מאמענט'!
_________________________________________________________________
אן אויסערגעוויינלעך בוך וועגן
מעדיטאציע
די געטלעכע צוועלף הייל-קראפטן
באשטעלט א בוך אויף דעם אדרעס:
http://www.amazon.com/The-Twelve-Divine-Virtues-Volume/dp/1494844850/ref=sr_1_1?ie=UTF8&qid=1390279476&sr=8-1&keywords=Twelve+Divine+Virtues
אקאפעלא
די פיינסטע איטאליענישע מאכלים
אין סאמע הארצן פון פינאנץ-דיסטריקט
1 האדסאן גאס, מאנהאטן, נ"י 10013 * 212.240.0163
אין סאמע הארצן פון פינאנץ-דיסטריקט
1 האדסאן גאס, מאנהאטן, נ"י 10013 * 212.240.0163
,סטאר סטראק'
אנטיקענע קליידער
דאס אויבערשטע פון שטויסל מכוח
נעכטיקע מאדעס פון אמאליקע תקופות.
47 גרעניטש אוועניו, ניו-יארק 10014
212.691.535747
אנטיקענע קליידער
דאס אויבערשטע פון שטויסל מכוח
נעכטיקע מאדעס פון אמאליקע תקופות.
47 גרעניטש אוועניו, ניו-יארק 10014
212.691.535747
פערסאנאל
ד"ר אוצר נאמאסט - פרעזידענט און גרינדער (ניו-יארק)
הויפט-רעדאקטאר - יעקב קארנפעלד (ניו-יארק)
געהילפס-רעדאקטאר - ד"ר שמחה עקלשטיין (ניו-יארק)
רעדאקציע-סעקרעטאר - בנימין עקלשטיין (ניו-יארק)
ד"ר רחמיאל פישביין - ספעציעלער ראטגעבער (ניו-יארק)
ד"ר אוצר נאמאסט - פרעזידענט און גרינדער (ניו-יארק)
הויפט-רעדאקטאר - יעקב קארנפעלד (ניו-יארק)
געהילפס-רעדאקטאר - ד"ר שמחה עקלשטיין (ניו-יארק)
רעדאקציע-סעקרעטאר - בנימין עקלשטיין (ניו-יארק)
ד"ר רחמיאל פישביין - ספעציעלער ראטגעבער (ניו-יארק)
| לאה פערגאמענט קארעספאנדענטין - תל-אביב משה קאץ קארעספאנדענט - פאריז ד"ר אהרון קארפארטי קארעספאנדענט - בודאפעשט בן-ציון צייטלין קארעספאנדענט - מאסקווע ד"ר ישראל פארגעס קארעספאנדענט - פראג לייזער לייזעראוויטש קארעספאנדענט - מאדריד | לאווע גאווארטשיק רעדאקציע-מיטארבעטער - ניו-יארק דינה דימענט קארעספאנדענטין - וואשינגטאן משה מילנער קארעספאנדענט - לאס אנזשעלעס * * * איר עקצעלענץ גראפיניע מאקארענע דע גאלוועז קארעספאנדענטין און פאטראנין מעקסיקע-שטאט/מאדריד |
ווי טיף מ'זאל ניט גראבן אין ,דער מאמענט', קאן מען תמיד גיין נאך ווייטער!
* * *
,דער מאמענט' איז די איינציקע אויף דער וועלט צייטשריפט,
וואס ווערט פארפאסט אויף א אלטמאדיש-שטעטלדיקן יידיש
פון היימישע יידיש-ריידנדיקע פון מזרח-אייראפע.
* * *
,דער מאמענט' איז די איינציקע אויף דער וועלט צייטשריפט,
וואס ווערט פארפאסט אויף א אלטמאדיש-שטעטלדיקן יידיש
פון היימישע יידיש-ריידנדיקע פון מזרח-אייראפע.
RSS Feed