,דער מאמענט' איז אן אלוועלטלעכע, אומפארטייאישע צייטונג,
וואס איז פאר דעמאקראטישע פרינציפן פאר אלע פעלקער אין אלע לענדער.
______________
ווי טיף מ'זאל ניט גראבן אין ,דער מאמענט', קאן מען תמיד גיין נאך ווייטער!
ALL YIDDISH ALL the TIME!1
א גאנצע וואך אין גאנצן אויף א גאנץ-יידישלעכן יידיש!
,דער מאמענט' איז די איינציקע אויף דער וועלט צייטשריפט, וואס ווערט פארפאסט
אויף א אלטמאדיש-שטעטלדיקן יידיש פון היימישע יידיש-ריידנדיקע פון מזרח-אייראפע.
פייערלעכער חנוכה-נומער
זונטיק איז מארק-טאג!
כדי אנצוהייבן די נייע וואך אויף א שבתדיקן אופן,
לייענט מען ,דער מאמענט'.
בשעת דער עולם שרייבט וועגן יידיש אויף ענגליש, עברית און רוסיש,
אין אונזער צייטשריפט שרייבט מען נאר אויף יידיש וועגן אלצדינג!
וואס איז פאר דעמאקראטישע פרינציפן פאר אלע פעלקער אין אלע לענדער.
______________
ווי טיף מ'זאל ניט גראבן אין ,דער מאמענט', קאן מען תמיד גיין נאך ווייטער!
ALL YIDDISH ALL the TIME!1
א גאנצע וואך אין גאנצן אויף א גאנץ-יידישלעכן יידיש!
,דער מאמענט' איז די איינציקע אויף דער וועלט צייטשריפט, וואס ווערט פארפאסט
אויף א אלטמאדיש-שטעטלדיקן יידיש פון היימישע יידיש-ריידנדיקע פון מזרח-אייראפע.
פייערלעכער חנוכה-נומער
זונטיק איז מארק-טאג!
כדי אנצוהייבן די נייע וואך אויף א שבתדיקן אופן,
לייענט מען ,דער מאמענט'.
בשעת דער עולם שרייבט וועגן יידיש אויף ענגליש, עברית און רוסיש,
אין אונזער צייטשריפט שרייבט מען נאר אויף יידיש וועגן אלצדינג!
חנוכהדיקע באגריסונגען
אלגעמיינע באמערקונגען
חנוכה איז א וואונדער-סעזאן. נס גדול היה שם (דא איז געשען א גרויסער וואונדער). די מנורה-ליכט אינעם פארשוועכטן בית-המקדש האבן געברענט גאנצע אכט טעג, ווען זיי האבן געזאלט ברענען נאר איין טאג. חנוכה איז אבער א יום-טוב, וואס מערקט-אפ און פאראייביקט דעם אויפשטאנד און נצחון, וואס די השמונאים האבן אפגעהאלטן איבער די יונים. חשובע לייענער, לייענט די העכסט-אינטערעסאנטע ארטיקלען וועגן דער אמתער חנוכה-געשיכטע.
א חנוכהדיקער גרוס פון בודאפעשט
א חנוכהדיקן גרוס גיט אייך אלעמען איבער ד"ר אהרון קארפאטי, אונזער חשובער קארעספאנדענט אין בודאפעשט:
ליבע לאנדסלייט: איך וויל אייך אלעמען ווינשן א פריילעכן חנוכה. דאס איז א לוסטיקער יום-טוב, וואס שטרייכט-אונטער די אייביקייט פון פאלק ישראל, זיין אמונה און גבורה. חנוכה צייגט אונז אלעמען, אז אונז מוזן קעמפן פאר אונזערע אידעאלן און ווערטן, אום צו פרעזערווירן אונזער קולטור און לעבנס-שטייגער. דער דאזיקער יום-טוב באטאנט דעם רוח און העלדנמוט פון עם ישראל. דער גרויסער נס מיט די מורה-ליכט אין בית-המקדש איז א ביישפיל פון אמונה און בטחון, וואס איז חל אויך אויף דער היינטיקער תקופה.
מיינע פריינט און לייענער איבער דער וועלט ווינש איך א פריילעכן חנוכה און א יאר פול מיט חנוכהדיקע נסים.
זייט מיר געגריסט און געבענטשט, ד"ר אהרון קארפאטי
לוסטיק, פריילעך און מחיהדיק
מאנטיק ביי דער ארבעט זאל און דארף ניט זיין אזוי בלאס. זיצט ניט ווי א גולם ביי אייער שרייבטיש! פארשמאלצט אייער ארבעטס-אטמאספערע בפרט און אייער לעבן בכלל מיט א געשמאקן יידיש דורך אריינקוקן אין ,דער מאמענט' ס'איז ניט בלויז כדאי, נאר ס'איז אויך גן-עדנדיק!
ס'איז טשיקאווע און חי-געלעבט, אז היינטיקס יאר פאלט זיך חנוכה צוזאמען מיטן אמעריקאנער דאנקארבארקייטס-טאג. דאס מיינט, אז נאך מער מחיהדיק איז דער יום-טוב ביי די אמעריקאנער יידן, וואס פראווען מיט איין מאל צוויי פייערטעג. ווער זאגט, אז מ'קאן ניט זיצן אויף צוויי חתונות מיט איין מאל? אינדיקעס מיט ברוסניצע-צימעס און לאטקעס מיט עפל-צימעס - באטעמט און געשמאק!
דערהאלטן האבן מיר א מבול מיט בריוו אין רעדאקציע מיט חנוכהדיקע באגריסונגען און ווארעמע גרוסן. א סך לייענער גיבן אונז איבער אין זייערע בריוו, אז אונזער פובליקאציע איז זיי א חבר, וואס מאכט זיי גליקלעך און פארטרייבט די אלגעמיינע איינזאמקייט און פארלינדערט די עלטנקייט ביי דעם היינטיקן סעזאן.
מיר פרייען זיך, וואס אונזער זשורנאל מאכט לוסטיק און פריילעך אונזערע לעזער אין אלע טיילן וועלט. ס'איז ממש א טעם גן-עדן, אז ,דער מאמענט' איז מקים אזא חשובע מצוה!
היינטצייטיק, ניימאדיש און מאדערן
די צוקונפט פון דער פרעסע ליגט אין אינטערנעט! הן ,די ניו-יארק טיימס' הן ,די וואשינגטאן פאסט' האבן דאס דערקלערט. יעדער בעל-שכל פארשטייט און ווייסט דאס אויך. די צוקונפט פונעם בוך שטייט אויך אינעם אינטערנעט. עלעקטראנישע ביכער (,ע-ביכער') זיינען גאר שטארק פאפולער און ווערן וואס אמאל פאפולערער. דאס ע-בוך וועט שוין באלד פארטרעטן דאס פאפירענע בוך. אויב דער אמת געפעלט אייך ניט, גייט שרייט חי-וקים פון הויכע פענסטער, וואס העלפט א טויטן באנקעס.
ס'איז טשיקאווע, אז די היינטיקע פרעסע מיט טאג-צייטונגען, וואכן- און חודש-צייטשריפטן איז א מאדערנער באגריף. בשעת דער אמעריקאנער רעוואלוציע האט די באפעלקערונג געלייענט א וועלט מיט פלוג-בלעטער, וואס זיינען געווען שטרייטס-שריפטן צום אנטוועקן א שרפה אין די בירגער.
,דאס איז די ענדע' איז דער לעצטער ווידעא-קאסעט, וואס איז געבארגט געווארן אין ,בלאקבאסטער', איידער די ווידעא-פירמע האט אויף אייביק פארמאכט אירע טירן. דער אויסוואל פונעם קונד צו אנטלייען ,דאס איז די ענדע' האט זיך געפאסט צו אזא געלעגנהייט.
אלטמאדיש, אלטפרענקיש און אנטיקן
חשובע לייענער: אויב איר ווילט עפעס באקאנט מאכן פאר אונז און אונזערע לייענער, שיקט אונז אן אלטמאדישן בריוו אין רעדאקציע, כדי מיר זאלן אים דרוקן און אלע זאלן הנאה האבן פון אייערע ווערטער און געדאנקען.
צייט-גייסט און וועלט-אנשויאונג
,אט-דא, וואו מיר שטייען איצט, איז א מדבר אבער אויף דעם בערגל ווערט ביי דעם סאמע מאמענט געבוירן א תל-אביב! דא וועט סוף-כל-סוף בליען א יידן-מעטראפאליע. די דאזיקע שטאט גיבן מיר דעם נאמען תל-אביב.' אזוי איז געבוירן געווארן א שטאט אין א מדבר. אין 1909 האבן זיך 66 פאמיליעס פארזאמלט אויף א זאמד-בערגל און דערקלערט אט-דעם טייל וויסטעניש פארן געבורטס-ארט פון א גרויסער שטאט.
אזא מין אפטימיזם איז היינט-צו-טאג א זעלטנהייט אבער ער עקזיסטירט נאך אלץ דא און דארט, הגם ס'ווערט וואס אמאל שווערער צו געפינען. די היינטיקע וועלט טרינקט זיך אין א דייטשן שטורעם און דראנג. ווען מ'כאפט א שפאציר אין דער פארגאנגענהייט און אנאליזירט אין 1909 דעם צייט-גייסט און וועלט-אונשויאונג, זעט מען גאר אן אנדער וועלט. דער בטחון, וואס האט געבראכט צום בויען א גאנצע שטאט אויף אן ,אומפלאץ' אין מיטן מדבר איז געווען א צייכן פון יענער פיינער תקופה און די איידעלע ווערטן, וואס די דעמאלטיקע מענשן האבן געהאט אין הארצן.
וועלט-שמערץ און שאדן-פרייד
שטורעם און דראנג זיינען דער היינטיקער לעבנס-שטייגער! מיר ווייסן, אז אלע זיינען פארנומען, פארהאראוועט און פארסאפעט און די מאדערנע וועלט קאן מאכן גאר שטארק משוגע א מענש. א מבול מיט פערזאנען לעבט היינט-צו-היינט אן שום איידלקייט און אן קיין ווירדיקייט, וואס מיינט, אז אזעלכע לייטן האבן פארלוירן זייער מענשלעכקייט.
דאס קאטויליזם זאגט-צו זיינע נאכפאלגער בלויז נאר טרויער מיט יסורים בשעת זייער לעבן אויף דער דאזיקער וועלט און א באלוינונג נאר ווען גאט ברענגט זייערע נשמות אויפן עולם-הבא. אונזער אמונה זאגט אונז צו נאר איין באלוינונג אויפן עולם-השקר: ,אויב מ'וועט פירן דאס לעבן ווי א גוטער מענש, וועט מען האבן א גוט לעבן'.
יידישע גאסן און גויאישע אוליצעס
אונזער חודשלעכער טיראזש באטרעפט איצט 130,000 לייענער; יעדן טאג קוקן העכער 4,000 מענשן אריין אין אונזער צייטשריפט. אמן! ס'איז גאר טשיקאווע און גאנץ אינטערעסאנט, אז אין דער אלטער היים, וואו יידיש איז ניט לאנג צוריק געווען די ,לאנדס-שפראך' ביים רוב יידן, האט ,דער מאמענט' ניט בלויז א סך יידישע לייענער, נאר אויך פיל ניט-יידישע לייענער; יונגע און אלטע ניט-יידן, וואס לערנען זיך יידיש אין אוניווערסיטעט ווי אויך אלטע גויים, וואס רעדן א היימישן יידיש, ווייל זיי זיינען אויסגעוואקסן אין שטעטלעך, וואו יידן פלעגן זיין די מערהייט. שטעלט זיך פאר א יידישע צייטונג מיט מער ווי 5,000 גויישע לייענער! ס'איז טאקע א לעבעדיקע וועלט!
אין אייראפע זיינען אמאל געווען יידן-גאסן און יידן-פירטלעך. דער פארחורבנדיקער יידן-קווארטאל אין ווארשע איז געווען ,די יידישע געגנט' מיט א ים מיט יידן-גאסן. צווישן די צוויי וועלט-מלחמות האבן די יידישע גאסן אין די פוילישע שטעט געבליט און געגליט. אין די גרויסע שטעט ווי ווארשע, לאדזש, קראקע, ביאליסטאק אא"וו האבן די יידישע געגנטן געקאכט, געברענט און געטומלט מיט לעבעדיקייט, שעפערישקייט און מסחר.
ניו-יארק איז אבער א גרעסערע יידן-מעטראפאליע! דא אין אזא גרויסשטאט איז א צענטער פאר יידן פון אלע טיילן וועלט, הן אשכנזים הן ספרדים, סיי דייטשע יידן סיי מזרח-אייראפעאישע יידן, אי שפאנישע יידן אי אראבישע יידן. ניו-יארק איז א מעטראפאליע, וואו מ'רעדט איינצייטיק דריי יידן-שפראכן, יידיש, דזשודעסמא און עברית!
געדענקסווערטיק איז דער שמועס, וואס מיר האבן אינטערנעטיש געפירט לעצטנס מיט איין לייענער, וואס האט אונז ערנסט געשריבן, נאר זיין ערלעכקייט און הערלעכקייט האט אונז געבראכט צום לאכן! אט-אזוי, דער וואוילער מענש איז א בעל-שכל! בשעת אן אידייען-אויסטויש מיט דעם דאזיקן לייענער האבן מיר קאמיש באמערקט: ,די גויים, וואס ווייסן זיי?' דער חשובער לעזער האט געענטפערט פראסט און פשוט: ,די גויים, זיי ווייסן א סך'. מיר לאכן פון זיין קאמישן קאמענטאר, ווייל ער איז קאמיש און ערנסט אין דער זעלבער צייט.
אלגעמיינע באמערקונגען
חנוכה איז א וואונדער-סעזאן. נס גדול היה שם (דא איז געשען א גרויסער וואונדער). די מנורה-ליכט אינעם פארשוועכטן בית-המקדש האבן געברענט גאנצע אכט טעג, ווען זיי האבן געזאלט ברענען נאר איין טאג. חנוכה איז אבער א יום-טוב, וואס מערקט-אפ און פאראייביקט דעם אויפשטאנד און נצחון, וואס די השמונאים האבן אפגעהאלטן איבער די יונים. חשובע לייענער, לייענט די העכסט-אינטערעסאנטע ארטיקלען וועגן דער אמתער חנוכה-געשיכטע.
א חנוכהדיקער גרוס פון בודאפעשט
א חנוכהדיקן גרוס גיט אייך אלעמען איבער ד"ר אהרון קארפאטי, אונזער חשובער קארעספאנדענט אין בודאפעשט:
ליבע לאנדסלייט: איך וויל אייך אלעמען ווינשן א פריילעכן חנוכה. דאס איז א לוסטיקער יום-טוב, וואס שטרייכט-אונטער די אייביקייט פון פאלק ישראל, זיין אמונה און גבורה. חנוכה צייגט אונז אלעמען, אז אונז מוזן קעמפן פאר אונזערע אידעאלן און ווערטן, אום צו פרעזערווירן אונזער קולטור און לעבנס-שטייגער. דער דאזיקער יום-טוב באטאנט דעם רוח און העלדנמוט פון עם ישראל. דער גרויסער נס מיט די מורה-ליכט אין בית-המקדש איז א ביישפיל פון אמונה און בטחון, וואס איז חל אויך אויף דער היינטיקער תקופה.
מיינע פריינט און לייענער איבער דער וועלט ווינש איך א פריילעכן חנוכה און א יאר פול מיט חנוכהדיקע נסים.
זייט מיר געגריסט און געבענטשט, ד"ר אהרון קארפאטי
לוסטיק, פריילעך און מחיהדיק
מאנטיק ביי דער ארבעט זאל און דארף ניט זיין אזוי בלאס. זיצט ניט ווי א גולם ביי אייער שרייבטיש! פארשמאלצט אייער ארבעטס-אטמאספערע בפרט און אייער לעבן בכלל מיט א געשמאקן יידיש דורך אריינקוקן אין ,דער מאמענט' ס'איז ניט בלויז כדאי, נאר ס'איז אויך גן-עדנדיק!
ס'איז טשיקאווע און חי-געלעבט, אז היינטיקס יאר פאלט זיך חנוכה צוזאמען מיטן אמעריקאנער דאנקארבארקייטס-טאג. דאס מיינט, אז נאך מער מחיהדיק איז דער יום-טוב ביי די אמעריקאנער יידן, וואס פראווען מיט איין מאל צוויי פייערטעג. ווער זאגט, אז מ'קאן ניט זיצן אויף צוויי חתונות מיט איין מאל? אינדיקעס מיט ברוסניצע-צימעס און לאטקעס מיט עפל-צימעס - באטעמט און געשמאק!
דערהאלטן האבן מיר א מבול מיט בריוו אין רעדאקציע מיט חנוכהדיקע באגריסונגען און ווארעמע גרוסן. א סך לייענער גיבן אונז איבער אין זייערע בריוו, אז אונזער פובליקאציע איז זיי א חבר, וואס מאכט זיי גליקלעך און פארטרייבט די אלגעמיינע איינזאמקייט און פארלינדערט די עלטנקייט ביי דעם היינטיקן סעזאן.
מיר פרייען זיך, וואס אונזער זשורנאל מאכט לוסטיק און פריילעך אונזערע לעזער אין אלע טיילן וועלט. ס'איז ממש א טעם גן-עדן, אז ,דער מאמענט' איז מקים אזא חשובע מצוה!
היינטצייטיק, ניימאדיש און מאדערן
די צוקונפט פון דער פרעסע ליגט אין אינטערנעט! הן ,די ניו-יארק טיימס' הן ,די וואשינגטאן פאסט' האבן דאס דערקלערט. יעדער בעל-שכל פארשטייט און ווייסט דאס אויך. די צוקונפט פונעם בוך שטייט אויך אינעם אינטערנעט. עלעקטראנישע ביכער (,ע-ביכער') זיינען גאר שטארק פאפולער און ווערן וואס אמאל פאפולערער. דאס ע-בוך וועט שוין באלד פארטרעטן דאס פאפירענע בוך. אויב דער אמת געפעלט אייך ניט, גייט שרייט חי-וקים פון הויכע פענסטער, וואס העלפט א טויטן באנקעס.
ס'איז טשיקאווע, אז די היינטיקע פרעסע מיט טאג-צייטונגען, וואכן- און חודש-צייטשריפטן איז א מאדערנער באגריף. בשעת דער אמעריקאנער רעוואלוציע האט די באפעלקערונג געלייענט א וועלט מיט פלוג-בלעטער, וואס זיינען געווען שטרייטס-שריפטן צום אנטוועקן א שרפה אין די בירגער.
,דאס איז די ענדע' איז דער לעצטער ווידעא-קאסעט, וואס איז געבארגט געווארן אין ,בלאקבאסטער', איידער די ווידעא-פירמע האט אויף אייביק פארמאכט אירע טירן. דער אויסוואל פונעם קונד צו אנטלייען ,דאס איז די ענדע' האט זיך געפאסט צו אזא געלעגנהייט.
אלטמאדיש, אלטפרענקיש און אנטיקן
חשובע לייענער: אויב איר ווילט עפעס באקאנט מאכן פאר אונז און אונזערע לייענער, שיקט אונז אן אלטמאדישן בריוו אין רעדאקציע, כדי מיר זאלן אים דרוקן און אלע זאלן הנאה האבן פון אייערע ווערטער און געדאנקען.
צייט-גייסט און וועלט-אנשויאונג
,אט-דא, וואו מיר שטייען איצט, איז א מדבר אבער אויף דעם בערגל ווערט ביי דעם סאמע מאמענט געבוירן א תל-אביב! דא וועט סוף-כל-סוף בליען א יידן-מעטראפאליע. די דאזיקע שטאט גיבן מיר דעם נאמען תל-אביב.' אזוי איז געבוירן געווארן א שטאט אין א מדבר. אין 1909 האבן זיך 66 פאמיליעס פארזאמלט אויף א זאמד-בערגל און דערקלערט אט-דעם טייל וויסטעניש פארן געבורטס-ארט פון א גרויסער שטאט.
אזא מין אפטימיזם איז היינט-צו-טאג א זעלטנהייט אבער ער עקזיסטירט נאך אלץ דא און דארט, הגם ס'ווערט וואס אמאל שווערער צו געפינען. די היינטיקע וועלט טרינקט זיך אין א דייטשן שטורעם און דראנג. ווען מ'כאפט א שפאציר אין דער פארגאנגענהייט און אנאליזירט אין 1909 דעם צייט-גייסט און וועלט-אונשויאונג, זעט מען גאר אן אנדער וועלט. דער בטחון, וואס האט געבראכט צום בויען א גאנצע שטאט אויף אן ,אומפלאץ' אין מיטן מדבר איז געווען א צייכן פון יענער פיינער תקופה און די איידעלע ווערטן, וואס די דעמאלטיקע מענשן האבן געהאט אין הארצן.
וועלט-שמערץ און שאדן-פרייד
שטורעם און דראנג זיינען דער היינטיקער לעבנס-שטייגער! מיר ווייסן, אז אלע זיינען פארנומען, פארהאראוועט און פארסאפעט און די מאדערנע וועלט קאן מאכן גאר שטארק משוגע א מענש. א מבול מיט פערזאנען לעבט היינט-צו-היינט אן שום איידלקייט און אן קיין ווירדיקייט, וואס מיינט, אז אזעלכע לייטן האבן פארלוירן זייער מענשלעכקייט.
דאס קאטויליזם זאגט-צו זיינע נאכפאלגער בלויז נאר טרויער מיט יסורים בשעת זייער לעבן אויף דער דאזיקער וועלט און א באלוינונג נאר ווען גאט ברענגט זייערע נשמות אויפן עולם-הבא. אונזער אמונה זאגט אונז צו נאר איין באלוינונג אויפן עולם-השקר: ,אויב מ'וועט פירן דאס לעבן ווי א גוטער מענש, וועט מען האבן א גוט לעבן'.
יידישע גאסן און גויאישע אוליצעס
אונזער חודשלעכער טיראזש באטרעפט איצט 130,000 לייענער; יעדן טאג קוקן העכער 4,000 מענשן אריין אין אונזער צייטשריפט. אמן! ס'איז גאר טשיקאווע און גאנץ אינטערעסאנט, אז אין דער אלטער היים, וואו יידיש איז ניט לאנג צוריק געווען די ,לאנדס-שפראך' ביים רוב יידן, האט ,דער מאמענט' ניט בלויז א סך יידישע לייענער, נאר אויך פיל ניט-יידישע לייענער; יונגע און אלטע ניט-יידן, וואס לערנען זיך יידיש אין אוניווערסיטעט ווי אויך אלטע גויים, וואס רעדן א היימישן יידיש, ווייל זיי זיינען אויסגעוואקסן אין שטעטלעך, וואו יידן פלעגן זיין די מערהייט. שטעלט זיך פאר א יידישע צייטונג מיט מער ווי 5,000 גויישע לייענער! ס'איז טאקע א לעבעדיקע וועלט!
אין אייראפע זיינען אמאל געווען יידן-גאסן און יידן-פירטלעך. דער פארחורבנדיקער יידן-קווארטאל אין ווארשע איז געווען ,די יידישע געגנט' מיט א ים מיט יידן-גאסן. צווישן די צוויי וועלט-מלחמות האבן די יידישע גאסן אין די פוילישע שטעט געבליט און געגליט. אין די גרויסע שטעט ווי ווארשע, לאדזש, קראקע, ביאליסטאק אא"וו האבן די יידישע געגנטן געקאכט, געברענט און געטומלט מיט לעבעדיקייט, שעפערישקייט און מסחר.
ניו-יארק איז אבער א גרעסערע יידן-מעטראפאליע! דא אין אזא גרויסשטאט איז א צענטער פאר יידן פון אלע טיילן וועלט, הן אשכנזים הן ספרדים, סיי דייטשע יידן סיי מזרח-אייראפעאישע יידן, אי שפאנישע יידן אי אראבישע יידן. ניו-יארק איז א מעטראפאליע, וואו מ'רעדט איינצייטיק דריי יידן-שפראכן, יידיש, דזשודעסמא און עברית!
געדענקסווערטיק איז דער שמועס, וואס מיר האבן אינטערנעטיש געפירט לעצטנס מיט איין לייענער, וואס האט אונז ערנסט געשריבן, נאר זיין ערלעכקייט און הערלעכקייט האט אונז געבראכט צום לאכן! אט-אזוי, דער וואוילער מענש איז א בעל-שכל! בשעת אן אידייען-אויסטויש מיט דעם דאזיקן לייענער האבן מיר קאמיש באמערקט: ,די גויים, וואס ווייסן זיי?' דער חשובער לעזער האט געענטפערט פראסט און פשוט: ,די גויים, זיי ווייסן א סך'. מיר לאכן פון זיין קאמישן קאמענטאר, ווייל ער איז קאמיש און ערנסט אין דער זעלבער צייט.
אמעריקאנע
די גרינדער פון ,סנאפ-טשאט' האבן אין מיטן נאוועמבער אפגעזאגט אנצונעמען די נישטיקע פאר קאפקעס ($3 ביליאן), וואס ,פעיסבוק' האט זיי אנגעבאטן פאר זייער פירמע, וואס פאבריצירט א קאמפוטער-פראגראם מיט פארשווינדנדיקע אנזאגן. די אייגנטימער פון ,סנאפ-טשאט' האבן דערקלערט, אז זייער פירמע איז ווערט צום ווייניקסטן $4 ביליאן!
געוויסע באאפאכטער האבן באשטימט, אז די דערפינדער פון דער טעקסטינג-פראגראם פארמאגן א געוואלדיקע חוצפה, וואס איז צום פארערן און באוואונדערן. אנדערע אנאליטיקער האבן געזאגט, אז ס'פעלט די פירמע-אייגנטימער א מוח, ווייל $3 ביליאן איז א ריזיקע סומע פאר א פירמע, וואס פארדינט ניט קיין פראפיטן. חברה, דאס קאן פארקומען נאר אין די פאראייניקטע שטאטן! אמעריקע גנב!
קאלאראדא איז דער פאפולערסטער שטאט ביי אמעריקאנער אורלויבס-געסט. די באליבסטע שטאט ביי אמעריקאנער אורלויבער איז אספען, קאלאראדא. עסטעיטס-פארק און טעלוריד זיינען אנדערע צוויי פאפולערע וואקאציע-ערטער ביי אמעריקאנער טוריסטן, וואס פארפלייצן מאסנווייז יעדעס יאר די דאזיקע שטעטלעך, כדי צו געניסן פון דער פרישער בארג-לופט און שיינע בארג-פאנאראמעס. אזעלכע שטעטלעך פרייען זיך מיט דעם טוריסטן-פארקער, וואס מאכט זיי פארמעגלעך.
אין האוואאי איז אבער פאראן א שטעטל ביי דער פלאזשע, וואס וויל מער ניט קיין טוריסטן! קאילוע, א האנאלולער פארשטאט, ווערט וואס אמאל פאפולערער ביי אורלויבער. דאס שטעטל איז וואו די פאמיליע אבאמע פארברענגט יערלעך איר ווייננאכטס-וואקאציע. די איינוואוינער פון דעם שטעטל זיינען אומצופרידן פון דעם טוריסטן-פארקער און ווילן אים פארלאנגזאמען. די, וואס וואוינען אין קאילוע געבן דעם ארגומענט, אז צעשטערט ווערן די שיינקייט, רואיקייט און שטילקייט, וואס הערשן אין זייער היים ביים ים-ברעג.
ריידנדיק וועגן משיח
זייט מצליה, ברענגט משיח!
אונזער מקובל אין צפת, אן אמתער צדיק-הנסתר און נביא, האט אונז איבערגעגעבן היינטיקן חודש, אז דער עולם האט גאר גרויסע צרות און האלט זיך אין צעשטערן און מכלה מאכן איינצייטיק די וועלט.
א דאנק א געוואלדיקער ליבשאפט צום ממון-קורח, געלט-גייציקייט, מצד אלע קלאסן און מאכט-גיריקייט מצד דעם אויבערקלאס ווערט אונזער וועלט מגולגל אין א פינצטערער געזעלשאפט, אין איין גרויסן שאנד-הויז!
די גינציקע און גלויביקע מיט גאט אין הארצן, וואס נעמען-אן תורה פאר דער בעסטער סחורה און וואס פירן א לעבן, וואס איז צו גאט, צו לייט, צו תורה און צו סחורה וועלן איבערלעבן די קומענדיקע קאטאסטראפעס. די, וואס האלטן דעם תקון-עולם פאר די טייערסטע קליינאדן זיינען די, וואס וועלן שוין באלד הערשן איבערן ערד-קוגל.
קוקאראטשקעס און לאטרינען
רבותי, לאמיר ריידן תכלית! לאמיר זיך פארנעמען מיט א ווירדיקער און ווערטיקער טויטאלאגיע! וואס איז די נפקא-מינא פון א ,פערארי', א ,מאסעראטי' און א ,לאמבארגיני'? און ווי אזוי פארגלייכן זיי זיך מיט א זוכיני (מיט א גרינעם קאבאק)? און א שטיקל זוכיני איז וואס איר זייט, אויב איר נעמט-אן פאר ערנסט, וואס מיר שרייבן דא!
דא שרייבט מען איצט וועגן א פארשוין, וואס איז טיפיש אין די יידישיסטישע קרייזן. זי הייסט שישקע בת-שושן וואלקעלאק-וויראדעק. אט-דער געוואלדיקער פארשוין איז אמאל געווען די סעקרעטארקע פון איטשי גאלדגרוב אין ,די פונדאציע זשידאוו'. די אלטע שקאפע, וואס איר מאן איז אנטלאפן און וואס איר זון באווארפט איר בילד מיט דארט פארנודיעט אלעמען מיט אירע נארישקייטן. אזא מנוול הוילט ווי א וואלף און טרינקט מיט עקסטאז דאס בלוט פון אירע קרבנות, באזונדערש, ווען די לבנה איז פול, ווייל אין אזא צייט פארמאגט זי די גרעסטע גבורה, וואס זי באקומט פונעם שטן אליין.
אויב איר דערזעט מאדאם וואלקעלאק-וויראדעק, לויפט-אוועק ווי צום שנעלסטן און רופט נאך א פאליציאנט, נאך א באנדע פאליציאנטן!... מחמת דאס לעבן, וואס איר וועט ראטעווען וועט זיין דאס אייגענע! זי איז די נעענסטע חברטע פון רייזע וואליזקע און איר זון יאשקע, און באהאלט זיך ווארשיינלעך אויס ביי זיי קעלער, וואו זי שלאפט ביי טאג אין א טרונע!
די גרינדער פון ,סנאפ-טשאט' האבן אין מיטן נאוועמבער אפגעזאגט אנצונעמען די נישטיקע פאר קאפקעס ($3 ביליאן), וואס ,פעיסבוק' האט זיי אנגעבאטן פאר זייער פירמע, וואס פאבריצירט א קאמפוטער-פראגראם מיט פארשווינדנדיקע אנזאגן. די אייגנטימער פון ,סנאפ-טשאט' האבן דערקלערט, אז זייער פירמע איז ווערט צום ווייניקסטן $4 ביליאן!
געוויסע באאפאכטער האבן באשטימט, אז די דערפינדער פון דער טעקסטינג-פראגראם פארמאגן א געוואלדיקע חוצפה, וואס איז צום פארערן און באוואונדערן. אנדערע אנאליטיקער האבן געזאגט, אז ס'פעלט די פירמע-אייגנטימער א מוח, ווייל $3 ביליאן איז א ריזיקע סומע פאר א פירמע, וואס פארדינט ניט קיין פראפיטן. חברה, דאס קאן פארקומען נאר אין די פאראייניקטע שטאטן! אמעריקע גנב!
קאלאראדא איז דער פאפולערסטער שטאט ביי אמעריקאנער אורלויבס-געסט. די באליבסטע שטאט ביי אמעריקאנער אורלויבער איז אספען, קאלאראדא. עסטעיטס-פארק און טעלוריד זיינען אנדערע צוויי פאפולערע וואקאציע-ערטער ביי אמעריקאנער טוריסטן, וואס פארפלייצן מאסנווייז יעדעס יאר די דאזיקע שטעטלעך, כדי צו געניסן פון דער פרישער בארג-לופט און שיינע בארג-פאנאראמעס. אזעלכע שטעטלעך פרייען זיך מיט דעם טוריסטן-פארקער, וואס מאכט זיי פארמעגלעך.
אין האוואאי איז אבער פאראן א שטעטל ביי דער פלאזשע, וואס וויל מער ניט קיין טוריסטן! קאילוע, א האנאלולער פארשטאט, ווערט וואס אמאל פאפולערער ביי אורלויבער. דאס שטעטל איז וואו די פאמיליע אבאמע פארברענגט יערלעך איר ווייננאכטס-וואקאציע. די איינוואוינער פון דעם שטעטל זיינען אומצופרידן פון דעם טוריסטן-פארקער און ווילן אים פארלאנגזאמען. די, וואס וואוינען אין קאילוע געבן דעם ארגומענט, אז צעשטערט ווערן די שיינקייט, רואיקייט און שטילקייט, וואס הערשן אין זייער היים ביים ים-ברעג.
ריידנדיק וועגן משיח
זייט מצליה, ברענגט משיח!
אונזער מקובל אין צפת, אן אמתער צדיק-הנסתר און נביא, האט אונז איבערגעגעבן היינטיקן חודש, אז דער עולם האט גאר גרויסע צרות און האלט זיך אין צעשטערן און מכלה מאכן איינצייטיק די וועלט.
א דאנק א געוואלדיקער ליבשאפט צום ממון-קורח, געלט-גייציקייט, מצד אלע קלאסן און מאכט-גיריקייט מצד דעם אויבערקלאס ווערט אונזער וועלט מגולגל אין א פינצטערער געזעלשאפט, אין איין גרויסן שאנד-הויז!
די גינציקע און גלויביקע מיט גאט אין הארצן, וואס נעמען-אן תורה פאר דער בעסטער סחורה און וואס פירן א לעבן, וואס איז צו גאט, צו לייט, צו תורה און צו סחורה וועלן איבערלעבן די קומענדיקע קאטאסטראפעס. די, וואס האלטן דעם תקון-עולם פאר די טייערסטע קליינאדן זיינען די, וואס וועלן שוין באלד הערשן איבערן ערד-קוגל.
קוקאראטשקעס און לאטרינען
רבותי, לאמיר ריידן תכלית! לאמיר זיך פארנעמען מיט א ווירדיקער און ווערטיקער טויטאלאגיע! וואס איז די נפקא-מינא פון א ,פערארי', א ,מאסעראטי' און א ,לאמבארגיני'? און ווי אזוי פארגלייכן זיי זיך מיט א זוכיני (מיט א גרינעם קאבאק)? און א שטיקל זוכיני איז וואס איר זייט, אויב איר נעמט-אן פאר ערנסט, וואס מיר שרייבן דא!
דא שרייבט מען איצט וועגן א פארשוין, וואס איז טיפיש אין די יידישיסטישע קרייזן. זי הייסט שישקע בת-שושן וואלקעלאק-וויראדעק. אט-דער געוואלדיקער פארשוין איז אמאל געווען די סעקרעטארקע פון איטשי גאלדגרוב אין ,די פונדאציע זשידאוו'. די אלטע שקאפע, וואס איר מאן איז אנטלאפן און וואס איר זון באווארפט איר בילד מיט דארט פארנודיעט אלעמען מיט אירע נארישקייטן. אזא מנוול הוילט ווי א וואלף און טרינקט מיט עקסטאז דאס בלוט פון אירע קרבנות, באזונדערש, ווען די לבנה איז פול, ווייל אין אזא צייט פארמאגט זי די גרעסטע גבורה, וואס זי באקומט פונעם שטן אליין.
אויב איר דערזעט מאדאם וואלקעלאק-וויראדעק, לויפט-אוועק ווי צום שנעלסטן און רופט נאך א פאליציאנט, נאך א באנדע פאליציאנטן!... מחמת דאס לעבן, וואס איר וועט ראטעווען וועט זיין דאס אייגענע! זי איז די נעענסטע חברטע פון רייזע וואליזקע און איר זון יאשקע, און באהאלט זיך ווארשיינלעך אויס ביי זיי קעלער, וואו זי שלאפט ביי טאג אין א טרונע!
ד"ר רחמיאל פישביין ס'איז א קורווישע וועלט
אונזער גענעדיקער און שטרייסטלוסטיקער קאמפס-הונט ד"ר רחמיאל פישביין איז מלא-רציחה און וויל צערייסן ווי א הערינג די לייענער, וואס האבן אים באצייכנט ווי אן אמביציעזער גראבער יונג.
רבותי, לאמיר ריידן תכלית! דעם אמת געזאגט... א) ד"ר פישביין איז צו אלט צו זיין א יונג, א גראבער יונג, א פראסטער יונג אדער א יונגאטש אין יעדער פארמע אדער מאס; ב) דער דאקטאר איז אן עלעגאנטער ימח-שמוניק, וואס עסט מיט א גאפל און מעסער, און אחרון-אחרון-חביב, ג) אונזער קאלעגע האט גארניט קיין אמביציע; ער איז א פויליאק!
ביטע, די, וואס אטאקירן אונזער זייער געערטן מיטארבעטער מיט כלערליי טענות-ומענות, שרייבט-צו צו אים די פאסיקע מידות!
פון הוילן פאס
א חסידישער יידיש איז ביי יידן, וואס ,עבאניק' איז ביי אפרא-אמעריקאנער. כדי צו פארשטיין א חסידישן יידיש, וואס איז נאך געוואלדיקער פון ,יינגליש' (א געמיש פון יידיש און ענגליש), מוז מען קענען א גוטן ענגליש און דארף מען זיין אויך א בקי אין לשון-קודש. מילא!
כדי צו פארשטיין, וואס מ'שרייבט היינט-צו-טאג אין ,דער ביראבידזשאנער שטערן' דארף מען זיין א מומחה אין רוסיש און א געדאנקען-לעזער.
כדי צו וויסן, וואס מ'שרייבט היינט-צו-טאג אין ,דער פארווערטס' מוז מען זיין א קענער אין רוסיש, א מומחה אין ענגליש און אן עקספערט אין שעכטעריש. דאס לשון אין ,דער קאפ-שמערץ' איז אפילו ניט גוט גענוג צו זיין אן אלטמאדישער ביראבידזשאניש.
אום צו קנאקן די קאדע און באנעמען, וואס די יונגטרופניקעס זאגן און שרייבן, מוז מען זיין אן עקספערט אין שעכטעריש מיט אלע וויינרייכיזמען און א קענער אין שפיאנען-לשון!
מיר האבן אריינגעקוקט אנומלטן אין ,דער ביראבידזשאנער שטערן', וואס דערשיינט נאך. ס'איז נאך טרויעריקער ווי טרויעריק, וואס מיר האבן געזען. דאס לשון איז אזוי ארעם, פארטערקישט און פול מיט גרייזן, אז מיר וואונדערן זיך, אז די צייטונג האט איין לייענער! אז דער ראטן-פארבאנד האט נאך עקזיסטירט, איז דאס לשון אין ,דער שטערן' געווען א ריינער ביראבידזשאניש, פון וועלכן אלע האבן געלאכט, ווייל ס'האט אויסגעזען ווי די שפראך פון אן אנדער פלאנעט. נאר ווען מ'מיינט, אז די סיטואציע און שפראך קאנען זיך ניט ערגערן, ווערן זיי נאך ערגער! אויב דאס איז, וואס מ'דערקלערט, האלט און נעמט-אן פאר יידיש אין ביראבידזשאן, האט מאמע-לשון גאר גרויסע צרות!
די ווייסער, וואס ווייסן און די קענער, וואס קענען ווייסן ניט ווי אזוי ווידער צו באלעבן א שפראך, נאר ווי אזוי טויטצושלאגן און באגראבן א לשון; דאס ווייסן זיי אויף געוויס!
דערצו און דעריבער... באטאנען מיר, אז שוטים זיינען די ,פארשער', וואס גיבן דעם ארגומענט, אז אין ביראבידזשאן האלט מען יידיש פאר א פאטשאטנע לשון, ווייל דארט לערנט מען דעם אלף-בית מיט די שילער אין די מלוכה-שולעס. אזעלכע ,פארשער' רעדן זיך איין ניט בלויז פייגעלעך אין בוזעם, נאר זיי זיינען אויך אין גאנצן משוגע!
ד"ר פישביינס נקמה
ד"ר פישביין איז א חשובער בעל-נקמה מיט א גוטער נשמה, וואס שרייבט וועגן נחמה. אונזער פאטשאטנער קאמפס-הונט איז א געוואלדיקער פארגינער מיט א שיין, יידיש הערצל און ניט קיין פארביסענער ניט-פארגינער. די, וואס פארכלינען זיך מיט א פישביין וועלן זיך פרייען צו הערן זיינע ווערטער: ,כ'וועל פארגינען וועמען ניט-איז, ווען ס'איז דא וועמען צו פארגינען און וועמען ס'איז זוכה צו פארגינען!'
ריידנדיק וועגן פארגינעריי און ניט-פארגינעריי... די אינטערנעטישע קאך-פראגראם מיט שרה רחל שעכטער און איוו יאכנאוויטש, חשובע צוווי יאכנעס, איז א באלאגאן, א פארקאכטע קאשע! די צוויי קיך-שישקעס פארקאכן א קאשע און צעמזיקן די יידישע שפראך. זיי צייכענען זיך אויס מיטן איבערגעבן די צושויער די קאך-רעצעפטן אויף א וואונדערבארן טערקיש. זיי דארפן טאן די וועלט א געוואלדיקע טובה און אריינשפרינגען אין מישער און נעלם ווערן!
יידיש איז גאר א טשיקאווע שפראך! אויף די אלע אינטערנעט-זייטן מכוח יידיש שרייבן אלע אויף רוסיש, העברעאיש, פראנצויזיש אא"וו און קיינער בעט קיינמאל ניט, אז מ'זאל צושטעלן א טראנסקריפציע מיט לאטיינישע בוכשטאבן אדער אן איבערזעצונג אויף ענגליש. שרייבט איין יידיש ווארט און דער עולם בעט סיי א טראנסקריפציע סיי אן איבערזעצונג!
רבותי, פוילט זיך ניט און לערנט זיך אויס דעם אלף-בית. ס'איז כדאי!
תכלית
,אלע ווילן, אלע ווילן! דער וויל כבוד, דער וויל געלט. אלע ווילן, אלע ווילן! וויל וויל די גאנצע וועלט!' זינגט זיך דאס אלטע לידל. און אין די פרייע לענדער, איינשליסנדיק די פאראייניקטע שטאטן (אמעריקע גנב!) ווילן אלע בחנם אלצדינג. א געשמאקע פאנטאזיע!
מיר דערהאלטן אן א שיעור פארשלאגן און עצות, ווי אזוי צו פארבעסערן ,דער מאמענט'. די אלע בעלי-עצה האבן גוטע אידייען. ס'וואלט אבער געווען פיין און גוט, אז אזעלכע פראפעסיאנאלן זאלן אויך שענקען א ביישטייערונג! רבותי, לאמיר ריידן תכלית! געוויסע פארשוינען ווילן, אז ,דער מאמענט' זאל שאפן א נייעס-סעקציע מיט ווידעאס און איינצייטיקע עקראן-איבערזעצונגען. מיר ווינשן דאס אויך צו האבן. מיר וועלן דאס גערן טאן, ווען גענוג לייענער וועלן אונז שענקען גענוג געלט צום שאפן אזא סעקציע. ס'איז פראסט און פשוט: מ'דארף דאך באצאלן דעם טאטן!
די מערב-אייראפעאישע מדינות צוזאמען מיט די פש"א האבן גאר גרויסע צרות; אזוינע לענדער זיינען באנקראט, ווייל קיינער וויל ניט צאלן פאר קיין שום זאך. אומזיסט איז נאר די קעז אין דער ראצן-פאסטקע. און די ראץ, וואס כאפט-אן די קעז געפינט בליצשנעל איין, וואס פאר א געוואלדיקער טעות ער האט געמאכט און אז אומזיסט האט א דאפלזין: בחנם און אומנישט. די ראץ, וואס מיינט, אז ער קאן עסן אומזיסט (בחנם) די קעז, עסט טאקע אומזיסט (אומנישט) די קעז! גוטער ברודער, טוט א טראכט!
בלייבן אן א באבען
חנוכה איז א געשמאקער יום-טוב! לאטקעס מיט וויין און פאנטשקעס אלס נאכשפייז.
דער עולם קאן זיך אפלערנען פון דער באבען! זי לעבט רואיק און פרידלעך מיט אלעמען, ניט טראכטנידיק פון דעם, וואס יענער טוט און שאפנדיק אן אייגן גן-עדנדל אויפן עולם-השקרים, ווייל איר נשמה איז א ריינע. ווער איז אן עושר? דער, וואס איז צופרידן פון זיין לעבן און גורל!
די באבע האט נאך א מעלה; די משיחטע איז איר א שכנה און א פריינדינקע. וואס קאן זיין בעסער? בשעת די באבע לעבט טעגלעך אין גן-עדן אויפן עולם-השקר, בשעת די משיחטע איז א בחורטע אויף קעסט ביי דער באבען, בשעת די וועלט קלאגט זיך ווייטער אויף אלץ, מחמת אויפן עולם-הזא איז אלץ גארניט מיט גארניט און קיין שום זאך איז קיינמאל ניט גוט גענוג, איז זי אליין מיט שמחה-וששון אן עולם-קטן! זי באבע איז טאקע מיט חנוכהדיקע ממתקים א מקובלטע! זי האט געלערנט גאר א געשמאקע לעקציע פון דער משיחטע, איר נעענסטע חברטע.
בשעת די וועלט פלפולט זיך, ווי אזוי צו באקן בייגל, בשעת דער עולם פארקאכט א קאשע צוזאמען מיט די לאטקעס, און בשעת צווישן בית הלל און בית שמאי בושעוועט א חילוקי-דעות, צי מ'זאל צינדן יעדע נאכט די אלע מנורה-ליכטלעך צי נאר די פאסיקע צאל ליכטלעך צו יעדער פון די אכט נעכט, בלייבן מיר, ווי תמיד, אן א באבען, ווייל די באבע איז אצוזאמען מיט דער משיחטע אנטלאפן און וויל גארניט וויסן!
_________________________________________________________
אונזער גענעדיקער און שטרייסטלוסטיקער קאמפס-הונט ד"ר רחמיאל פישביין איז מלא-רציחה און וויל צערייסן ווי א הערינג די לייענער, וואס האבן אים באצייכנט ווי אן אמביציעזער גראבער יונג.
רבותי, לאמיר ריידן תכלית! דעם אמת געזאגט... א) ד"ר פישביין איז צו אלט צו זיין א יונג, א גראבער יונג, א פראסטער יונג אדער א יונגאטש אין יעדער פארמע אדער מאס; ב) דער דאקטאר איז אן עלעגאנטער ימח-שמוניק, וואס עסט מיט א גאפל און מעסער, און אחרון-אחרון-חביב, ג) אונזער קאלעגע האט גארניט קיין אמביציע; ער איז א פויליאק!
ביטע, די, וואס אטאקירן אונזער זייער געערטן מיטארבעטער מיט כלערליי טענות-ומענות, שרייבט-צו צו אים די פאסיקע מידות!
פון הוילן פאס
א חסידישער יידיש איז ביי יידן, וואס ,עבאניק' איז ביי אפרא-אמעריקאנער. כדי צו פארשטיין א חסידישן יידיש, וואס איז נאך געוואלדיקער פון ,יינגליש' (א געמיש פון יידיש און ענגליש), מוז מען קענען א גוטן ענגליש און דארף מען זיין אויך א בקי אין לשון-קודש. מילא!
כדי צו פארשטיין, וואס מ'שרייבט היינט-צו-טאג אין ,דער ביראבידזשאנער שטערן' דארף מען זיין א מומחה אין רוסיש און א געדאנקען-לעזער.
כדי צו וויסן, וואס מ'שרייבט היינט-צו-טאג אין ,דער פארווערטס' מוז מען זיין א קענער אין רוסיש, א מומחה אין ענגליש און אן עקספערט אין שעכטעריש. דאס לשון אין ,דער קאפ-שמערץ' איז אפילו ניט גוט גענוג צו זיין אן אלטמאדישער ביראבידזשאניש.
אום צו קנאקן די קאדע און באנעמען, וואס די יונגטרופניקעס זאגן און שרייבן, מוז מען זיין אן עקספערט אין שעכטעריש מיט אלע וויינרייכיזמען און א קענער אין שפיאנען-לשון!
מיר האבן אריינגעקוקט אנומלטן אין ,דער ביראבידזשאנער שטערן', וואס דערשיינט נאך. ס'איז נאך טרויעריקער ווי טרויעריק, וואס מיר האבן געזען. דאס לשון איז אזוי ארעם, פארטערקישט און פול מיט גרייזן, אז מיר וואונדערן זיך, אז די צייטונג האט איין לייענער! אז דער ראטן-פארבאנד האט נאך עקזיסטירט, איז דאס לשון אין ,דער שטערן' געווען א ריינער ביראבידזשאניש, פון וועלכן אלע האבן געלאכט, ווייל ס'האט אויסגעזען ווי די שפראך פון אן אנדער פלאנעט. נאר ווען מ'מיינט, אז די סיטואציע און שפראך קאנען זיך ניט ערגערן, ווערן זיי נאך ערגער! אויב דאס איז, וואס מ'דערקלערט, האלט און נעמט-אן פאר יידיש אין ביראבידזשאן, האט מאמע-לשון גאר גרויסע צרות!
די ווייסער, וואס ווייסן און די קענער, וואס קענען ווייסן ניט ווי אזוי ווידער צו באלעבן א שפראך, נאר ווי אזוי טויטצושלאגן און באגראבן א לשון; דאס ווייסן זיי אויף געוויס!
דערצו און דעריבער... באטאנען מיר, אז שוטים זיינען די ,פארשער', וואס גיבן דעם ארגומענט, אז אין ביראבידזשאן האלט מען יידיש פאר א פאטשאטנע לשון, ווייל דארט לערנט מען דעם אלף-בית מיט די שילער אין די מלוכה-שולעס. אזעלכע ,פארשער' רעדן זיך איין ניט בלויז פייגעלעך אין בוזעם, נאר זיי זיינען אויך אין גאנצן משוגע!
ד"ר פישביינס נקמה
ד"ר פישביין איז א חשובער בעל-נקמה מיט א גוטער נשמה, וואס שרייבט וועגן נחמה. אונזער פאטשאטנער קאמפס-הונט איז א געוואלדיקער פארגינער מיט א שיין, יידיש הערצל און ניט קיין פארביסענער ניט-פארגינער. די, וואס פארכלינען זיך מיט א פישביין וועלן זיך פרייען צו הערן זיינע ווערטער: ,כ'וועל פארגינען וועמען ניט-איז, ווען ס'איז דא וועמען צו פארגינען און וועמען ס'איז זוכה צו פארגינען!'
ריידנדיק וועגן פארגינעריי און ניט-פארגינעריי... די אינטערנעטישע קאך-פראגראם מיט שרה רחל שעכטער און איוו יאכנאוויטש, חשובע צוווי יאכנעס, איז א באלאגאן, א פארקאכטע קאשע! די צוויי קיך-שישקעס פארקאכן א קאשע און צעמזיקן די יידישע שפראך. זיי צייכענען זיך אויס מיטן איבערגעבן די צושויער די קאך-רעצעפטן אויף א וואונדערבארן טערקיש. זיי דארפן טאן די וועלט א געוואלדיקע טובה און אריינשפרינגען אין מישער און נעלם ווערן!
יידיש איז גאר א טשיקאווע שפראך! אויף די אלע אינטערנעט-זייטן מכוח יידיש שרייבן אלע אויף רוסיש, העברעאיש, פראנצויזיש אא"וו און קיינער בעט קיינמאל ניט, אז מ'זאל צושטעלן א טראנסקריפציע מיט לאטיינישע בוכשטאבן אדער אן איבערזעצונג אויף ענגליש. שרייבט איין יידיש ווארט און דער עולם בעט סיי א טראנסקריפציע סיי אן איבערזעצונג!
רבותי, פוילט זיך ניט און לערנט זיך אויס דעם אלף-בית. ס'איז כדאי!
תכלית
,אלע ווילן, אלע ווילן! דער וויל כבוד, דער וויל געלט. אלע ווילן, אלע ווילן! וויל וויל די גאנצע וועלט!' זינגט זיך דאס אלטע לידל. און אין די פרייע לענדער, איינשליסנדיק די פאראייניקטע שטאטן (אמעריקע גנב!) ווילן אלע בחנם אלצדינג. א געשמאקע פאנטאזיע!
מיר דערהאלטן אן א שיעור פארשלאגן און עצות, ווי אזוי צו פארבעסערן ,דער מאמענט'. די אלע בעלי-עצה האבן גוטע אידייען. ס'וואלט אבער געווען פיין און גוט, אז אזעלכע פראפעסיאנאלן זאלן אויך שענקען א ביישטייערונג! רבותי, לאמיר ריידן תכלית! געוויסע פארשוינען ווילן, אז ,דער מאמענט' זאל שאפן א נייעס-סעקציע מיט ווידעאס און איינצייטיקע עקראן-איבערזעצונגען. מיר ווינשן דאס אויך צו האבן. מיר וועלן דאס גערן טאן, ווען גענוג לייענער וועלן אונז שענקען גענוג געלט צום שאפן אזא סעקציע. ס'איז פראסט און פשוט: מ'דארף דאך באצאלן דעם טאטן!
די מערב-אייראפעאישע מדינות צוזאמען מיט די פש"א האבן גאר גרויסע צרות; אזוינע לענדער זיינען באנקראט, ווייל קיינער וויל ניט צאלן פאר קיין שום זאך. אומזיסט איז נאר די קעז אין דער ראצן-פאסטקע. און די ראץ, וואס כאפט-אן די קעז געפינט בליצשנעל איין, וואס פאר א געוואלדיקער טעות ער האט געמאכט און אז אומזיסט האט א דאפלזין: בחנם און אומנישט. די ראץ, וואס מיינט, אז ער קאן עסן אומזיסט (בחנם) די קעז, עסט טאקע אומזיסט (אומנישט) די קעז! גוטער ברודער, טוט א טראכט!
בלייבן אן א באבען
חנוכה איז א געשמאקער יום-טוב! לאטקעס מיט וויין און פאנטשקעס אלס נאכשפייז.
דער עולם קאן זיך אפלערנען פון דער באבען! זי לעבט רואיק און פרידלעך מיט אלעמען, ניט טראכטנידיק פון דעם, וואס יענער טוט און שאפנדיק אן אייגן גן-עדנדל אויפן עולם-השקרים, ווייל איר נשמה איז א ריינע. ווער איז אן עושר? דער, וואס איז צופרידן פון זיין לעבן און גורל!
די באבע האט נאך א מעלה; די משיחטע איז איר א שכנה און א פריינדינקע. וואס קאן זיין בעסער? בשעת די באבע לעבט טעגלעך אין גן-עדן אויפן עולם-השקר, בשעת די משיחטע איז א בחורטע אויף קעסט ביי דער באבען, בשעת די וועלט קלאגט זיך ווייטער אויף אלץ, מחמת אויפן עולם-הזא איז אלץ גארניט מיט גארניט און קיין שום זאך איז קיינמאל ניט גוט גענוג, איז זי אליין מיט שמחה-וששון אן עולם-קטן! זי באבע איז טאקע מיט חנוכהדיקע ממתקים א מקובלטע! זי האט געלערנט גאר א געשמאקע לעקציע פון דער משיחטע, איר נעענסטע חברטע.
בשעת די וועלט פלפולט זיך, ווי אזוי צו באקן בייגל, בשעת דער עולם פארקאכט א קאשע צוזאמען מיט די לאטקעס, און בשעת צווישן בית הלל און בית שמאי בושעוועט א חילוקי-דעות, צי מ'זאל צינדן יעדע נאכט די אלע מנורה-ליכטלעך צי נאר די פאסיקע צאל ליכטלעך צו יעדער פון די אכט נעכט, בלייבן מיר, ווי תמיד, אן א באבען, ווייל די באבע איז אצוזאמען מיט דער משיחטע אנטלאפן און וויל גארניט וויסן!
_________________________________________________________
ELEVEN80
לעבט ווי א פריץ
אין לוקסוס-דירות
אין צענטער שטאט ניוארק
1180 איז די עלעגאנטסטע געביידע אין ניוארק!
לעבט ווי אן אריסטאקראט אין לוקסוריעזע וואוינונגען
אין א בנין מיט האטעל-באדינונגען.
1180 שטייט אין מיטן פארקויפס-באצירק;
די באן-רייזע קיין מאנהאטן דויערט נאר 19 מינוט.
1180 רעימאנד בולעווארד, ניוארק, ניו-דזשערזי 07102
973.824.1180
www.eleven80rentals.com
_________________________________________________________
יעדן מאנטיק און דינסטיק 8-11 אין אוונט
,איגואנא רעסטאראן'
240 וועסט 54סטע גאס, מאנהאטן, נ"י
765-5454 (212)
$15 אריינגאנג און $15 מינימום
רעזערוואציעס: 212.719.5799
אפן פון 7-12 אזייגער
Iguana Restaurant & Dance Lounge
(Between 8th and Broadway)
__________________________________________________________________________
די פיינסטע מעבל אין ניוארק
,אין-סטאיל פערניטשור'
פריצדיקע מעבל צו ביליקע פרייזן!
,אין-סטאיל פערניטשור'
פריצדיקע מעבל צו ביליקע פרייזן!
In Style Furniture
233 וואשינגטאן גאס, ניוארק, ניו-דזשערזי 07102
973.792.0671
א חשובער לאנדסמאן, וואס פארקויפט די פיינסטע מעבל צו געשמאקע פרייזן
_________________________________________________________
233 וואשינגטאן גאס, ניוארק, ניו-דזשערזי 07102
973.792.0671
א חשובער לאנדסמאן, וואס פארקויפט די פיינסטע מעבל צו געשמאקע פרייזן
_________________________________________________________
די אמתע חנוכה-געשיכטע
צבי הירש סארקין (קארעספאנדענט, ניו-דזשערזי)
נאכן טויט פון אלכסנדר מוכדון איז זיין ריזיקע אימפעריע זיך צעפאלן אויף גרויסע צוויי אימפעריעס און עטלעכע קלענערע לענדער. די גרויסע אימפעריעס זיינען געווען די פטאלאמעאישע אין עגיפטן און די סעלעווקידישע אין סיריע.
יהודה איז געווארן א טייל פון דער פטאלאמעאישער מדינה, וואס איז געווען א פארהעלטענישמעסיק - רואיקער פעריאד. אין יאר 201 פאר אונזער צייט-רעכענונג (פוצ"ר) איז זי אבער אריינגעפאלן אין די הענט פון די סעלעווקידן. אזוי ווי דמשק, די סעלעווקידישע הויפטשטאט, איז געווען א סך נעענטער צו ירושלים ווי אלעקסאנדריע, די הויפטשטאט פון פטאלאמעען, האבן די סעלעווקידישע מלכים אלץ מער זיך געמישט אין דער יהודהשער פאליטיק.
דערווייל האט א גרופע יונגע יהודים פון די רייכערע משפחות זיך פאראינטערעסירט מיט דער גריכישער קולטור, וואס האט, פון זייער שטאנדפונקט, אויסגעזען רייכער און שענער ווי די יידישע. זיי האבן זיך גערופן עלעניסטן (עלענאס איז א גריך אויף גריכיש).
מיט דער צייט האט זיך די לאגע אין דער סעלעווקידישער מדינה געערגערט. פון מזרח האבן די פערסן אנגעהויבן אטאקירן און פארכאפן גרויסע שטחים. פון מערב זיינען זיי אנגעגריפן געווארן פון די רוימער. אויך אין ישראל גופא זיינען פארגעקומען אומרוען. דאס האט פאראורזאכט די שטרעבונג מצד די הערשער צו פאראייניקן דאס פאלק אונטער איין רעליגיע. צענדליקער קליינע, געצן-דינערישע פעלקער האבן אנגענומען דעם גריכישן גלויבן, צולייגנדיק זייערע אייגענע געצקעס צו די גריכישע געצן.
אין 175 פוצ"ר איז צו דער מאכט געקומען אנטיאך דער פערטער עפיפאנעס. ער איז געווען אויסגעבילדעט אין אטען און פארליבט איז ער געווען אין דער גריכישער קולטור. אז ער האט דערזען די סכנות, וואס באדראען די מדינה, האט ער אנגענומען דראסטישע מיטלען צו פארשנעלערן דעם אסימילאציע-פראצעס, וואס איז, נאך זיין מיינונג, אנגעגאנגען צו לאנגזאם.
דא איז קיין דמשק אנגעקומען א גרופע עלעניסטן, וואס האבן דעם מלך פארזיכערט, אז די יידן זיינען גרייט אנצונעמען די גריכישע אמונה. איבער 90% יהודים האבן געהאסט די עלעניסטן. דער מלך האט קיין צייט ניט געטראכט און מיט א גרויסער ארמיי אין 168 אריינגעשפאנט אין ירושלים. די גריכן זיינען אריין אין בית-המקדש, צעשמעטערט אלץ, וואס איז געווען מעגלעך און פארשמוצט אלע הייליקע חפצים. דאס האט ארויסגערופן א ווידערשטאנד מצד די יידן. די כוחות זיינען אבער געווען לטובת די גריכן. די יידן האבן דעריבער געליטן א שרעקלעכע מפלה!
דערנאך האבן די גריכן מיט דער הילף פון די עלעניסטן אויפגעשטעלט מזבחות אין פארשידענע שטעטלעך אין יהודה, וואו דער קרבן איז געווען א חזיר. אין א קליין שטעטל מודיעין, 17 מייל צו מערב פון ירושלים, האט געוואוינט א משפחה חשמונאים, מיט הכהן מתתיהו בן-יוחנן בראש. ווען א גריכישע מיליטערישע איינהייט האט אויפגעשטעלט א מזבח און צוזאמענגעיאגט די אלע איינוואוינער פון מודעין, כדי אנטיילצונעמען אין ברענגען אלס קרבן א חזיר, האט אן עלעניסט אנגעהויבן די צעראמאניע מיט א גריכיש ריטואל-געזאנג. דא האט מתתיהו ניט אויסגעהאלטן, ארויסגעכאפט זיין שווערד און צוזאמען מיט זיינע פינף זין, שמעון, יהוחנן, יהודה, אליעזר און יונתן, אנגעפאלן אויף די גריכן צוזאמען מיטן עלעניסט און זיי אלעמען צעשאכטן. דער אויפשטאנד האט זיך אנגעהויבן!
אין 165, נאכדעם ווי די מיליטערישע איינהייטן פון די גריכן אין יהודה זיינען שוין געווען פארניכטעט, זיינען די אויפשטענדלער אריינגעטראטן אין ירושלים. אנגעפירט האט מיט זיי דער מיטעלער זון יהודה, וואס האט געקראגן דעם נאמען מכבי, דער ראשי-תיבות פאר ,מי כמוכה באילם יהוה' (ווער קאן, צווישן די אנדערע געצקעס, זיך פארגלייכן מיט אונזער גאט).
ווען יהודה המכבי איז אריין אין בית-המקדש און דערזען די פארמיסטיקטע ווענט און דילן, האט ער אויפגערופן די ירושלימער איינוואוינער אויסצורייניקן דעם בנין.
ווען ס'איז געקומען די צייט צו צינדן די מנורה, האט עס זיך ארויסגעוויזן, אז דא איז פאראן נאר איין על-פי-נס אפגעראטעוועט פעסל אייל. און דא איז פארגעקומען דער נס! די אייל אין דעם פעסל האט געדארפט קלעקן נאר אויף איין טאג. זי האט אבער געברענט גאנצע אכט טעג, ביז מ'האט צוגעגרייט נייע אייל.
דער אויפשטאנד האט געדויערט 23 יאר. איינער נאכן אנדערן זיינען זיינע פיר ברידער אומגעקומען, נאכדעם ווי זיי האבן צעקלאפט אלע גריכישע ארמייען, וואס זיינען געשיקט געווארן צו דערשטיקן דעם בונט. נאר אין יאר 142 איז יהודה אונטער דער אנפירונג פון שמעון המכבי געווארן אן אומאפהענגיקע מדינה.
שמעון איז געווארן דער כהן-הגדול און נשיא-היהודים און איז געווען דער גרינדער פון דער חשמונאים-דינאסטיע.
אין דער זעלבער צייט איז די גריכיש-סירישע אימפעריע אונטער די סעלעווקידן ביסלעכווייז אונטערגעגאנגען און זיך פונאנדערגעפאלן.
_________________________________________________________________
יהודה איז געווארן א טייל פון דער פטאלאמעאישער מדינה, וואס איז געווען א פארהעלטענישמעסיק - רואיקער פעריאד. אין יאר 201 פאר אונזער צייט-רעכענונג (פוצ"ר) איז זי אבער אריינגעפאלן אין די הענט פון די סעלעווקידן. אזוי ווי דמשק, די סעלעווקידישע הויפטשטאט, איז געווען א סך נעענטער צו ירושלים ווי אלעקסאנדריע, די הויפטשטאט פון פטאלאמעען, האבן די סעלעווקידישע מלכים אלץ מער זיך געמישט אין דער יהודהשער פאליטיק.
דערווייל האט א גרופע יונגע יהודים פון די רייכערע משפחות זיך פאראינטערעסירט מיט דער גריכישער קולטור, וואס האט, פון זייער שטאנדפונקט, אויסגעזען רייכער און שענער ווי די יידישע. זיי האבן זיך גערופן עלעניסטן (עלענאס איז א גריך אויף גריכיש).
מיט דער צייט האט זיך די לאגע אין דער סעלעווקידישער מדינה געערגערט. פון מזרח האבן די פערסן אנגעהויבן אטאקירן און פארכאפן גרויסע שטחים. פון מערב זיינען זיי אנגעגריפן געווארן פון די רוימער. אויך אין ישראל גופא זיינען פארגעקומען אומרוען. דאס האט פאראורזאכט די שטרעבונג מצד די הערשער צו פאראייניקן דאס פאלק אונטער איין רעליגיע. צענדליקער קליינע, געצן-דינערישע פעלקער האבן אנגענומען דעם גריכישן גלויבן, צולייגנדיק זייערע אייגענע געצקעס צו די גריכישע געצן.
אין 175 פוצ"ר איז צו דער מאכט געקומען אנטיאך דער פערטער עפיפאנעס. ער איז געווען אויסגעבילדעט אין אטען און פארליבט איז ער געווען אין דער גריכישער קולטור. אז ער האט דערזען די סכנות, וואס באדראען די מדינה, האט ער אנגענומען דראסטישע מיטלען צו פארשנעלערן דעם אסימילאציע-פראצעס, וואס איז, נאך זיין מיינונג, אנגעגאנגען צו לאנגזאם.
דא איז קיין דמשק אנגעקומען א גרופע עלעניסטן, וואס האבן דעם מלך פארזיכערט, אז די יידן זיינען גרייט אנצונעמען די גריכישע אמונה. איבער 90% יהודים האבן געהאסט די עלעניסטן. דער מלך האט קיין צייט ניט געטראכט און מיט א גרויסער ארמיי אין 168 אריינגעשפאנט אין ירושלים. די גריכן זיינען אריין אין בית-המקדש, צעשמעטערט אלץ, וואס איז געווען מעגלעך און פארשמוצט אלע הייליקע חפצים. דאס האט ארויסגערופן א ווידערשטאנד מצד די יידן. די כוחות זיינען אבער געווען לטובת די גריכן. די יידן האבן דעריבער געליטן א שרעקלעכע מפלה!
דערנאך האבן די גריכן מיט דער הילף פון די עלעניסטן אויפגעשטעלט מזבחות אין פארשידענע שטעטלעך אין יהודה, וואו דער קרבן איז געווען א חזיר. אין א קליין שטעטל מודיעין, 17 מייל צו מערב פון ירושלים, האט געוואוינט א משפחה חשמונאים, מיט הכהן מתתיהו בן-יוחנן בראש. ווען א גריכישע מיליטערישע איינהייט האט אויפגעשטעלט א מזבח און צוזאמענגעיאגט די אלע איינוואוינער פון מודעין, כדי אנטיילצונעמען אין ברענגען אלס קרבן א חזיר, האט אן עלעניסט אנגעהויבן די צעראמאניע מיט א גריכיש ריטואל-געזאנג. דא האט מתתיהו ניט אויסגעהאלטן, ארויסגעכאפט זיין שווערד און צוזאמען מיט זיינע פינף זין, שמעון, יהוחנן, יהודה, אליעזר און יונתן, אנגעפאלן אויף די גריכן צוזאמען מיטן עלעניסט און זיי אלעמען צעשאכטן. דער אויפשטאנד האט זיך אנגעהויבן!
אין 165, נאכדעם ווי די מיליטערישע איינהייטן פון די גריכן אין יהודה זיינען שוין געווען פארניכטעט, זיינען די אויפשטענדלער אריינגעטראטן אין ירושלים. אנגעפירט האט מיט זיי דער מיטעלער זון יהודה, וואס האט געקראגן דעם נאמען מכבי, דער ראשי-תיבות פאר ,מי כמוכה באילם יהוה' (ווער קאן, צווישן די אנדערע געצקעס, זיך פארגלייכן מיט אונזער גאט).
ווען יהודה המכבי איז אריין אין בית-המקדש און דערזען די פארמיסטיקטע ווענט און דילן, האט ער אויפגערופן די ירושלימער איינוואוינער אויסצורייניקן דעם בנין.
ווען ס'איז געקומען די צייט צו צינדן די מנורה, האט עס זיך ארויסגעוויזן, אז דא איז פאראן נאר איין על-פי-נס אפגעראטעוועט פעסל אייל. און דא איז פארגעקומען דער נס! די אייל אין דעם פעסל האט געדארפט קלעקן נאר אויף איין טאג. זי האט אבער געברענט גאנצע אכט טעג, ביז מ'האט צוגעגרייט נייע אייל.
דער אויפשטאנד האט געדויערט 23 יאר. איינער נאכן אנדערן זיינען זיינע פיר ברידער אומגעקומען, נאכדעם ווי זיי האבן צעקלאפט אלע גריכישע ארמייען, וואס זיינען געשיקט געווארן צו דערשטיקן דעם בונט. נאר אין יאר 142 איז יהודה אונטער דער אנפירונג פון שמעון המכבי געווארן אן אומאפהענגיקע מדינה.
שמעון איז געווארן דער כהן-הגדול און נשיא-היהודים און איז געווען דער גרינדער פון דער חשמונאים-דינאסטיע.
אין דער זעלבער צייט איז די גריכיש-סירישע אימפעריע אונטער די סעלעווקידן ביסלעכווייז אונטערגעגאנגען און זיך פונאנדערגעפאלן.
_________________________________________________________________
אן אייביקע מעשה מיט אן אייביקן מוסר-השכל
בשעת דאס היינטיקע, טומלדיקע יאר קומט צו א סוף, דערמאנען מיר זיך די חנוכה-געשיכטע און גריבלען זיך אין איר מוסר-השכל. מיר טראכטן פון די געשעענישן, וואס האבן געבוירן אזא יום-טוב. חנוכה האט לאנג צוריק פארלוירן זיין אמתע באדייטונג און איז היינט-צו-טאג אזא מין ניתל פאר יידן, ווען עלטערן שענקען זייערע קינדער מתנות. די אמתע חנוכה-געשיכטע שילדערט דעם העלדנמוט און אמונה פון עם-ישראל. אזוי ווי פסח און פורים איז חנוכה א יום-טוב, וואס פייערט די פרייהייט און אייביקייט פון יידישן פאלק און דעם טייערן פרייז, וואס מ'מוז אפט באצאלן פאר אזעלכע אוצרות.
ישראל איז געהערשט געווארן פון גריכישן קעניג אנטיאכוס IV עפיפאנעס, א מלך מיט חוצפה און קארופציע אן שום מאס און אן קיין גרענעץ. די דעמאלטיקע מיוחסים אין ישראל האבן זיך געוואלט אסימילירן און די פשוטע פאלקס-מאסן האבן געוואלט בלייבן יידן.
מחמת א ריי אומרוען אין ירושלים האט אנטיאכוס געשיקט אן ארמיי אין דער הויפטשטאט, אום צו צעשמעטערן די מהומות. אנטיאכוס האט בארויבט דאס בית-המקדש און עס פארוואנדלט אין א גריכישן טעמפל. ער איז געווען אנטשלאסן צו פארטיליקן אויף אייביק די רעליגיע פון פאלק ישראל. די תורה איז געווען פארבאטן צוזאמען מיטן ברית-מילה און פראווען די יום-טובים.
אין 167 (פאר דער איצטיקער צייט-רעכענונג) אין שטעטל מודעין האט ר' מתתיהו, אן ארטיקער אריסטאקראט, דערהרגעט א גריכיש-אסימילירטן ייד, בשעת ער האט אנגעבאטן די גריכישע געטער א קרבן אין אן אומדערטרעגלעכן אקט פון עבודה-זרה. דער אויפשטאנד האט זיך דעמאלט אנגעהויבן. אין 166 האט יהודה פארטראטן זיין פארשטארבענעם פאטער מתתיהו ווי דער פירער פון דעם אויפשטאנד און איז באקאנט געווארן ווי יהודה המכבי. דער בונט איז צוערשט געווען אזא מין בירגער-קריג, אין וועלכן די חשמונאים האבן הויפטזעכלעך אויסגעפירט אטאקעס אויף אנדערע יידן און האבן פארבאטן געצן-דינעריי אין די טעריטאריעס, איבער וועלכע זיי האבן געהערשט. נאך דריי יאר האבן די מכבים באפרייט ירושלים און פארהייליקט דאס בית-המקדש. דער ראמאנטישער נס מיט די ליכטלעך, וואס האבן געברענט זיבן טעג לענגער ווי זיי האבן געזאלט ברענען איז פארגעקומען אין אט-דער צייט.
וואס האט די געשיכטע צו טאן מיטן היינטיקן פאלק ישראל און זיינע באציאונגען מיט די גויים? די געשיכטע באטאנט, אז גרונט-עיקרים ווי, למשל, אמונה און פרייהייט זיינען זייער וויכטיק און מ'מוז קעמפן מיט לונג און לעבער, און אפשר שטארבן, פאר אזעלכע פרינציפן. אזוינע ווערטן זיינען נאך וויכטיקער ווי די וועלט-מיינונג. אמונה איז געווען א מעכטיקער וואפן אינעם קאמף און נצחון איבער קאמוניזם און פאשיזם.
אין היינטיקן אמעריקע קעמפן די בעלי-אמונה קעגן אסימילאציע, וועלטלעכקייט און אטעאיזם. די רעליגיעזע אמעריקאנער קעמפן קעגן די, וואס ווילן איינפירן א רעגירונג, וואס האט ניט גאט אין הארצן, און וואס איז אפשר קעגן גאט אין גאנצן. פארן פאלק ישראל איז די לעקציע דאס: אין קאמף צו פרעזערווירן א רעליגיעזע און נאציאנאלע אידענטיטעט, מוז א נאציע באצאלן גאר א טייערן פרייז. צוליבן שטייגנדיקן אנטיסעמיטיזם אין אייראפע, וועלטלעכקייט מיט אסימיליאציע אין אמעריקע און דער שטרעבונג פון די אראבער צו פארניכטן מדינת-ישראל איז דאס יידישע פאלק אונטער א שווערן דרוק און אין קלעם. בכדי צו בלייבן לעבן מיט אן אייגענער קולטור און רעליגיע דארף דאס יידישע פאלק באנייען און פארשטארקן זיין אמונה און פארטיידיקן זיינע עיקרים און ווערטן. קיין קולטור קאן ניט ניצול ווערן, אויב זי גלויבט ניט אין דער העכערקייט פון אירע ווערטן. דאס מיינט ניט, אז א קולטור דארף פאראכטן די ווערטן פון אן אנדערער, נאר אז זי מוז געטריי בלייבן די אייגענע ווערטן.
עם-ישראל, דאס פאלק מיט די ביטערזיסע יום-טובים, מוז זיין אנטשלאסן צו פירן מלחמה, בכדי איבערצולעבן די היינטיקע באדראאונגען קעגן זיין עקזיסטענץ. ביז וואס ווען דער רבונו-של-עולם וועט מאכן א סוף פון די אלע יסורים פון עם-ישראל, וועט עס מוזן טאן, פונקט וואס ס'האט תמיד געטאן: ציילן די מלחמה-קרבנות, איבערלעבן אלע יסורים מיט גבורה און אמונה און פארגליווערן זיין מוח אויפן נר-תמיד, אפילו אין די פינצטערסטע צייטן, אפילו אין היינטיקן חושך-מצרים און תוהו-ובוהו.
_________________________________________________________________
ישראל איז געהערשט געווארן פון גריכישן קעניג אנטיאכוס IV עפיפאנעס, א מלך מיט חוצפה און קארופציע אן שום מאס און אן קיין גרענעץ. די דעמאלטיקע מיוחסים אין ישראל האבן זיך געוואלט אסימילירן און די פשוטע פאלקס-מאסן האבן געוואלט בלייבן יידן.
מחמת א ריי אומרוען אין ירושלים האט אנטיאכוס געשיקט אן ארמיי אין דער הויפטשטאט, אום צו צעשמעטערן די מהומות. אנטיאכוס האט בארויבט דאס בית-המקדש און עס פארוואנדלט אין א גריכישן טעמפל. ער איז געווען אנטשלאסן צו פארטיליקן אויף אייביק די רעליגיע פון פאלק ישראל. די תורה איז געווען פארבאטן צוזאמען מיטן ברית-מילה און פראווען די יום-טובים.
אין 167 (פאר דער איצטיקער צייט-רעכענונג) אין שטעטל מודעין האט ר' מתתיהו, אן ארטיקער אריסטאקראט, דערהרגעט א גריכיש-אסימילירטן ייד, בשעת ער האט אנגעבאטן די גריכישע געטער א קרבן אין אן אומדערטרעגלעכן אקט פון עבודה-זרה. דער אויפשטאנד האט זיך דעמאלט אנגעהויבן. אין 166 האט יהודה פארטראטן זיין פארשטארבענעם פאטער מתתיהו ווי דער פירער פון דעם אויפשטאנד און איז באקאנט געווארן ווי יהודה המכבי. דער בונט איז צוערשט געווען אזא מין בירגער-קריג, אין וועלכן די חשמונאים האבן הויפטזעכלעך אויסגעפירט אטאקעס אויף אנדערע יידן און האבן פארבאטן געצן-דינעריי אין די טעריטאריעס, איבער וועלכע זיי האבן געהערשט. נאך דריי יאר האבן די מכבים באפרייט ירושלים און פארהייליקט דאס בית-המקדש. דער ראמאנטישער נס מיט די ליכטלעך, וואס האבן געברענט זיבן טעג לענגער ווי זיי האבן געזאלט ברענען איז פארגעקומען אין אט-דער צייט.
וואס האט די געשיכטע צו טאן מיטן היינטיקן פאלק ישראל און זיינע באציאונגען מיט די גויים? די געשיכטע באטאנט, אז גרונט-עיקרים ווי, למשל, אמונה און פרייהייט זיינען זייער וויכטיק און מ'מוז קעמפן מיט לונג און לעבער, און אפשר שטארבן, פאר אזעלכע פרינציפן. אזוינע ווערטן זיינען נאך וויכטיקער ווי די וועלט-מיינונג. אמונה איז געווען א מעכטיקער וואפן אינעם קאמף און נצחון איבער קאמוניזם און פאשיזם.
אין היינטיקן אמעריקע קעמפן די בעלי-אמונה קעגן אסימילאציע, וועלטלעכקייט און אטעאיזם. די רעליגיעזע אמעריקאנער קעמפן קעגן די, וואס ווילן איינפירן א רעגירונג, וואס האט ניט גאט אין הארצן, און וואס איז אפשר קעגן גאט אין גאנצן. פארן פאלק ישראל איז די לעקציע דאס: אין קאמף צו פרעזערווירן א רעליגיעזע און נאציאנאלע אידענטיטעט, מוז א נאציע באצאלן גאר א טייערן פרייז. צוליבן שטייגנדיקן אנטיסעמיטיזם אין אייראפע, וועלטלעכקייט מיט אסימיליאציע אין אמעריקע און דער שטרעבונג פון די אראבער צו פארניכטן מדינת-ישראל איז דאס יידישע פאלק אונטער א שווערן דרוק און אין קלעם. בכדי צו בלייבן לעבן מיט אן אייגענער קולטור און רעליגיע דארף דאס יידישע פאלק באנייען און פארשטארקן זיין אמונה און פארטיידיקן זיינע עיקרים און ווערטן. קיין קולטור קאן ניט ניצול ווערן, אויב זי גלויבט ניט אין דער העכערקייט פון אירע ווערטן. דאס מיינט ניט, אז א קולטור דארף פאראכטן די ווערטן פון אן אנדערער, נאר אז זי מוז געטריי בלייבן די אייגענע ווערטן.
עם-ישראל, דאס פאלק מיט די ביטערזיסע יום-טובים, מוז זיין אנטשלאסן צו פירן מלחמה, בכדי איבערצולעבן די היינטיקע באדראאונגען קעגן זיין עקזיסטענץ. ביז וואס ווען דער רבונו-של-עולם וועט מאכן א סוף פון די אלע יסורים פון עם-ישראל, וועט עס מוזן טאן, פונקט וואס ס'האט תמיד געטאן: ציילן די מלחמה-קרבנות, איבערלעבן אלע יסורים מיט גבורה און אמונה און פארגליווערן זיין מוח אויפן נר-תמיד, אפילו אין די פינצטערסטע צייטן, אפילו אין היינטיקן חושך-מצרים און תוהו-ובוהו.
_________________________________________________________________
פלפול
ווי אזוי צו צינדן די מנורה-ליכט
א פאלעמיק צווישן בית הלל און בית שמאי
איין, צוויי, דריי נאך אנאנד וכדומה אדער די גאנצע אכט יעדע נאכט?
ווי אזוי צו צינדן די מנורה-ליכט
א פאלעמיק צווישן בית הלל און בית שמאי
איין, צוויי, דריי נאך אנאנד וכדומה אדער די גאנצע אכט יעדע נאכט?
קיין שרייענדיקע נייעס זיינען ניט, אז יידן צייכענען זיך אויס מיטן פירן פאלעמיקעס, דעבאטעס, ארגומענטן וכדומה. עם-ישראל האט ניט קיין גלייכן אויף דער ארגומענטן-ארענע. די בני-ישראל זיינען געוואלדיקע פלפוליסטן, טאקע באמת בעלי-פלפול, וואס זיינען זיך פעאיק צו פלפולן וועגן די קלענסטע קלייניקייטן און די גרעסטע נישטיקייטן.
הערט א מעשה, וואס איז געשען טאקע מיט ממתקים: וויכוח גדול היה שם! העט מיט א סך דורות צוריק האט געבושעוועט צווישן בית הלל און בית שמאי א וויכוח וועגן צינדן די מנורה-ליכט. בית הלל האט זיך אויסגעטענהט, אז אום חנוכה זאל מען צינדן די פאסיקע צאל מנורה-ליכט צו יעדער פון די אכט נעכט. בית שמאי האט זיך איינגעטענהט, אז חנוכהצייט זאל מען צינדן יעדע נאכט די אלע מנורה-ליכט.
דער זיגרייכער און היינטיקער מנהג איז צינדן יעדע נאכט די פאסיקע צאל מנורה-ליכט. ביזן היינטיקן טאג פירט זיך נאך די דעבאטע ארום די מנוכה-ליכט צווישן די חסידים פון רבי הלל און רבי שמאי! אוי, קאנען זיך די תלמידי-חכמים צוטשעפען צו א פרט און דעבאטירן וועגן אים עד-כל-סול-הדורות.
_________________________________________________________
הערט א מעשה, וואס איז געשען טאקע מיט ממתקים: וויכוח גדול היה שם! העט מיט א סך דורות צוריק האט געבושעוועט צווישן בית הלל און בית שמאי א וויכוח וועגן צינדן די מנורה-ליכט. בית הלל האט זיך אויסגעטענהט, אז אום חנוכה זאל מען צינדן די פאסיקע צאל מנורה-ליכט צו יעדער פון די אכט נעכט. בית שמאי האט זיך איינגעטענהט, אז חנוכהצייט זאל מען צינדן יעדע נאכט די אלע מנורה-ליכט.
דער זיגרייכער און היינטיקער מנהג איז צינדן יעדע נאכט די פאסיקע צאל מנורה-ליכט. ביזן היינטיקן טאג פירט זיך נאך די דעבאטע ארום די מנוכה-ליכט צווישן די חסידים פון רבי הלל און רבי שמאי! אוי, קאנען זיך די תלמידי-חכמים צוטשעפען צו א פרט און דעבאטירן וועגן אים עד-כל-סול-הדורות.
_________________________________________________________
פונעם שרייבטיש פון
ד"ר נאמאסט
דאס איז דער נסים-סעזאן! ס'איז שוין חנוכה. מיר פראווען חנוכה מיטן בענטשן ליכט לכבוד א זיגרייכן אויפשטאנד, וואס איז פארגעקומען מיט איבער 2,000 יאר צוריק. דער גרויסער, לאנגיאריקער קריג, וואס די חשמונאים האבן געהאלטן קעגן די גריכן ווערט נאך עד-היום-הזה פאראייביקט אינעם חנעוודיקן נס מיט די מנורה-ליכט.
,נס גדול היה שם' איז אן אייביקער נס, א מעטאפאר פארן נר-תמיד, וואס איז אונזער אמונה! די מנורה-ליכט זיינען א מעטאפאר פאר אייביקער אמונה. די חנוכה-ליכט דערמאנען אונז, אז אלץ איז מעגלעך, ווען מ'האט אמונה און גאט אין הארצן.
א פריילעכן חנוכה אייך אלעמען!
ד"ר אוצר א. מ. נאמאסט, גרינדער און פרעזידענט
_________________________________________________________
ד"ר נאמאסט
דאס איז דער נסים-סעזאן! ס'איז שוין חנוכה. מיר פראווען חנוכה מיטן בענטשן ליכט לכבוד א זיגרייכן אויפשטאנד, וואס איז פארגעקומען מיט איבער 2,000 יאר צוריק. דער גרויסער, לאנגיאריקער קריג, וואס די חשמונאים האבן געהאלטן קעגן די גריכן ווערט נאך עד-היום-הזה פאראייביקט אינעם חנעוודיקן נס מיט די מנורה-ליכט.
,נס גדול היה שם' איז אן אייביקער נס, א מעטאפאר פארן נר-תמיד, וואס איז אונזער אמונה! די מנורה-ליכט זיינען א מעטאפאר פאר אייביקער אמונה. די חנוכה-ליכט דערמאנען אונז, אז אלץ איז מעגלעך, ווען מ'האט אמונה און גאט אין הארצן.
א פריילעכן חנוכה אייך אלעמען!
ד"ר אוצר א. מ. נאמאסט, גרינדער און פרעזידענט
_________________________________________________________
ר' יעקב שרייבט...
געדאנקען פונעם הויפט-רעדאקטאר
א געוואלדיקע ווארענונג!
גענעראל דוואיט אייזנהאוער האט אלס הויפט-קאמאנדיר פון אלע אמעריקאנער באוואפנטע כוחות געווארנט צום סוף פון צווייטן וועלט-קריג, אז זי מוז רעקארדירן דעם חורבן מיט אלע מיטלען און מעטאדן, ווייל ,ס'וועט ענדלעך קומען א ממזר, וואס וועט דערקלערן, אז די שואה איז קיינמאל ניט פארגעקומען'. דער גענעראל האט דעריבער געהייסן זיינע סאלדאטן נעמען פאטאגראפיעס און מאכן פילמען פון די קאנצענטראציע-לאגערן מיט זיינע קרבנות, כדי די וועלט זאל קיינמאל ניט פארגעסן אין די חורבן-גרוילן און אום קיינער זאל קיינמאל ניט קאנען צווייפלען אדער לייקענען, אז די שואה איז געשען. ,רעקארדירט תיכף-ומיד אלצדינג - מאכט די פילמען - פאטאגראפירט די צוזעער - פארשרייבט די גאנצע געשיכטע מיט אלע איינצלהייטן!' האט דער קינפטיקער פרעזידענט באטאנט מיט אויפגעבראכטקייט.
גענעראל אייזנהאוער איז געווען אן אמעריקאנער פון דייטשער אפשטאמונג, וואס איז געווארן ניט בלויז דערשיטערט, נאר אויך פארשעמט פון דעם, וואס ער האט געפונען אין די לאגערן. אלע איינוואוינער פון איין דארף נעבן דעם ערשטן לאגער, וואס ער האט באזוכט האט אייזנהאוער באפוילן די אלע איינוואוינער זיך צו פארזאמלען אין דעם לאגער, כדי זיי זאלן זען די קרבנות און באגראבן די מתים.
אייזנהאוערס פארויסזאג ווערט, ליידער, מקוים איצט אין ענגלאנד, וואו אין בריטישן אונטערהויז האט זיך לעצטנס געפירט א דעבאטע, צי די חורבן-געשיכטע זאל אויסגעמעקט ווערן פון דער לערן-פראגראם אין די מלוכה-שולעס, כדי ניט צו באליידיקן די מאכמעדאנער בירגער, וואס האלטן די שואה פאר א ליגן. די טעמע איז ניט באזייטיקט געווארן פון די געשיכטע-קורסן. די דעבאטע מאכט באקאנט די אנשויאונג פון א סך לענדער און זייער נויגונג איינצוגעבן א דרוק פון די איסלאמיסטן.
ס'זיינען שוין פארגאנגען 69 יאר, זינט די צווייטע וועלט-מלחמה איז געקומען צו א סוף אין אייראפע. דער פאקט, וואס אזא דעבאטע קאן און האט זיך פאקטיש געפירט אין א לעגיסלאציע-קאמער אין א ציוויליזירטער מדינה שטעלט-פאר מיט זיך א געוואלדיקן פאטש אין פנים די זעקס מיליאן קדושים, 20 מיליאן רוסן, 10 מיליאן קריסטן, ציגיינער און האמאסעקסואלן וכדומה, וואס זיינען אומגעקומען בשעתן חורבן. מיר האפן מיט גאט אין הארצן, אז ס'וועט אנטשטיין און בושעווען א געוואלדיקער פראטעסט-אויפברויז קעגן דער נויגונג מצד געוויסע אייראפעאישע לענדער מיט אן איינפלוסרייכער מאכמעדאנער באפעלקערונג, וואס גלויבט, אז דער חורבן איז א מיטאס. מיר האפן, אז דער שכל און יושר וועלן זיגן אין דעם טייוולאנישן סקאנדאל!
תמים און יאלדן
רבותי, תכלית! ווידער און אבער זייט איר געווארנט געווארן וועגן דער אומגעזעצלעכער אימיגראציע-כוואליע, ווי געפערלעך זי איז און וואס פאר א געוואלדיקער שאדן זי ברענגט. מיר לאזן-אריין אין אונזער לאנד אימיגראנטן, וואס האבן ניט קיין געטריישאפט די פאראייניקטע שטאטן און זיינען יידן-פיינט און שונאי-ישראל. אין בעסטן פאל זיינען אזעלכע אימיגראנטן גלייכגילטיק צום פאלק ישראל און זיינע אינטערעסן.
ליבע לאנדסלייט, איר פארמאכט אן אויג אויף גאר א גרויסער סכנה; איר נארט זיך אפ, און איר רעדט זיך איין פייגעלעך אין בוזעם, פארקויפנדיק די נשמה אויסטויש פאר ממתקים פון דער מלוכה-קאסע, וואס די דעמאקראטן שענקען אייך. איר זייט אליין שולדיק, ווייל איר האט דערוויילט צום אמט די געזעץ-געבער, וואס פארראטן אייך. און איצט זעט איר שוין די רעזולטאטן פון אייער פאליטיק: א וואקסנדיקן אנטיסעמיטיזם אין א סך טיילן וועלט ווי אויך אנטיסעמיטישע אנגריפן אויף חסידים אין קרוין-הייטס, ברוקלין פון באנדעס נעגערישע כוליגאנעס. ווי מ'בעט זיך אויס, אזוי שלאפט מען. איצט איז שוין צייט צו באצאלן דעם טאטן און דאס וויל די יידישע גאס ניט טאן. איצט שמעקט איר די גיפטיקע פרוכט פון אייער הייראט מיט דער דעמאקראטישער פארטיי.
ליבע לאנדסלייט, שטימט ווידער פאר פרעזידענט אבאמע און שטיצט ווייטער די דעמאקראטן; איר וועט שוין באלד זען א גרעסערן און כסדר-שטייגנדיקן אנטיסעמיטיזם, ווען אמעריקע וועט פארפלייצט ווערן מיט אימיגראנטן פון צוריקגעשטאנענע, אנטיסעמיטישע מדינות. איר'ט שוין באלד שרייען ניט בלויז נאך יושר, נאר אויך נאך האפענונג אין דער שטאק-פינצטערער נאכט! איר'ט שרייען חי-וקים!
_________________________________________________________
געדאנקען פונעם הויפט-רעדאקטאר
א געוואלדיקע ווארענונג!
גענעראל דוואיט אייזנהאוער האט אלס הויפט-קאמאנדיר פון אלע אמעריקאנער באוואפנטע כוחות געווארנט צום סוף פון צווייטן וועלט-קריג, אז זי מוז רעקארדירן דעם חורבן מיט אלע מיטלען און מעטאדן, ווייל ,ס'וועט ענדלעך קומען א ממזר, וואס וועט דערקלערן, אז די שואה איז קיינמאל ניט פארגעקומען'. דער גענעראל האט דעריבער געהייסן זיינע סאלדאטן נעמען פאטאגראפיעס און מאכן פילמען פון די קאנצענטראציע-לאגערן מיט זיינע קרבנות, כדי די וועלט זאל קיינמאל ניט פארגעסן אין די חורבן-גרוילן און אום קיינער זאל קיינמאל ניט קאנען צווייפלען אדער לייקענען, אז די שואה איז געשען. ,רעקארדירט תיכף-ומיד אלצדינג - מאכט די פילמען - פאטאגראפירט די צוזעער - פארשרייבט די גאנצע געשיכטע מיט אלע איינצלהייטן!' האט דער קינפטיקער פרעזידענט באטאנט מיט אויפגעבראכטקייט.
גענעראל אייזנהאוער איז געווען אן אמעריקאנער פון דייטשער אפשטאמונג, וואס איז געווארן ניט בלויז דערשיטערט, נאר אויך פארשעמט פון דעם, וואס ער האט געפונען אין די לאגערן. אלע איינוואוינער פון איין דארף נעבן דעם ערשטן לאגער, וואס ער האט באזוכט האט אייזנהאוער באפוילן די אלע איינוואוינער זיך צו פארזאמלען אין דעם לאגער, כדי זיי זאלן זען די קרבנות און באגראבן די מתים.
אייזנהאוערס פארויסזאג ווערט, ליידער, מקוים איצט אין ענגלאנד, וואו אין בריטישן אונטערהויז האט זיך לעצטנס געפירט א דעבאטע, צי די חורבן-געשיכטע זאל אויסגעמעקט ווערן פון דער לערן-פראגראם אין די מלוכה-שולעס, כדי ניט צו באליידיקן די מאכמעדאנער בירגער, וואס האלטן די שואה פאר א ליגן. די טעמע איז ניט באזייטיקט געווארן פון די געשיכטע-קורסן. די דעבאטע מאכט באקאנט די אנשויאונג פון א סך לענדער און זייער נויגונג איינצוגעבן א דרוק פון די איסלאמיסטן.
ס'זיינען שוין פארגאנגען 69 יאר, זינט די צווייטע וועלט-מלחמה איז געקומען צו א סוף אין אייראפע. דער פאקט, וואס אזא דעבאטע קאן און האט זיך פאקטיש געפירט אין א לעגיסלאציע-קאמער אין א ציוויליזירטער מדינה שטעלט-פאר מיט זיך א געוואלדיקן פאטש אין פנים די זעקס מיליאן קדושים, 20 מיליאן רוסן, 10 מיליאן קריסטן, ציגיינער און האמאסעקסואלן וכדומה, וואס זיינען אומגעקומען בשעתן חורבן. מיר האפן מיט גאט אין הארצן, אז ס'וועט אנטשטיין און בושעווען א געוואלדיקער פראטעסט-אויפברויז קעגן דער נויגונג מצד געוויסע אייראפעאישע לענדער מיט אן איינפלוסרייכער מאכמעדאנער באפעלקערונג, וואס גלויבט, אז דער חורבן איז א מיטאס. מיר האפן, אז דער שכל און יושר וועלן זיגן אין דעם טייוולאנישן סקאנדאל!
תמים און יאלדן
רבותי, תכלית! ווידער און אבער זייט איר געווארנט געווארן וועגן דער אומגעזעצלעכער אימיגראציע-כוואליע, ווי געפערלעך זי איז און וואס פאר א געוואלדיקער שאדן זי ברענגט. מיר לאזן-אריין אין אונזער לאנד אימיגראנטן, וואס האבן ניט קיין געטריישאפט די פאראייניקטע שטאטן און זיינען יידן-פיינט און שונאי-ישראל. אין בעסטן פאל זיינען אזעלכע אימיגראנטן גלייכגילטיק צום פאלק ישראל און זיינע אינטערעסן.
ליבע לאנדסלייט, איר פארמאכט אן אויג אויף גאר א גרויסער סכנה; איר נארט זיך אפ, און איר רעדט זיך איין פייגעלעך אין בוזעם, פארקויפנדיק די נשמה אויסטויש פאר ממתקים פון דער מלוכה-קאסע, וואס די דעמאקראטן שענקען אייך. איר זייט אליין שולדיק, ווייל איר האט דערוויילט צום אמט די געזעץ-געבער, וואס פארראטן אייך. און איצט זעט איר שוין די רעזולטאטן פון אייער פאליטיק: א וואקסנדיקן אנטיסעמיטיזם אין א סך טיילן וועלט ווי אויך אנטיסעמיטישע אנגריפן אויף חסידים אין קרוין-הייטס, ברוקלין פון באנדעס נעגערישע כוליגאנעס. ווי מ'בעט זיך אויס, אזוי שלאפט מען. איצט איז שוין צייט צו באצאלן דעם טאטן און דאס וויל די יידישע גאס ניט טאן. איצט שמעקט איר די גיפטיקע פרוכט פון אייער הייראט מיט דער דעמאקראטישער פארטיי.
ליבע לאנדסלייט, שטימט ווידער פאר פרעזידענט אבאמע און שטיצט ווייטער די דעמאקראטן; איר וועט שוין באלד זען א גרעסערן און כסדר-שטייגנדיקן אנטיסעמיטיזם, ווען אמעריקע וועט פארפלייצט ווערן מיט אימיגראנטן פון צוריקגעשטאנענע, אנטיסעמיטישע מדינות. איר'ט שוין באלד שרייען ניט בלויז נאך יושר, נאר אויך נאך האפענונג אין דער שטאק-פינצטערער נאכט! איר'ט שרייען חי-וקים!
_________________________________________________________
מיט 100 יאר צוריק
דער בייליס פראצעס
פון ,דער מאמענט', 11 נאוועמבער 1913
קיעוו (דרינגענד האלב 8 אין אוונט). אויף דער ערשטער פראגע
האבן די געשוואוירענע ריכטער געענטפערט:
,יא, דאס הייסט, אז אין זייצעווס ציגעלניע איז באגאנגען געווארן דער מארג.
אויף דער צווייטער פראגע: צי בייליס איז שולדיק
האבן די ריכטער געענטפערט: ניין!
בייליס איז אלזא באפרייט.
אויסהערנדיק זיין אורטייל, שטייט בייליס לאנג א מבולבל און קאן ניט פארשטיין,
וואס דא קומט-פאר. ענדלעך באקומט ער א היסטערישן אנפאל.
די שווערע מינוטן פארן פסק-דין
דער פרעדסעדאטעל שטעלט פראגן די געשוואוירענע ריכטער וועגן בייליס'עס שולד.
מען ברענגט בייליס'ן אין געריכט.
זאמיסלאווסקיס דערשלערונג וועגן ריטואל.
גרוזענבערג פראטעסטירט קעגן פרעדסעדאטעל.
ווייטערדיקע דעפעשן וועגן אורטייל אויף בייליס'ן זע זייט 2
דאס וועלט-יידנטום האט אפגעזיפט דעם 1טן דעצעמבער 1913 און געפראוועט דעם אורטייל אויף מנחם מענדל בייליס, וואס איז מיט א פאר וואכן פריער דערקלערט געווארן פאר ניט שולדיק אינעם מארד איבער א פראוואסלאוונעם בחור. די באשולדיקונג און פראצעס האבן דערשיטערט די וועלט און פארפלעקט די רעפוטאציע פון רוסלאנד ווי א ציוויליזירט לאנד. דער צאר אליין האט זיך אריינגעמישט אין דעם ענין צוליבן געוואלדיקן פראטעסט-אויפברויז איבער דער וועלט; זיין מאיעסטעט האט באשטימט זעלבסטשטענדיקע ריכער און געשוואוירענע, כדי צו פארזיכערן, אז דער פראצעס און אורטייל זאלן זיין ערלעך און ארנטלעך. אויסער רוסלאנד האט די וועלט געוואוסט, אז דער בלבול-דם איז געווען א פאלשע באשוליקונג. דאס איז געווען דער לעצטער פראצעס אין מזרח-אייראפע איבער אן עלילת-דם.
נאר אכט חדשים שפעטער איז אויסגעבראכן ,דער גרויסער קריג' (די ערשטע וועלט-מלחמה), וואס האט געענדערט דעם עולם, פארשניטן די אלטע וועלט, פארענדיקט די וויקטאריאנישע תקופה צוזאמען מיט איר איידלקייט און אפטימיזם און אינסצעניזירט די אלע גרוילן פון 20סטן יארהונדערט.
מיט דעם גרויסן קריג איז די אלטע וועלט אויסגעגאנגען ווי א ליכט.
_________________________________________________________________
נאר אכט חדשים שפעטער איז אויסגעבראכן ,דער גרויסער קריג' (די ערשטע וועלט-מלחמה), וואס האט געענדערט דעם עולם, פארשניטן די אלטע וועלט, פארענדיקט די וויקטאריאנישע תקופה צוזאמען מיט איר איידלקייט און אפטימיזם און אינסצעניזירט די אלע גרוילן פון 20סטן יארהונדערט.
מיט דעם גרויסן קריג איז די אלטע וועלט אויסגעגאנגען ווי א ליכט.
_________________________________________________________________
מיט 75 יאר צוריק
5 טויזנט יידן אויף ,קיינעמס-לאנד'
צווישן אונגארן און טשעכאסלאוואקיי
פון ,היינט', 2 דעצעמבער 1938
לאנדאן (יט"א). לויט אינפארמאציעס פון זיכערע קוואלן געפינען זיך קרוב 5 טויזנט יידן אויף ,קיינעמס-לאנד' צווישן דער סלאוואקישער און אונגארישער גרענעץ, דאס זענען שטאטלאזע יידן, וואס די סלאוואקישע מאכט האט מיט 3 וואכן צוריק עקוואקואירט פון לאנד אבער די אונגארישע גרענעץ-מאכט האט זיי ניט אריינגעלאזט. די אומגליקלעכע יידן לעבן אין שרעקלעכע באדינגונען.
געזעץ-פראיעקט וועגן פארלענגערן ביליקער דירה-געלט
ביזן 13סטן מערץ 1940
היינט - עקספאזע פון וויצע-פרעמיער קוויאטקאווסקי
אראבישע אפאזיציע-פאדערט:לעגיסלאטיוו-ראט און אפשטעלן די עליה
ריבענטראפ וועט באזוכן פאריז דעם 5טן דעצעמבער
רעגירונג ליקווידירט ,אייזערנע גווארדיע' (בוקארעשט)
אויף יאפאן האט שוין א יידן-פראגע...
שמד וועט ניט העלפן
יידישע קרעמער אין טשערנאוויצער קרייז מוזן ריידן אויסשליסלעך רומעניש
ענגלישע סוחרים הערן-אויף צו קויפן אין דייטשלאנד
עמיגראציע און גלייכבארעכטיקונג, ד"ר מ. קליינבוים
__________________________________________________________________________
ריבענטראפ וועט באזוכן פאריז דעם 5טן דעצעמבער
רעגירונג ליקווידירט ,אייזערנע גווארדיע' (בוקארעשט)
אויף יאפאן האט שוין א יידן-פראגע...
שמד וועט ניט העלפן
יידישע קרעמער אין טשערנאוויצער קרייז מוזן ריידן אויסשליסלעך רומעניש
ענגלישע סוחרים הערן-אויף צו קויפן אין דייטשלאנד
עמיגראציע און גלייכבארעכטיקונג, ד"ר מ. קליינבוים
__________________________________________________________________________
מיט 50 יאר צוריק
1 דעצעמבער 1963
דער טאג ווען די וועלט איז געבליבן שטיין
1 דעצעמבער 1963
דער טאג ווען די וועלט איז געבליבן שטיין
בשעת ,די ביטלס' האט גענאסן פון זייער ערשטן שלאגער ,כ'וויל דיך האלטן די האנט', האבן די וועלט בכלל און אמעריקע בפרט זיך דערהאלט פונעם אטענטאט אויף פרעזידענט קענעדי.
דער פרעזידענט איז געווען צעשאסן דעם 22טן נאוועמבער און געבראכט צו קבורה דריי טעג שפעטער. דער 1טער דעצעמבער איז אלזא געפאלן נאר פינף טעג נאך קענעדיס לויה.
דער פרעזידענט איז געווען צעשאסן דעם 22טן נאוועמבער און געבראכט צו קבורה דריי טעג שפעטער. דער 1טער דעצעמבער איז אלזא געפאלן נאר פינף טעג נאך קענעדיס לויה.
די לעצטע פאטא פונעם פרעזידענט פאר זיין מארד ווען פרעזידענט דזשאן פ. קענעדי איז דערשאסן געווארן מיט 50 יאר צוריק, איז די אפטימיזים-עפאכע געקומען גלייכצייטיק צו א סוף און אנטשטאנען איז די פעסימיזם-תקופה. דאס איז געווען דער טאג, ווען די וועלט האט זיך אפגעשטעלט און לחלוטין איבערגעביטן. פופציק יאר שפעטער ליידן מיר נאך אלץ פון די נאכווירקונגען פון דעם געוואלדיקן מארד און מיר פארזוכן נאך אלץ אויסצוגעפינען, ווער ס'האט דערמארדעט פרעזידענט קענעדי.
פון דער אפטימיזים-תקופה, וואס האט זיך פארענדיקט מיט קענעדיס מארד ביז דער פעסימיזם-עפאכע, וואס האט זיך אנגעהויבן מיט דעם זעלבן אינצידענט זיינען מיר געפאלן נאך ווייטער און לעבן היינט-צו-טאג אין דער אפאטיע-עפאכע, וואו ס'הערשט דער חושך-מצרים, וואו קיינער וויל גארניט וויסן.
צי האט זיך די וועלט געוואלדיק געענדערט און זיך איבערגעביטן מיט אזא מאס, וואס מיר זיינען געווארן ליימענע גולמים, וואס שעצן-גרינג אלץ, וואס קומט-פאר ארום אונז?
פון סאמע אנהייב האבן קורסירט קלאנגען, אז ס'האט עקזיסטירט א פארשווערונג און הינטער די קוליסן זיינען געווען פינצטערע פערזאנען פאראנטווארלעך פאר דעם אטענטאט. לי-הארווי אסוואלד און דזשאק רובי האבן ביידע געזאגט, אז דאס פובליקום האט גארניט קיין אונונג וועגן די פאקטן און די פינצטערע כוחות, וואס האבן אויספלאנירט די דערשיסונג.
באשטעטיקנדיק, אז ס'האט עקזיסטירט א קאנספיראציע און ווער די פארשווערער זיינען געווען, איז אין די לעצטע יארן פארעפנטלעכט געווארן א ווידעא-אינטערוויו מיט מאדעלען בראון, דזשאנסאנס ליבהאבערין, אין וועלכן זי מאכט באקאנט, אז פרעזידענט דזשאנסאן איז געווען דער הויפט-פארשווערער. בראון האט מסכים איינגעשטימט אויף דעם אינטערוויו, ווייל זי האט דעמאלט געליטן פון קרעבס און האט געהאלטן ביים שטארבן. דזשאנסאן האט איר איבערעגעבן די אלע פרטים מכוח דער פארשווערונג נאר א פאר שעהען, נאכדעם ווי קענעדי איז דערהרגהט געווארן.
די מעמוארן פון זשאקי קענעדי-אנאסיס, וואס האבן ניט געזאלט פארעפנטלעכט ווערן ביז פופציק יאר נאך איר טויט זיינען פארט פארעפנטלעכט געווארן פאר-א-יארן. אין די אינטערוויוען מיט איר ביאגראף גיט פרוי קענעדי איבער, אז זי גלויבט, אז דזשאנסאן האט הויפטזעכלעך אויספלאנירט דעם אטענטאט. דזשאנסאנס ליבהאבערין און די געוועזענע ערשטע דאמע האבן ביידע געזאגט, אז דזשאנסאן איז געווען דער הויפט-פארשווערער.
מיר וועלן זיך ניט פלפולן, אמפערן אדער גריבלען אין די ,באווייזן' מכוח אזא פארשווערונג. מיר זיינען אבער אין גאנצן שאקירט און געפלעפט, אז קיינער אינטערעסירט זיך ניט מיט די לעצטע אנטפלעקונגען און די אלע מודה-דערקלערונגען פון די, וואס זיינען געווען פארבונדן מיט דעם שוידערלעכן אינצידנט. די לעצטע פארעפנטלעכונגען באווייזן, אז ס'איז פאקטיש געווען א קאנספיראציע. אלץ איז איצט קלאר ווי דער העלער טאג און קיינער זאגט ניט קיין ווארט, קיינער ווייזט ניט ארויס קיין שום אינטערעס. וואס זאגט דאס אויף אונז אלס נאציע און פאלק, אויב מיר ווילן נאר אריינשטעקן ווי א שטרויס דעם קאפ אין זאמד און גרינגשעצן די וועלט?
פון דער אפטימיזים-תקופה, וואס האט זיך פארענדיקט מיט קענעדיס מארד ביז דער פעסימיזם-עפאכע, וואס האט זיך אנגעהויבן מיט דעם זעלבן אינצידענט זיינען מיר געפאלן נאך ווייטער און לעבן היינט-צו-טאג אין דער אפאטיע-עפאכע, וואו ס'הערשט דער חושך-מצרים, וואו קיינער וויל גארניט וויסן.
צי האט זיך די וועלט געוואלדיק געענדערט און זיך איבערגעביטן מיט אזא מאס, וואס מיר זיינען געווארן ליימענע גולמים, וואס שעצן-גרינג אלץ, וואס קומט-פאר ארום אונז?
פון סאמע אנהייב האבן קורסירט קלאנגען, אז ס'האט עקזיסטירט א פארשווערונג און הינטער די קוליסן זיינען געווען פינצטערע פערזאנען פאראנטווארלעך פאר דעם אטענטאט. לי-הארווי אסוואלד און דזשאק רובי האבן ביידע געזאגט, אז דאס פובליקום האט גארניט קיין אונונג וועגן די פאקטן און די פינצטערע כוחות, וואס האבן אויספלאנירט די דערשיסונג.
באשטעטיקנדיק, אז ס'האט עקזיסטירט א קאנספיראציע און ווער די פארשווערער זיינען געווען, איז אין די לעצטע יארן פארעפנטלעכט געווארן א ווידעא-אינטערוויו מיט מאדעלען בראון, דזשאנסאנס ליבהאבערין, אין וועלכן זי מאכט באקאנט, אז פרעזידענט דזשאנסאן איז געווען דער הויפט-פארשווערער. בראון האט מסכים איינגעשטימט אויף דעם אינטערוויו, ווייל זי האט דעמאלט געליטן פון קרעבס און האט געהאלטן ביים שטארבן. דזשאנסאן האט איר איבערעגעבן די אלע פרטים מכוח דער פארשווערונג נאר א פאר שעהען, נאכדעם ווי קענעדי איז דערהרגהט געווארן.
די מעמוארן פון זשאקי קענעדי-אנאסיס, וואס האבן ניט געזאלט פארעפנטלעכט ווערן ביז פופציק יאר נאך איר טויט זיינען פארט פארעפנטלעכט געווארן פאר-א-יארן. אין די אינטערוויוען מיט איר ביאגראף גיט פרוי קענעדי איבער, אז זי גלויבט, אז דזשאנסאן האט הויפטזעכלעך אויספלאנירט דעם אטענטאט. דזשאנסאנס ליבהאבערין און די געוועזענע ערשטע דאמע האבן ביידע געזאגט, אז דזשאנסאן איז געווען דער הויפט-פארשווערער.
מיר וועלן זיך ניט פלפולן, אמפערן אדער גריבלען אין די ,באווייזן' מכוח אזא פארשווערונג. מיר זיינען אבער אין גאנצן שאקירט און געפלעפט, אז קיינער אינטערעסירט זיך ניט מיט די לעצטע אנטפלעקונגען און די אלע מודה-דערקלערונגען פון די, וואס זיינען געווען פארבונדן מיט דעם שוידערלעכן אינצידנט. די לעצטע פארעפנטלעכונגען באווייזן, אז ס'איז פאקטיש געווען א קאנספיראציע. אלץ איז איצט קלאר ווי דער העלער טאג און קיינער זאגט ניט קיין ווארט, קיינער ווייזט ניט ארויס קיין שום אינטערעס. וואס זאגט דאס אויף אונז אלס נאציע און פאלק, אויב מיר ווילן נאר אריינשטעקן ווי א שטרויס דעם קאפ אין זאמד און גרינגשעצן די וועלט?
מבינימלאנד
דער הויכפונקט פון קליינשטעטלדיקייט
דער הויכפונקט פון קליינשטעטלדיקייט
אן איבערזיכט איבער מבינימלאנד
אלע ווייסן שוין, אז מתנגדימלאנד איז ליטע און חסידימלאנד איז גאליציע. יידנלאנד איז, נאטירלעך, מדינת-ישראל, דאס אלט-נייע לאנד. און ס'איז טאקע אויך פאראן א נאראנימלאנד. ניט קיין שפאס און גארניט קיין גוזמא! צי האט איר אבער געהערט פון מבינימלאנד?
מבינימלאנד איז א געוואלדיקע מדינה, וואו אלע ווייסן אלץ! יעדערער, ווייסט ניט בלויז אלץ בנוגע אלצדינג, נאר יעדער איינער ווייסט נאך מער און נאך בעסער פון זיין שכן. ס'איז טאקע א מוראדיקע מדינה!
וואשינגטאן: א געוואלדיקע מבינימשטאט
די שטאט וואשינגטאן איז אזא מין מבינימלאנד. ס'איז אבער טשיקאווע און אינטערעסאנט, אז צווישן די אלע הויכגעשטעלטע עקספערטן אין דער הויפטשטאט, קאן קיינער ניט צורעכט מאכן קיין זייגער, שוין אפגערעדט פון א רעגירונג אדער מדינה.
א חכם שווייגט און א נאר רעדט! און וואס קאן מען זאגן אויף פאליטיקער, וואס שטייען יעדן טאג אויף א פלאטפארמע פאר א מיקראפאן, אזוי ווי א קעניג אויפן פאלאץ-באלקאן, און האלט לאנגע, נודנע רעדעס?
דער גורל איז טאקע אן עקספערט!
דער גורל טרייבט מיט דער מענשהייט געוואלדיקע שפאסן! אין מיטן דרינען פון בויבעריק באווארפט אונז דער שיקזאל מיט א פייער-באל, וואס טרעפט אונז אין ציל, צווישן די אויגן, ווי דונער אין מיטל העלן טאג. איר וואגט אונז זאגן, אז דער גורל איז ניט קיין עקספערט? דער שיקזאל איז א געוואלדיקער קענער!
ס'איז כמעט ווי אוממעגלעך פארויסצוזאגן, וואס ס'וועט געשען אפילו אין דער נאענטער צוקונפט, ווייל דער גורל ווארפט פייער-באלן, וואס זיגזאגעווען. די קעגנווארט און די צוקונפט זיינען זיגזאגארטיק. אפשר איז דער שיקזאל סיי א וויצלער סיי א טייוול, וואס געניסט צו זען, ווי די מענשהייט קארטשעט זיך איין. א מענש טראכט און גאט לאכט!
א פאסיקע לייזונג
אין סוכה פאלט ווען-ניט-ווען אריין אן אמתער מומחה, וואס קאן טאקע צורעכט מאכן די פארדארבענע סיטואציע אדער פארריכטן דעם זייגער. אין מבינימלאנד אינטערעסירט זיך קיינער קיינמאל ניט מיט קיין אמתע עקספערטן, ווייל זיי שטעלן די כמו-מבינים צו שאנד און צו שפאט.
א פאסיקע לייזונג, ווי אזוי צו לערנען בלק מיט אזעלכע מבינים, די, וואס ווילן קיין ווארט ניט הערן, ווייל זיי ווייסן שוין אלץ מכוח אלצדינג איז צו דערלויבן, אז זיי זאלן זיך פרעגלען אין אייגענעם חזיר-שמאלץ! חזירשע גריבענעס - דער הויכפונקט פון טרפות און חזיריי! דאס איז דאך טאקע די קונץ, ווייל אזעלכע פארשוינען ווילן ליבערשט זיין גערעכט און טויט אלס רעזולטאט פון זייער גערעכטיקייט, איידער צו זיין אומגערעכט און לעבן ווייטער. ס'איז כדאי א טראכט צו געבן בנוגע אט-דער טעמע!
א שיין, קליין ביסל מער
אין מבינימלאנד בושעוועט א געוואלדיקע און אייביקע מגפה: פאראן מער שוחטים ווי הינער; מער רביים ווי חסידים, און מער גאונים ווי תלמידים. דאס איז טאקע א מדינה, וואס איז איבערפול מיט פלפוליסטן, וואס געהערן צו דער צווייטער גארניטור; זיי זיינען אפילו ניט קיין ערשטקלאסיקע פלפוליסטן! איצט פארשטייט מען, וואס פארא מוראדיקע מדינה מבינימלאנד איז!
_________________________________________________________________
אלע ווייסן שוין, אז מתנגדימלאנד איז ליטע און חסידימלאנד איז גאליציע. יידנלאנד איז, נאטירלעך, מדינת-ישראל, דאס אלט-נייע לאנד. און ס'איז טאקע אויך פאראן א נאראנימלאנד. ניט קיין שפאס און גארניט קיין גוזמא! צי האט איר אבער געהערט פון מבינימלאנד?
מבינימלאנד איז א געוואלדיקע מדינה, וואו אלע ווייסן אלץ! יעדערער, ווייסט ניט בלויז אלץ בנוגע אלצדינג, נאר יעדער איינער ווייסט נאך מער און נאך בעסער פון זיין שכן. ס'איז טאקע א מוראדיקע מדינה!
וואשינגטאן: א געוואלדיקע מבינימשטאט
די שטאט וואשינגטאן איז אזא מין מבינימלאנד. ס'איז אבער טשיקאווע און אינטערעסאנט, אז צווישן די אלע הויכגעשטעלטע עקספערטן אין דער הויפטשטאט, קאן קיינער ניט צורעכט מאכן קיין זייגער, שוין אפגערעדט פון א רעגירונג אדער מדינה.
א חכם שווייגט און א נאר רעדט! און וואס קאן מען זאגן אויף פאליטיקער, וואס שטייען יעדן טאג אויף א פלאטפארמע פאר א מיקראפאן, אזוי ווי א קעניג אויפן פאלאץ-באלקאן, און האלט לאנגע, נודנע רעדעס?
דער גורל איז טאקע אן עקספערט!
דער גורל טרייבט מיט דער מענשהייט געוואלדיקע שפאסן! אין מיטן דרינען פון בויבעריק באווארפט אונז דער שיקזאל מיט א פייער-באל, וואס טרעפט אונז אין ציל, צווישן די אויגן, ווי דונער אין מיטל העלן טאג. איר וואגט אונז זאגן, אז דער גורל איז ניט קיין עקספערט? דער שיקזאל איז א געוואלדיקער קענער!
ס'איז כמעט ווי אוממעגלעך פארויסצוזאגן, וואס ס'וועט געשען אפילו אין דער נאענטער צוקונפט, ווייל דער גורל ווארפט פייער-באלן, וואס זיגזאגעווען. די קעגנווארט און די צוקונפט זיינען זיגזאגארטיק. אפשר איז דער שיקזאל סיי א וויצלער סיי א טייוול, וואס געניסט צו זען, ווי די מענשהייט קארטשעט זיך איין. א מענש טראכט און גאט לאכט!
א פאסיקע לייזונג
אין סוכה פאלט ווען-ניט-ווען אריין אן אמתער מומחה, וואס קאן טאקע צורעכט מאכן די פארדארבענע סיטואציע אדער פארריכטן דעם זייגער. אין מבינימלאנד אינטערעסירט זיך קיינער קיינמאל ניט מיט קיין אמתע עקספערטן, ווייל זיי שטעלן די כמו-מבינים צו שאנד און צו שפאט.
א פאסיקע לייזונג, ווי אזוי צו לערנען בלק מיט אזעלכע מבינים, די, וואס ווילן קיין ווארט ניט הערן, ווייל זיי ווייסן שוין אלץ מכוח אלצדינג איז צו דערלויבן, אז זיי זאלן זיך פרעגלען אין אייגענעם חזיר-שמאלץ! חזירשע גריבענעס - דער הויכפונקט פון טרפות און חזיריי! דאס איז דאך טאקע די קונץ, ווייל אזעלכע פארשוינען ווילן ליבערשט זיין גערעכט און טויט אלס רעזולטאט פון זייער גערעכטיקייט, איידער צו זיין אומגערעכט און לעבן ווייטער. ס'איז כדאי א טראכט צו געבן בנוגע אט-דער טעמע!
א שיין, קליין ביסל מער
אין מבינימלאנד בושעוועט א געוואלדיקע און אייביקע מגפה: פאראן מער שוחטים ווי הינער; מער רביים ווי חסידים, און מער גאונים ווי תלמידים. דאס איז טאקע א מדינה, וואס איז איבערפול מיט פלפוליסטן, וואס געהערן צו דער צווייטער גארניטור; זיי זיינען אפילו ניט קיין ערשטקלאסיקע פלפוליסטן! איצט פארשטייט מען, וואס פארא מוראדיקע מדינה מבינימלאנד איז!
_________________________________________________________________
הומאר
וויץ-בילדער
דאס לעבן איז צו קורץ...
אז מ'זאל שטענדיק זען די וועלט מיט ערנסטע אויגן.
דערצו און דעריבער...
אויב איר קאנט ניט לאכן פון זיך אליין,
קלינגט צו מיר און כ'וועל לאכן פון אייך!
דער נייער פאליציי-שעף פון ניו-יארק
אפיציר קרופקע
באקאנטמאכונג
די לעצטע שטודיע ווייזט, אז
פון דעם ווירטשאפטס-קריזיס אין דעם לאנד
ליידן נאר 6 פערזאן:
איך; דו; ער; מיר; איר, און זיי.
געוואלד, געשריגן! מיט א שיקסע מעג מען ליגן!?
וואס כ'וואלט געטאן מיט אזא נקבה,
אז כ'זאל זי האבן ביי מיר אין בעט!
____________________________________________________
דער בחור וויל לעבן אויף אייביק!
א בחור איז דערשלאגן, ווייל ס'גייט אים שלעכט דאס לעבן. זיינע טאטע-מאמע באשטעלן פאר אים אן אונטערזוכונג ביי א פסיכיאטער, וואס פרעגט אים, פארוואס ער איז אזוי מרה-שחורהדיק.
בחור: ,כ'האב מורא פארן טויט; כ'וויל לעבן אויף אייביק!'
דאקטער: ,אן עצה האב איך! געפינט זיך א ווייב און האט חתונה'.
בחור: ,דאן וועל איך אייביק לעבן?'
דאקטאר: ,ניין. אבער דאס צונעמען ביי אייך דעם חשק צו לעבן אויף אייביק!'
ווער איז דער בר-מזל?
א שטארק-פרומע מפוניצע גייט צום רבי און פרעגט: ,רבי, יאנקעלע און יאסעלע האבן זיך ביידע פארליבט אין מיר. וועלכער וועט זיין דער בר־מזל?'
ענטפערט דער רבי: ,מיין טייערע טאכטער, יאנקל וועט דיר געבן חופה־וקידושין אבער יאסל וועט ווערן דער בר־מזל.'
א בחור איז דערשלאגן, ווייל ס'גייט אים שלעכט דאס לעבן. זיינע טאטע-מאמע באשטעלן פאר אים אן אונטערזוכונג ביי א פסיכיאטער, וואס פרעגט אים, פארוואס ער איז אזוי מרה-שחורהדיק.
בחור: ,כ'האב מורא פארן טויט; כ'וויל לעבן אויף אייביק!'
דאקטער: ,אן עצה האב איך! געפינט זיך א ווייב און האט חתונה'.
בחור: ,דאן וועל איך אייביק לעבן?'
דאקטאר: ,ניין. אבער דאס צונעמען ביי אייך דעם חשק צו לעבן אויף אייביק!'
ווער איז דער בר-מזל?
א שטארק-פרומע מפוניצע גייט צום רבי און פרעגט: ,רבי, יאנקעלע און יאסעלע האבן זיך ביידע פארליבט אין מיר. וועלכער וועט זיין דער בר־מזל?'
ענטפערט דער רבי: ,מיין טייערע טאכטער, יאנקל וועט דיר געבן חופה־וקידושין אבער יאסל וועט ווערן דער בר־מזל.'
דער מאלער איז טאקע אן ארטיסט!
ער האט איבערגעמאלט די וואוינצימער-ווענט
ביי אונזער הויפט-רעדאקטאר אין שטוב...
צוויי שיכטן אין משך פון איין נאכמיטאג!
ער פאלט-אריין ווי א יון אין סוכה!
דער רבי איז א בעל-עניוות!
צוויי חסידים רעדן-ארום די גוטע מידות פון זייער רבי'ן.
דער ערשטער דערקלערט: ,אונזער רבי איז א גאון; ער קאן פסקענען כהרף-עין יעדע שאלה!'
דער צווייטער באשטימט: ,אונזער רבי איז נאך גרעסער און חשובער פון א גאון. ער איז א בעל-תפילה, א בעל-צדקה און א בעל-מופת!'
דער רבי אליין הערט ווי זיינע חסידים רעדן, האקט זיי איבער און פרעגט: ,און וועגן מיין עניוות זאגט איר גארניט?'
פאפיראסן אויף שבת (אין משוגעים-הויז)
א פרומער ייד זיצט אין משוגעים-הויז. ער דאוונט אלע מאל, לייגט תפילין און עסט נאר כשרע מאלצייטן.
שבת אינדערפרי שטייט ער אין מיטן משוגעים-הויז צווישן די אלע תושבים און פאררויכערט א פאפיראס. דער דאקטאר איז איבערראשט און געפלעפט און לויפט-צו צו אים און פרעגט: ,ר' ייד, דאס מעג מען? איר זייט א פרומער ייד און שבת רויכערט איר ציגארעטן?'
דער פרומיאק ענטפערט: ,הער דאקטאר, האט איר שוין פארגעסן, אז כ'בין משוגע?'
א פרומער ייד זיצט אין משוגעים-הויז. ער דאוונט אלע מאל, לייגט תפילין און עסט נאר כשרע מאלצייטן.
שבת אינדערפרי שטייט ער אין מיטן משוגעים-הויז צווישן די אלע תושבים און פאררויכערט א פאפיראס. דער דאקטאר איז איבערראשט און געפלעפט און לויפט-צו צו אים און פרעגט: ,ר' ייד, דאס מעג מען? איר זייט א פרומער ייד און שבת רויכערט איר ציגארעטן?'
דער פרומיאק ענטפערט: ,הער דאקטאר, האט איר שוין פארגעסן, אז כ'בין משוגע?'
חברים-כל-, של- ובישראל:
געוואלדיקע אוהבי-ישראל ונאמר-אמן!
_____________________________________
אין דער וועלט פון טשייניק-האקעריי
אן אלטמאדישע טשייניק-האקעריי
שלעפט זיך צו צו דער קלאג-באנק, טאלאנטפולע און פראפעסיאנעלע טשייניק-האקער! שלעפט זיך צו, דרייט א ספאדעק און דערגייט די יארן די באאמטע ביי דער טאנבאנק. זיי ווארטן אייך צו דינען און אויסהערן!
די נפקא-מינא פון א חבר און א פריינט...
,א פריינט איז ניט קיין חבר און א חבר איז ניט קיין פריינט', לייענט זיך די ערשטע פראזע פון דער דאקטאר-דיסערטאציע פון א געוואלדיקן למדן, וואס גריבלט זיך אין דער נפקא-מינא פון א פריינט און חבר! מאקטע גרין, א קרוב פון מאטקע גנב, איז אמאל געווען אן אומבאקאנטער נודניק. א דאנק ,דער מאמענט' איז ער געווארן א וועלט-בארימטער נודניק, וואס פארמאגט איצט א רומפול זייטל אין דער יידישער שפראך-וויסנשאפטס-געשיכטע און אין דער טשנייניק-האקעריי-היסטאריע. אין דער גאנצער געשיכטע פון דער יידישער שפראך, בלויז נאר ער האט זיך דערגרונטעוועט צום סאמע ווארצל און זיך דערוואוסט פון דעם חילוק צווישן א פריינט און א חבר.
א חשובער רב אין בארא-פארק, וואס איז אויך א געוואלדיקער פינאנציר און בעל-צדקה האט כהרף-עין געענטפערט אויף דער שאלה, וואס ברעכט אלע למדנים דעם מוח. ער האט געענטפערט: ,א פריינט לייט (געלט) און א חבר בארגט (געלט)!' אויב נאר אלץ אין לעבן זאל זיין אזוי גרינג און פשוט!
אלע ווייסן, אז מ'פרעגט א שאלה, ווערט זי טרייף, אבער אין דעם פאל אזוי איז דאס ניט. מיר האבן ניט געדארפט צורופן די שיקסע ביים רב, כדי צו פסקענען די שאלה, בשעת די צוויי מתים גייען טאנצן.
וואו איז דאס געסעלע?
די פראגע פאסט זיך צו אט-דער אפטיילונג, וואס באהאנדלט טעמעס, ענינים און געשעענישן מכוח לעכערלעכקייט און פאנטאזיע. אין משך פון די אלע יארן, וואס די אלע לערער זינגען מיט זייערע שילער ,וואו איז דאס געסעלע?' (וואו איז דאס שטוב? וואו איז דאס מיידעלע, וואס כ'האב ליב?), פארוואס האבן מיר זיך קיינמאל ניט דערוואוסט, וואו דאס געסעלע ליגט, ווער דאס מיידעלע איז און וואס ס'איז געווארן פון דעם מיידעלע? דערווייל ווייסן מיר נאך ניט, וואו דאס געסעלע געפינט זיך, די אידענטיטעט פון דעם מיידעלע און וואו זי איז אהינגעקומען! צווישן די אלע ווייסער, וואס ווייסן און די קענער, וואס קענען אין מבינימלאנד, האט זיך קיינער קיינמאל ניט געקאנט דערגרונטעווען צו אזוינע שרייענדיקע פיטשעווקעס?
אפיציר קראפעקע, דער נייער פאליציי-שעף איבער ניו-יארק, האט צוגעזאגט דורכצופירן וועגן דעם ענין אן אויספירלעכע אויספארשונג. דער חשובער אפיציר איז פעסט איבערצייגט, אז ער וועט אט-באלד געפינען דאס געסעלע און אפגעפינען דאס מיידעלע.
,וואו איז דאס געסעלע?' באשרייבט די ליבעס-שמערצן און באווייזט, אז די ליבע שמערצט, אזוי ווי ס'זינגט זיך דאס לידל ,ליבעס-שמערצן': ,דאס איז ליבע און ליבע שמערצט!'
עקסטרע! צוגאב!
דער פאטשאטנער אפיציר האט זיך דערקליבן ביזן סאמע ווארצל פון דעם מצב. ס'א געוואלדיקער סקאנדאל! אוי, דאס מיידעלע, נעבעך! מיט א חוצפהדיקן שייגעץ האט זי זיך אוועקגעגנבעט בחצות אין דער פינצטערניש, פארלאזן דאס שטעטעלע, זיך אפגעשמדט ווי טוביהס חוה און געקושט דעם צלם און זיך אריינגעקליבן אין א קעלער אויף אוליצע כלאדנע אין ווארשע, וואו זי איז געווארן א טאלאנטפולע דריפקע און מייסטערהאפטע גנבטע.
פאפיראסן
מיר רופן-אויף אלע בעלי-צדקה! ביטע, העלפט דעם נעבעכדיקן יינגעלע, וואס שטייט שוין די אלע יארן אין רעגן אויפן ראג ביי דער וואנט מיט א קאשיקל פאפיראסן! שענקט אים א מאנטל, א קאלעפיוש און א מאלצייט!
אן אפערע מיט דריי גראשן אדער פינף דאלאר?
,די וואוילע פרוי פון סעטשואן' צוזאמען מיט ,מוטער קוראזש' האבן אונז איבערגעגעבן לעצטנס, אז אן אמתער ארטיסט האט פארפאסט אן אמתע אפערע, ניט איינע מיט דריי גראשן, צוויי קאפקעס אדער איין פעניג, נאר א גראנדיעזע אפערע מיט פינף דאלאר.
גנבישע רבנימלעך און רבנישע גנבימלעך
,וואס איז דער אונטערשיד צווישן גנבישע רבנימלעך און רבנישע גנבימלעך?' האט געפרעגט ביי אונז נאך א בעל-הלכה, וואס זיין לאזונג איז: ,א גנב מיט א גנב ווערט פטור'. דער חכם האלט, אז אלע אנדערע מענשן זיינען אומערלעך, אלזא האנדלט ער אזוי...
קאפיטאליסטישע און קאמוניסטישע עקסטאזן
,צי איז א קאפיטאליסטישער ארגאזם אנדערש פון א קאמוניסטישן ארגאזם? און אויב יא, ווי אזוי זיינען זיי אנדערש?'
אין אן עסיי מיט ניט ווייניקער ווי 250 און ניט מער ווי 500 ווערטער באהאנדלט און באשרייבט די צוויי פארמען און ווי אזוי זיי אונטערשיידן זיך איינער פון צווייטן.
ריידנדיק וועגן עקסטאז!
דער ראמאן ,ד"ר זשיוואגא' פון באריס פאסטערנאק איז געווען פארבאטן אין ראטן-פארבאנד, ווייל דער דאקטאר האט גרעסער ליבשאפט צו א פרוי ווי צו דער רעוואלוציע!
ס'איז פאקטיש דא אן אנטי-ארגאזם-ליגע מיט לעזבישע בתולות, וואס האבן אויפגעגעבן סעקס, כדי צו ווערן פראפעסיאנעלע מערדערינס, טעראריסטקעס און בעלי-נקמה אין נאמען פונעם זשיהאד.
* * *
ריידנדיק וועגן טענות-ומענות און אין דער וועלט פון טשייניק-האקעריי האבן מיר זיך אנגעשלאגן ניט לאנג צוריק אויף דער דאזיקער פאראדיע אין ווארשעווער ,היינט' פון 19טן דעצעמבער 1924. דער אינהאלט איז ניט בלויז קאמיש, נאר ער איז אויך אזוי גילטיק היינט-צו-טאג ווי אין 1924, ווען די פאראדיע איז דערשינען!
דבר בעתו
אנשטענדיקע לייענער:
דערמיט זיינען מיר מודיע, אז מיר נעמען-אן באשטעלונגען צו שרייבן פראטעסטן קעגן ,אקלא', קעגן ,בונד' און קעגן וועמען מ'וויל. אונזער ביורא האט אויך א שלאג-אפטיילונג, וואס באזארגט מיט שלעגער אלע פראטסעט-מיטינגען, סקאנדאל-פארזאמלונגען, ,אינטימע שמועסן' און סתם מהומות.
ביי אונז אויפן סקלאד געפינט זיך אויך א גרויסער אויסוואל פון ,פאלקס-צארן' פאר אלע פארטייען. ,פראטעסט- און שלאג- און פאלקס-צארן'-ביורא פון ויצעקו ויתרוצצו עט קאמפ.
נעכטן און היינט
ס'איז אמת, אז קיינער קאן ניט שרייבן קיין בעסערן אנאנס ווי דער, וואס שטייט הארט איבער דעם פאראגראף. מיר נעמען זיך אראפ א מוסר פונעם פארפאסער פון דעם אויבערשטן אנאנס. מיר לאכן, ניט ווייל אזוי איז די וועלט, נאר מחמת אזוי איז שטענדיק געווען די וועלט און אז א צייטונג איז שוין תמיד געווען א בליץ-אפפירער פאר צארן און אויפגעבראכטקייט.
די קלאג-באנק
פאר די אלע קלאגער, מקוננים, פראפעסיאנעלע קרבנות און ספאדעק-דרייער מיט טענות-ומענות פון גן-עדן ביזן היינטיקן טאג, איז איצט פאראן א טאנבאנק, ביי וועלכער מ'מאכט באקאנט אלע קריוודעס און די אלע צרות, וואס מ'מאכט אייך אן!
דעם אנגעשטעלטן ביי דער ליאדע מעג מען האקן עד-סוף-כל-הדורות א טשייניק מיט יעדן אומכבוד, וואס מ'טוט אייך אן. דאס קלאגע-ביורא איז אפן א גאנצער מעת-לעת! שאקלט זיך אריין און שלעפט זיך צו צו דער טאנבאנק, וואו דער אנגעשטעלטער רופט-אויס ,עמוד, יעלה!'
חשובע מקוננים, ווירדיקע קלאגער און זייער געערטע קרבנות און געקריוודעטע פון אלע קלאסן, מאכט א יעלה, אדער א סך יעלות, און שרייט חי-וקים אויף קול-קולות, וואס נאר דאס הארץ גלוסט אייך! רבותי, רעדט זיך אפ פון הארצן! דער אנגעשטעלטער איז אן אלטער הינער-פרעסער, וואס האט צו אלעמען כוח און געדולד!
_________________________________________________________________
שלעפט זיך צו צו דער קלאג-באנק, טאלאנטפולע און פראפעסיאנעלע טשייניק-האקער! שלעפט זיך צו, דרייט א ספאדעק און דערגייט די יארן די באאמטע ביי דער טאנבאנק. זיי ווארטן אייך צו דינען און אויסהערן!
די נפקא-מינא פון א חבר און א פריינט...
,א פריינט איז ניט קיין חבר און א חבר איז ניט קיין פריינט', לייענט זיך די ערשטע פראזע פון דער דאקטאר-דיסערטאציע פון א געוואלדיקן למדן, וואס גריבלט זיך אין דער נפקא-מינא פון א פריינט און חבר! מאקטע גרין, א קרוב פון מאטקע גנב, איז אמאל געווען אן אומבאקאנטער נודניק. א דאנק ,דער מאמענט' איז ער געווארן א וועלט-בארימטער נודניק, וואס פארמאגט איצט א רומפול זייטל אין דער יידישער שפראך-וויסנשאפטס-געשיכטע און אין דער טשנייניק-האקעריי-היסטאריע. אין דער גאנצער געשיכטע פון דער יידישער שפראך, בלויז נאר ער האט זיך דערגרונטעוועט צום סאמע ווארצל און זיך דערוואוסט פון דעם חילוק צווישן א פריינט און א חבר.
א חשובער רב אין בארא-פארק, וואס איז אויך א געוואלדיקער פינאנציר און בעל-צדקה האט כהרף-עין געענטפערט אויף דער שאלה, וואס ברעכט אלע למדנים דעם מוח. ער האט געענטפערט: ,א פריינט לייט (געלט) און א חבר בארגט (געלט)!' אויב נאר אלץ אין לעבן זאל זיין אזוי גרינג און פשוט!
אלע ווייסן, אז מ'פרעגט א שאלה, ווערט זי טרייף, אבער אין דעם פאל אזוי איז דאס ניט. מיר האבן ניט געדארפט צורופן די שיקסע ביים רב, כדי צו פסקענען די שאלה, בשעת די צוויי מתים גייען טאנצן.
וואו איז דאס געסעלע?
די פראגע פאסט זיך צו אט-דער אפטיילונג, וואס באהאנדלט טעמעס, ענינים און געשעענישן מכוח לעכערלעכקייט און פאנטאזיע. אין משך פון די אלע יארן, וואס די אלע לערער זינגען מיט זייערע שילער ,וואו איז דאס געסעלע?' (וואו איז דאס שטוב? וואו איז דאס מיידעלע, וואס כ'האב ליב?), פארוואס האבן מיר זיך קיינמאל ניט דערוואוסט, וואו דאס געסעלע ליגט, ווער דאס מיידעלע איז און וואס ס'איז געווארן פון דעם מיידעלע? דערווייל ווייסן מיר נאך ניט, וואו דאס געסעלע געפינט זיך, די אידענטיטעט פון דעם מיידעלע און וואו זי איז אהינגעקומען! צווישן די אלע ווייסער, וואס ווייסן און די קענער, וואס קענען אין מבינימלאנד, האט זיך קיינער קיינמאל ניט געקאנט דערגרונטעווען צו אזוינע שרייענדיקע פיטשעווקעס?
אפיציר קראפעקע, דער נייער פאליציי-שעף איבער ניו-יארק, האט צוגעזאגט דורכצופירן וועגן דעם ענין אן אויספירלעכע אויספארשונג. דער חשובער אפיציר איז פעסט איבערצייגט, אז ער וועט אט-באלד געפינען דאס געסעלע און אפגעפינען דאס מיידעלע.
,וואו איז דאס געסעלע?' באשרייבט די ליבעס-שמערצן און באווייזט, אז די ליבע שמערצט, אזוי ווי ס'זינגט זיך דאס לידל ,ליבעס-שמערצן': ,דאס איז ליבע און ליבע שמערצט!'
עקסטרע! צוגאב!
דער פאטשאטנער אפיציר האט זיך דערקליבן ביזן סאמע ווארצל פון דעם מצב. ס'א געוואלדיקער סקאנדאל! אוי, דאס מיידעלע, נעבעך! מיט א חוצפהדיקן שייגעץ האט זי זיך אוועקגעגנבעט בחצות אין דער פינצטערניש, פארלאזן דאס שטעטעלע, זיך אפגעשמדט ווי טוביהס חוה און געקושט דעם צלם און זיך אריינגעקליבן אין א קעלער אויף אוליצע כלאדנע אין ווארשע, וואו זי איז געווארן א טאלאנטפולע דריפקע און מייסטערהאפטע גנבטע.
פאפיראסן
מיר רופן-אויף אלע בעלי-צדקה! ביטע, העלפט דעם נעבעכדיקן יינגעלע, וואס שטייט שוין די אלע יארן אין רעגן אויפן ראג ביי דער וואנט מיט א קאשיקל פאפיראסן! שענקט אים א מאנטל, א קאלעפיוש און א מאלצייט!
אן אפערע מיט דריי גראשן אדער פינף דאלאר?
,די וואוילע פרוי פון סעטשואן' צוזאמען מיט ,מוטער קוראזש' האבן אונז איבערגעגעבן לעצטנס, אז אן אמתער ארטיסט האט פארפאסט אן אמתע אפערע, ניט איינע מיט דריי גראשן, צוויי קאפקעס אדער איין פעניג, נאר א גראנדיעזע אפערע מיט פינף דאלאר.
גנבישע רבנימלעך און רבנישע גנבימלעך
,וואס איז דער אונטערשיד צווישן גנבישע רבנימלעך און רבנישע גנבימלעך?' האט געפרעגט ביי אונז נאך א בעל-הלכה, וואס זיין לאזונג איז: ,א גנב מיט א גנב ווערט פטור'. דער חכם האלט, אז אלע אנדערע מענשן זיינען אומערלעך, אלזא האנדלט ער אזוי...
קאפיטאליסטישע און קאמוניסטישע עקסטאזן
,צי איז א קאפיטאליסטישער ארגאזם אנדערש פון א קאמוניסטישן ארגאזם? און אויב יא, ווי אזוי זיינען זיי אנדערש?'
אין אן עסיי מיט ניט ווייניקער ווי 250 און ניט מער ווי 500 ווערטער באהאנדלט און באשרייבט די צוויי פארמען און ווי אזוי זיי אונטערשיידן זיך איינער פון צווייטן.
ריידנדיק וועגן עקסטאז!
דער ראמאן ,ד"ר זשיוואגא' פון באריס פאסטערנאק איז געווען פארבאטן אין ראטן-פארבאנד, ווייל דער דאקטאר האט גרעסער ליבשאפט צו א פרוי ווי צו דער רעוואלוציע!
ס'איז פאקטיש דא אן אנטי-ארגאזם-ליגע מיט לעזבישע בתולות, וואס האבן אויפגעגעבן סעקס, כדי צו ווערן פראפעסיאנעלע מערדערינס, טעראריסטקעס און בעלי-נקמה אין נאמען פונעם זשיהאד.
* * *
ריידנדיק וועגן טענות-ומענות און אין דער וועלט פון טשייניק-האקעריי האבן מיר זיך אנגעשלאגן ניט לאנג צוריק אויף דער דאזיקער פאראדיע אין ווארשעווער ,היינט' פון 19טן דעצעמבער 1924. דער אינהאלט איז ניט בלויז קאמיש, נאר ער איז אויך אזוי גילטיק היינט-צו-טאג ווי אין 1924, ווען די פאראדיע איז דערשינען!
דבר בעתו
אנשטענדיקע לייענער:
דערמיט זיינען מיר מודיע, אז מיר נעמען-אן באשטעלונגען צו שרייבן פראטעסטן קעגן ,אקלא', קעגן ,בונד' און קעגן וועמען מ'וויל. אונזער ביורא האט אויך א שלאג-אפטיילונג, וואס באזארגט מיט שלעגער אלע פראטסעט-מיטינגען, סקאנדאל-פארזאמלונגען, ,אינטימע שמועסן' און סתם מהומות.
ביי אונז אויפן סקלאד געפינט זיך אויך א גרויסער אויסוואל פון ,פאלקס-צארן' פאר אלע פארטייען. ,פראטעסט- און שלאג- און פאלקס-צארן'-ביורא פון ויצעקו ויתרוצצו עט קאמפ.
נעכטן און היינט
ס'איז אמת, אז קיינער קאן ניט שרייבן קיין בעסערן אנאנס ווי דער, וואס שטייט הארט איבער דעם פאראגראף. מיר נעמען זיך אראפ א מוסר פונעם פארפאסער פון דעם אויבערשטן אנאנס. מיר לאכן, ניט ווייל אזוי איז די וועלט, נאר מחמת אזוי איז שטענדיק געווען די וועלט און אז א צייטונג איז שוין תמיד געווען א בליץ-אפפירער פאר צארן און אויפגעבראכטקייט.
די קלאג-באנק
פאר די אלע קלאגער, מקוננים, פראפעסיאנעלע קרבנות און ספאדעק-דרייער מיט טענות-ומענות פון גן-עדן ביזן היינטיקן טאג, איז איצט פאראן א טאנבאנק, ביי וועלכער מ'מאכט באקאנט אלע קריוודעס און די אלע צרות, וואס מ'מאכט אייך אן!
דעם אנגעשטעלטן ביי דער ליאדע מעג מען האקן עד-סוף-כל-הדורות א טשייניק מיט יעדן אומכבוד, וואס מ'טוט אייך אן. דאס קלאגע-ביורא איז אפן א גאנצער מעת-לעת! שאקלט זיך אריין און שלעפט זיך צו צו דער טאנבאנק, וואו דער אנגעשטעלטער רופט-אויס ,עמוד, יעלה!'
חשובע מקוננים, ווירדיקע קלאגער און זייער געערטע קרבנות און געקריוודעטע פון אלע קלאסן, מאכט א יעלה, אדער א סך יעלות, און שרייט חי-וקים אויף קול-קולות, וואס נאר דאס הארץ גלוסט אייך! רבותי, רעדט זיך אפ פון הארצן! דער אנגעשטעלטער איז אן אלטער הינער-פרעסער, וואס האט צו אלעמען כוח און געדולד!
_________________________________________________________________
פילאסאפיע
וועלט-שמערץ און שאדן-פרייד, שטורעם און דראנג אא"וו
וועלט-שמערץ און שאדן-פרייד, שטורעם און דראנג אא"וו
דאס, וואס מאכט מיך ניט פארטיליקט,
מאכט מיך...
שטארקער!
אונזער רעדאקציע-פילאסאף הער ד"ר פרידריך נישטיק דערקלערט: ,וואס ס'פארטיליקט מיך ניט, מאכט מיך נאך שטארקער!' די אויבערשטע פאטא איז פרידריך ניטשע, דער דייטשער פילאסאף, וואס האט אויסגעטראכט די לאזונג ,דאס וואס מיך ניכט פערטילגט מאכט, מאכט מיך שטערקער'. די דייטשן צייכענען זיך אויס מיטן אנאליזירן פינצטערע מידות ווי, צום ביישפיל, וועלט-שמערץ און שאדן-פרייד. שטורעם און דראנג איז, ליידער, געווארן היינט-צו-טאג דער אלגעמיינער לעבנס-שטייגער. דערקלערן דערקלערן מיר אבער ,וואס ס'מאכט אונז ניט פארטיליקט, מאכט אונז נאך שטארקער'!
_________________________________________________________________
_________________________________________________________________
שטעטלדיקע פילאסאפיע פאר דער היינטיקער וועלט
א ביסל שאמפאניע
איז בעסער ווי
ניט קיין שום שאמפאניע.
ווען מ'קאן ניט האבן, וואס מ'ליבט, מוז מען ליבן, וואס מ'האט.
________________________________________________________________
ד"ר זיסקינדס ווינקל
א גאנצע סעקציע וועגן שפראך-וויסנשאפט און פארשונגען
לזכרון, לכבוד און לשבח פראפעסאר נתן זיסקינד,
איינער פון די ערשטע פראפעסארן אין יידיש אין אמעריקע
און איינער פון די גרעסטע פארשער און קענער אין יידיש אויף דער וועלט.
ד"ר נתן זיסקינד ז"ל אלטמאדיש, אלטפרענקיש און אנטיקן
אונזער גענעדיקע, אנשטענדיקע קארעספאנדענטין אין טעקסאס רות מערפי גריבלט און פאסמאקעוועט זיך מיט אלטמאדישע זאצן אין דער אלטפרענקישער יידישער ליטעראטור (1880-1920). פרוי מערפי האט ליב לאנגע זאצן, וואס פליסן-איבער מיט געשמאקע מליצות און ווייכע נואנסן. מיר פארערן און לויבן פרוי מערפי, אן אמתע ווערטער-פארשערין, פאר אירע טעטיקייטן און פארדינסטן ווי אויך פארן געוואלדיקן אופן ווי אזוי זי טשעפעט זיך צו צו א ווארט און גריבלט זיך אין די אלע קליינע פינטעלעך אין שייכות מיט אזא ווארט.
אין קעגנזאץ צו דעב רוב יידישיסטן אינטערעסירט זי זיך מיט ,דייטשמעריזמען' אין דער אלטמאדישער שפראך. (ווען מ'שרייבט דא ,דייטשמעריזמען', זאל מען גלייך נאך דעם שרייבן אויך יש"ו*?) פרוי מערפי פארשט די רייד-מעטאדן, זאץ-געבוי, ווערטער-אויסוואל און ווערטער-אוצר, ביי די פראמינענטע שרייבער פון יענער תקופה. מאדאם רות פארגלייכט אויך די ליטערארישע שפראך פון יענע יארן מיטן ליטערארישן לשון נאכן חורבן.
איצט פארברענגט זי אירע טעג אין איבערזעצן יורידישע דאקומענטן פאר א צאל חסידישע קהילות און ברעכט זיך דעם מוח מיטן אלטמאדישן אונגארישן יידיש מיט ווערטער ווי איינוואנד (איינווענדונג), אויסקינפט(ע) (אינפארמאציע/דעטיילן), רוק-שטאנד (שולדן/חובות). איין ביישפיל פון אזא אלטפרענקישן יידיש פון די קארפאטן איז:
יעדער ברודער קאן אין פּראטאקאל פרעגן א פראגע, (אױסער דעם ברודער, װעלכער איז געװען אפוועזנד בײ דער לעצטער פארזאמלונג), אויב מען האט נישט קײן אײנװאנד אין פּראטאקאל.
דער פּרעזידענט זאל צו דיזן קאנדידאט א קאמיטעט מיט צוויי מיטגלידער באשטימען, אום אױסקינפטע צו דערפארן, אױב דיזער קאנדידאט װירדיק איז אין דיזער חברה אױפגענומען צו װערן.
אונזערע שפראך-כירורגן האבן אפערירט דעם אויבערשטן פאראגראף! דאס מיינט, אז אונזערע רעדאקטארן האבן אויסגעבעסערט דעם פאראגראף און מאדערניזירט דעם אויסלייג, כדי אונזערע לייענער זאלן פארשטיין מיט גרינגקייט דאס אנטיקענע לשון אין דעם טעקסט.
אונזער חשובע קאלעגין איז איבערראשט, ווי אלטפרענקיש און פארדייטשט דאס יידיש פון די קארפאטן איז. ס'איז כדאי צו דערמאנען, אז די הייסע חסידים מיט לאנגע פאות פון אויבערלאנד ביז זיבן-בערגן זיינען געווען די גרעסטע קעגנער פון דער הסכלה, וואס האט געבראכט דערצו, אז די יידישע שפראך זאל ,פארדייטשט' ווערן. ס'איז מערקווירדיק, אז פול מיט אלטמאדיש-דייטשע ווערטער איז דאס לשון ביי אזעלכע חסידים, וואס רעדן אן אלטפרענקישן ,גאליציאנער' יידיש.
מיר האבן זיך געוויצלט מיט איר: ,כדי צו פארשטיין, וואס מ'שרייבט אין די דאזיקע קאנטראקטן, דארף מען א) קענען א גוטן ענגליש; ב) וויסן ווי די חסידים פון אונגארן טראכטן; ג) קענען אן אונגארישן יידיש, און ד) וויסן די אלטפרענקישע ווערטער. זי האט איין מעלה מכוח אט-דעם פראיעקט... זי קען א גוטן ענגליש!
*ימח שמם-וזכרם = אויסגעמעקט זאלן ווערן זיין זייער נאמען און אנדענק
עכט-יידישלעך
דא שרייבט מען געזונטערהייט וועגן געזונט!
דער געזונטער מענש מיט א געזונטן פארשטאנד ארבעט געזונט, מאכנדיק געזונטע פעקלעך. ער קאן דערלאנגען א געזונטן קלאפ אבער האנדלט שטענדיק ווי אן איידעלער מאן און זאגט ,צו געזונט', ווען מ'טוט א ניס און זאגט ,זיי געזונט' און ,גיי געזונטערהייט', ווען מ'פארלאזט די ארבעט. און ווען מ'רעדט ניט צו דער זאך, זאגט ער: ,געזונט זאלט איר זיין, וואס רעדט איר?'
אלע ווייסן דעם אויסדרוק ,כדי צו פארקירצן א שוין צו-לאנגע משעה', וואס האט א טעם אויף יידיש; דאס היימישע, עכט-יידישלעכע זאגעכץ איז אבער ,וואס זאל איך אייך לאנג ברייען?'
אויף וואס פאר א וואגן מ'זיגט, אזא ניגון זינגט מען! דא אין יידישלאנד מוז אלץ זיין עכט-יידישלעך; יעדער איינער מוז זיך האלטן ביי דעם געזעץ און נאכטאן זייערע חשובע לאנדסלייט. אזוי איז דאס. דער, וואס שטייט אין ריי און ווארט, אז מ'זאל אים באדינען זאל וויסן: כל הקודם זכה, וואס מיינט, אז דער, וואס קומט פריער מאלט פריער.
די האר האבן זיך אים געשטעלט קאפויער, אז ער האט געזען, ווי זיין ברודער איז אויסגעפאלן באקעס פון טראגן באראנטשיק זיין זינדל.
טויטאלאגיע
צום באדויערן האט דער קרבן דערלעבט אזא עפאכע און צום צער האט דער אפפער דערהארט אזא תקופה.
די מלחמה איז אויסגעבראכן, ווייל דער דיקטאטאר האט פארווייגערט די דערקלערונג און שלום-אפמאך פון איין מלך, צוריקגעוויזן די פארארדענונג און פרידנס-פאקט פונעם צווייטן קעניג, אפגעווארפן די דעקלאראציע און שלום-פארשטענדיקונג פונעם קייסער פון א דריטער מדינה און אפגעזאגט דעם אוקאז און קעגן-אגרעסיע-פאקט פונעם צאר.
אין הויז שוויבלען און גריבלען א סך מענשן, בשעת אין דרויסן שוויבלען און ווימלען פיל בינען; אין הויז איז דא א געווימל מיט רוישיקע לייטן און אין דרויסן איז פאראן א רעשיקער שווארעם בינען.
איין פארשער איז דערפארן די אויסקינפט(ע), דער צווייטער אויספארשער איז דערגאנגען, וואס דער ערשער וויסנשאפטלער האט זיך שוין געהאט דערוואוסט און וואס זיין קאלעגע האט זיך איינצייטיק אויך אויסגעפונען.
אלע האבן ענדלעך איינגעפונען, אז זיי זיינען אלע גערעכט, טראץ דעם, וואס איינער האט געוואלט דערווייזן, אז די אלע אנדערע זיינען אומגערעכט און א צווייטער פארשער אין דער גרופע האט געוואלט באווייזן, אז די אנדערע האבן א טועת.
איין מענש האט ליבער לאנדאן, דער צווייטער לייט גיט ניו-יארק דעם פארצוג און די דריטע פערזאן וויל ליבער לעבן אין פאריז.
איין בחורל איז א מאמענס זינדעלע און דאס אנדערע יינגל איז א פארטעכניק.
דער צויבער פונעם צויבערער אין פאלאץ איז וואונדערבאר; דער צויבער פונעם כשוף-מאכער אין שלאס איז אויך וואונדערלעך, און דער כשוף פונעם מכשוף אין מדבר איז וואונדערפול אבער דער כשוף פונעם עלטסטן צויבער-מאכער איז וואונדערשיין ווי אויך א מייסטערהאפטע צויבעריי.
לשון-קודש
די רייזנדיקע אין מדבר בני-ישראל האבן הנאה פון כלערליי משכות אין דער אכסניה, וואו דער בעל-אכסניה איז אזוי חשוב ווי אברהם אבינו. דער בעל-הבית איז מודיע, אז די אורחים, וואס געניסן פון נאכטלעגער אין די שלאף-חדרים זיינען למדנים און חכמים, וואס זיינען עולה-רעגל קיין ירושלים. דער בעל-אכסניה קאן אויך פותר-חלום זיין פאר די חשובע אורחים, ווייל זיין כנסת-אורחים איז ניט בלויז גן-עדנדיק נאר ס'איז אויך לומדיש.
דער בעל-אכסניה מיט גאר א גוטער נשמה איז מקים די מצוה מיט חשיבות. אלע מצוות זיינען אבער חשוב און גענעדיק און אלע צדיקים זיינען זיך מסמח מיט אלע מעשים-טובים. אזא אכסניה איז א מקור-טובה אין מיטן מדבר.
דער שטעקער אין שטעפסל
דא האנדלט מען מיט זעלטענע און פארגעסענע ווערטער און טערמינאלאגיעס. אזוי ווי א מיסט-בארג און מיסט-הויפן זיינען די ריכטיקע טערמינען פאר א פלאץ, וואו מ'ווארפט-ארויס אפפאל. דא שטעלן מיר איצט צו די ווערטער און אויסדרוקן פאר גרעבעריי.
דא רעדט מען איצט וועגן קוילן-, זאלץ- און גאלד-גריבער, וואו די גרעבער האבן אמאל געהאראוועט מיט לאפעטעס און ארבעטן איצט מיט כלערליי אפעראטן. א גאלד-גרוב איז א גאלדבארג אדער א גאלד-מינע; א זאלץ-גרוב איז א זאלצבארג, און א קוילן-גרוב איז אויך א קוילן-מינע. די קוילן-גרעבער גראבן נאך קוילן און געפינען ווי אמאל קליינאדן ווי, לשמל, בריליאנטן. היינט-צו-טאג נוצט-מען פאנצער-שויפלען (בולדאזער) צום אויסגראבן די קוילן-גריבער.
אין א סך מינעס זיינען דא גיפטיקע גאזן, סם-המוות, וואס דערשטיקן אפט די גרעבער. אין א קוילן-גרוב איז א קאנאריק דעם גרעבער דער נעענסטער חבר, ווייל אזא פויגל איז זייער עמפינגלעך און שטארבט דער ערשטער, ווען ס'דרינגט-אריין אין דער שאכטע דער גערוכלאזער גאז, וואס איז כמעט ווי אוממעגלעך צו דערשמעקן.
גראבן נאך גאלד איז א סך גרינגער און ניט געפערלעך ווי אויסגראבן קוילן.
קארומפירט מיט דייטשמעריזמען?
דאס איז א פארשטענדיקע עמפינדונג, וואס מיסברויכט ניט מיט קיינע כללים אין צוזאמענהאנג מיט די איינטריטס-געבירן. די מיטגלידער ברויכן ניט צו זיין איינפארשטאנען מיט אזא עמפינדונג און האבן רעכט זיך צו דערקונדיקן ביי די באאמטע וועגן די געבירטיקע בירגער, וואס די רעגירונג לייטזעליקט.
פארשידענערליי פעטער און אקנל
דא רעדט איצט וועגן פארשידענערליי פעטער. דער פעטער שניאור איז דיעד מאראז ביי די רוסן. א רוסישער אנקל איז געווען ביי די פראוואסלאוונע רוסן א נאעמט שוועסטערקינד. א ,האלענדישער פעטער' איז אין אמעריקע דער, וואס גיט אייך אן עצה און רעדט צו דער זאך מיט אויטאיטעט אן שום איידלקייט. און, אחרון-אחרון-חביב, אין דער אלטער היים איז אן אמעריקאנער אנקל געווען א פארמעגלעכער פעטער אין די פאראייניקטע שטאטן.
_________________________________________________________________
אונזער גענעדיקע, אנשטענדיקע קארעספאנדענטין אין טעקסאס רות מערפי גריבלט און פאסמאקעוועט זיך מיט אלטמאדישע זאצן אין דער אלטפרענקישער יידישער ליטעראטור (1880-1920). פרוי מערפי האט ליב לאנגע זאצן, וואס פליסן-איבער מיט געשמאקע מליצות און ווייכע נואנסן. מיר פארערן און לויבן פרוי מערפי, אן אמתע ווערטער-פארשערין, פאר אירע טעטיקייטן און פארדינסטן ווי אויך פארן געוואלדיקן אופן ווי אזוי זי טשעפעט זיך צו צו א ווארט און גריבלט זיך אין די אלע קליינע פינטעלעך אין שייכות מיט אזא ווארט.
אין קעגנזאץ צו דעב רוב יידישיסטן אינטערעסירט זי זיך מיט ,דייטשמעריזמען' אין דער אלטמאדישער שפראך. (ווען מ'שרייבט דא ,דייטשמעריזמען', זאל מען גלייך נאך דעם שרייבן אויך יש"ו*?) פרוי מערפי פארשט די רייד-מעטאדן, זאץ-געבוי, ווערטער-אויסוואל און ווערטער-אוצר, ביי די פראמינענטע שרייבער פון יענער תקופה. מאדאם רות פארגלייכט אויך די ליטערארישע שפראך פון יענע יארן מיטן ליטערארישן לשון נאכן חורבן.
איצט פארברענגט זי אירע טעג אין איבערזעצן יורידישע דאקומענטן פאר א צאל חסידישע קהילות און ברעכט זיך דעם מוח מיטן אלטמאדישן אונגארישן יידיש מיט ווערטער ווי איינוואנד (איינווענדונג), אויסקינפט(ע) (אינפארמאציע/דעטיילן), רוק-שטאנד (שולדן/חובות). איין ביישפיל פון אזא אלטפרענקישן יידיש פון די קארפאטן איז:
יעדער ברודער קאן אין פּראטאקאל פרעגן א פראגע, (אױסער דעם ברודער, װעלכער איז געװען אפוועזנד בײ דער לעצטער פארזאמלונג), אויב מען האט נישט קײן אײנװאנד אין פּראטאקאל.
דער פּרעזידענט זאל צו דיזן קאנדידאט א קאמיטעט מיט צוויי מיטגלידער באשטימען, אום אױסקינפטע צו דערפארן, אױב דיזער קאנדידאט װירדיק איז אין דיזער חברה אױפגענומען צו װערן.
אונזערע שפראך-כירורגן האבן אפערירט דעם אויבערשטן פאראגראף! דאס מיינט, אז אונזערע רעדאקטארן האבן אויסגעבעסערט דעם פאראגראף און מאדערניזירט דעם אויסלייג, כדי אונזערע לייענער זאלן פארשטיין מיט גרינגקייט דאס אנטיקענע לשון אין דעם טעקסט.
אונזער חשובע קאלעגין איז איבערראשט, ווי אלטפרענקיש און פארדייטשט דאס יידיש פון די קארפאטן איז. ס'איז כדאי צו דערמאנען, אז די הייסע חסידים מיט לאנגע פאות פון אויבערלאנד ביז זיבן-בערגן זיינען געווען די גרעסטע קעגנער פון דער הסכלה, וואס האט געבראכט דערצו, אז די יידישע שפראך זאל ,פארדייטשט' ווערן. ס'איז מערקווירדיק, אז פול מיט אלטמאדיש-דייטשע ווערטער איז דאס לשון ביי אזעלכע חסידים, וואס רעדן אן אלטפרענקישן ,גאליציאנער' יידיש.
מיר האבן זיך געוויצלט מיט איר: ,כדי צו פארשטיין, וואס מ'שרייבט אין די דאזיקע קאנטראקטן, דארף מען א) קענען א גוטן ענגליש; ב) וויסן ווי די חסידים פון אונגארן טראכטן; ג) קענען אן אונגארישן יידיש, און ד) וויסן די אלטפרענקישע ווערטער. זי האט איין מעלה מכוח אט-דעם פראיעקט... זי קען א גוטן ענגליש!
*ימח שמם-וזכרם = אויסגעמעקט זאלן ווערן זיין זייער נאמען און אנדענק
עכט-יידישלעך
דא שרייבט מען געזונטערהייט וועגן געזונט!
דער געזונטער מענש מיט א געזונטן פארשטאנד ארבעט געזונט, מאכנדיק געזונטע פעקלעך. ער קאן דערלאנגען א געזונטן קלאפ אבער האנדלט שטענדיק ווי אן איידעלער מאן און זאגט ,צו געזונט', ווען מ'טוט א ניס און זאגט ,זיי געזונט' און ,גיי געזונטערהייט', ווען מ'פארלאזט די ארבעט. און ווען מ'רעדט ניט צו דער זאך, זאגט ער: ,געזונט זאלט איר זיין, וואס רעדט איר?'
אלע ווייסן דעם אויסדרוק ,כדי צו פארקירצן א שוין צו-לאנגע משעה', וואס האט א טעם אויף יידיש; דאס היימישע, עכט-יידישלעכע זאגעכץ איז אבער ,וואס זאל איך אייך לאנג ברייען?'
אויף וואס פאר א וואגן מ'זיגט, אזא ניגון זינגט מען! דא אין יידישלאנד מוז אלץ זיין עכט-יידישלעך; יעדער איינער מוז זיך האלטן ביי דעם געזעץ און נאכטאן זייערע חשובע לאנדסלייט. אזוי איז דאס. דער, וואס שטייט אין ריי און ווארט, אז מ'זאל אים באדינען זאל וויסן: כל הקודם זכה, וואס מיינט, אז דער, וואס קומט פריער מאלט פריער.
די האר האבן זיך אים געשטעלט קאפויער, אז ער האט געזען, ווי זיין ברודער איז אויסגעפאלן באקעס פון טראגן באראנטשיק זיין זינדל.
טויטאלאגיע
צום באדויערן האט דער קרבן דערלעבט אזא עפאכע און צום צער האט דער אפפער דערהארט אזא תקופה.
די מלחמה איז אויסגעבראכן, ווייל דער דיקטאטאר האט פארווייגערט די דערקלערונג און שלום-אפמאך פון איין מלך, צוריקגעוויזן די פארארדענונג און פרידנס-פאקט פונעם צווייטן קעניג, אפגעווארפן די דעקלאראציע און שלום-פארשטענדיקונג פונעם קייסער פון א דריטער מדינה און אפגעזאגט דעם אוקאז און קעגן-אגרעסיע-פאקט פונעם צאר.
אין הויז שוויבלען און גריבלען א סך מענשן, בשעת אין דרויסן שוויבלען און ווימלען פיל בינען; אין הויז איז דא א געווימל מיט רוישיקע לייטן און אין דרויסן איז פאראן א רעשיקער שווארעם בינען.
איין פארשער איז דערפארן די אויסקינפט(ע), דער צווייטער אויספארשער איז דערגאנגען, וואס דער ערשער וויסנשאפטלער האט זיך שוין געהאט דערוואוסט און וואס זיין קאלעגע האט זיך איינצייטיק אויך אויסגעפונען.
אלע האבן ענדלעך איינגעפונען, אז זיי זיינען אלע גערעכט, טראץ דעם, וואס איינער האט געוואלט דערווייזן, אז די אלע אנדערע זיינען אומגערעכט און א צווייטער פארשער אין דער גרופע האט געוואלט באווייזן, אז די אנדערע האבן א טועת.
איין מענש האט ליבער לאנדאן, דער צווייטער לייט גיט ניו-יארק דעם פארצוג און די דריטע פערזאן וויל ליבער לעבן אין פאריז.
איין בחורל איז א מאמענס זינדעלע און דאס אנדערע יינגל איז א פארטעכניק.
דער צויבער פונעם צויבערער אין פאלאץ איז וואונדערבאר; דער צויבער פונעם כשוף-מאכער אין שלאס איז אויך וואונדערלעך, און דער כשוף פונעם מכשוף אין מדבר איז וואונדערפול אבער דער כשוף פונעם עלטסטן צויבער-מאכער איז וואונדערשיין ווי אויך א מייסטערהאפטע צויבעריי.
לשון-קודש
די רייזנדיקע אין מדבר בני-ישראל האבן הנאה פון כלערליי משכות אין דער אכסניה, וואו דער בעל-אכסניה איז אזוי חשוב ווי אברהם אבינו. דער בעל-הבית איז מודיע, אז די אורחים, וואס געניסן פון נאכטלעגער אין די שלאף-חדרים זיינען למדנים און חכמים, וואס זיינען עולה-רעגל קיין ירושלים. דער בעל-אכסניה קאן אויך פותר-חלום זיין פאר די חשובע אורחים, ווייל זיין כנסת-אורחים איז ניט בלויז גן-עדנדיק נאר ס'איז אויך לומדיש.
דער בעל-אכסניה מיט גאר א גוטער נשמה איז מקים די מצוה מיט חשיבות. אלע מצוות זיינען אבער חשוב און גענעדיק און אלע צדיקים זיינען זיך מסמח מיט אלע מעשים-טובים. אזא אכסניה איז א מקור-טובה אין מיטן מדבר.
דער שטעקער אין שטעפסל
דא האנדלט מען מיט זעלטענע און פארגעסענע ווערטער און טערמינאלאגיעס. אזוי ווי א מיסט-בארג און מיסט-הויפן זיינען די ריכטיקע טערמינען פאר א פלאץ, וואו מ'ווארפט-ארויס אפפאל. דא שטעלן מיר איצט צו די ווערטער און אויסדרוקן פאר גרעבעריי.
דא רעדט מען איצט וועגן קוילן-, זאלץ- און גאלד-גריבער, וואו די גרעבער האבן אמאל געהאראוועט מיט לאפעטעס און ארבעטן איצט מיט כלערליי אפעראטן. א גאלד-גרוב איז א גאלדבארג אדער א גאלד-מינע; א זאלץ-גרוב איז א זאלצבארג, און א קוילן-גרוב איז אויך א קוילן-מינע. די קוילן-גרעבער גראבן נאך קוילן און געפינען ווי אמאל קליינאדן ווי, לשמל, בריליאנטן. היינט-צו-טאג נוצט-מען פאנצער-שויפלען (בולדאזער) צום אויסגראבן די קוילן-גריבער.
אין א סך מינעס זיינען דא גיפטיקע גאזן, סם-המוות, וואס דערשטיקן אפט די גרעבער. אין א קוילן-גרוב איז א קאנאריק דעם גרעבער דער נעענסטער חבר, ווייל אזא פויגל איז זייער עמפינגלעך און שטארבט דער ערשטער, ווען ס'דרינגט-אריין אין דער שאכטע דער גערוכלאזער גאז, וואס איז כמעט ווי אוממעגלעך צו דערשמעקן.
גראבן נאך גאלד איז א סך גרינגער און ניט געפערלעך ווי אויסגראבן קוילן.
קארומפירט מיט דייטשמעריזמען?
דאס איז א פארשטענדיקע עמפינדונג, וואס מיסברויכט ניט מיט קיינע כללים אין צוזאמענהאנג מיט די איינטריטס-געבירן. די מיטגלידער ברויכן ניט צו זיין איינפארשטאנען מיט אזא עמפינדונג און האבן רעכט זיך צו דערקונדיקן ביי די באאמטע וועגן די געבירטיקע בירגער, וואס די רעגירונג לייטזעליקט.
פארשידענערליי פעטער און אקנל
דא רעדט איצט וועגן פארשידענערליי פעטער. דער פעטער שניאור איז דיעד מאראז ביי די רוסן. א רוסישער אנקל איז געווען ביי די פראוואסלאוונע רוסן א נאעמט שוועסטערקינד. א ,האלענדישער פעטער' איז אין אמעריקע דער, וואס גיט אייך אן עצה און רעדט צו דער זאך מיט אויטאיטעט אן שום איידלקייט. און, אחרון-אחרון-חביב, אין דער אלטער היים איז אן אמעריקאנער אנקל געווען א פארמעגלעכער פעטער אין די פאראייניקטע שטאטן.
_________________________________________________________________
טויט איז טויט!
דער ארטיקל ,ברוגז אין א צארנדיקער וועלט' אין פאריק נומער איז געווען א שלאגער ביי די לייענער, וואס האבן זיך געפאסמאקעוועט מיט די פילעריי ווערטער פאר צארן אויף יידיש און די נואנסן און אונטערדישן צווישן זיי, ברוגז אין אלע פארמען און מיט יעדן מאס!
איצט שטעלן מיר אייך צו א שלל מיט צייטווערטער צום באשרייבן דעם טויט.
מיר ווילן, אז דער דאזיקער ארטיקל זאל ניט פארשטעלן מיט זיך קיין טויט-שרעק אבער מיר מאכן באקאנט די גאנצע טערמינאלאגיע, ווי שווער ס'זאל אייך ניט אנקומען צו הערן אזעלכע קראנקהאפטע און חושכדיקע ווערטער.
דער, וואס גוססט ליגט ביי דער גסיסה, וואס מיינט, אז דער קרבן ליגט אויפן טויטן-בעט. א גוסס איז דער, וואס האלט הארט ביים שטארבן. א קרבן, וואס פאכעט מיט דער נשמה איז דער, קומט-אום, ווייל ער איז א חולה-מסוכן, וואס קרענקט אויף א סכנת-נפשותדיקער קראנקהייט. און ווען א צדיק שטארבט, ווערט ער נפטר. א טויטער צדיק איז א נפטר און טויטער קערפער איז א מת.
טויטן און הרגענען זיינען די זעלבע זאך אזוי ווי דערטויטן, דערהרגענען און דערמארדן זיינען אויך א פינצטערע טויטאלאגיע און זיינען די זעלבע זאך, וואס טויטשלאגן און טויטקלאפן. דער, וואס שלאגט-טויט א קרבן, דערהרגעט דעם מענש מיט פויסטן, וואס מיינט, דער מערדער דערשלאגט דעם אפפער. דער, וואס איז געטויט געווארן מיט א מעסער איז א דערשטאכענער אזוי ווי דער, וואס איז געהרגעט געווארן מיט א נאגאן איז א דערשאסענער. און דער נעבעכדיקער, וואס איז צעשאסן געווארן ביי א הינריכטונג איז א מיט קוילן צעהרגעטער.
,וואס איז די נפקא-מינא פון טויטן און דערטויטן?' קאן מען פרעגן. דער קרבן, וואס איז דערטויט (דערהגרגעט) געווארן איז נאך טויטער פון דעם, וואס איז געטויט (געהרגעט) געווארן!? סטיישט!?
דער אפפער, וואס ווערט צעהרגעט ווערט דערמארדעט און איינצייטיק צעריסן ווי א הערינג!
דער, וואס דערגייט א מענש דעם עק, מאכט אים צורעכט, וואס מיינט, אז ער פגרט-אפ זיין קרבן. א הונט, וואס מאכט דעם אנשטעל, אז ער איז שוין טויט מאכט זיך ווי געפגרט. א פגר איז א נבלה און א הרוג איז א מת; ביידע ווערטער באשרייבן די הריגה.
דער, וואס פארטיליקט א לאנד צעשטערט עס. אן ארמיי, וואס פארניכט א שטאט פארוויסט זי. א פלאט, וואס מאכט א תל פון א פארט מאכט מכלה דעם האפן.
א סך פון די אויבערשטע פראזעס באשרייבן א העסלעכן טויט. דער, וואס נעמט-איין א מיתה-משונה האט א מיאסן טויט.
_________________________________________________________________
איצט שטעלן מיר אייך צו א שלל מיט צייטווערטער צום באשרייבן דעם טויט.
מיר ווילן, אז דער דאזיקער ארטיקל זאל ניט פארשטעלן מיט זיך קיין טויט-שרעק אבער מיר מאכן באקאנט די גאנצע טערמינאלאגיע, ווי שווער ס'זאל אייך ניט אנקומען צו הערן אזעלכע קראנקהאפטע און חושכדיקע ווערטער.
דער, וואס גוססט ליגט ביי דער גסיסה, וואס מיינט, אז דער קרבן ליגט אויפן טויטן-בעט. א גוסס איז דער, וואס האלט הארט ביים שטארבן. א קרבן, וואס פאכעט מיט דער נשמה איז דער, קומט-אום, ווייל ער איז א חולה-מסוכן, וואס קרענקט אויף א סכנת-נפשותדיקער קראנקהייט. און ווען א צדיק שטארבט, ווערט ער נפטר. א טויטער צדיק איז א נפטר און טויטער קערפער איז א מת.
טויטן און הרגענען זיינען די זעלבע זאך אזוי ווי דערטויטן, דערהרגענען און דערמארדן זיינען אויך א פינצטערע טויטאלאגיע און זיינען די זעלבע זאך, וואס טויטשלאגן און טויטקלאפן. דער, וואס שלאגט-טויט א קרבן, דערהרגעט דעם מענש מיט פויסטן, וואס מיינט, דער מערדער דערשלאגט דעם אפפער. דער, וואס איז געטויט געווארן מיט א מעסער איז א דערשטאכענער אזוי ווי דער, וואס איז געהרגעט געווארן מיט א נאגאן איז א דערשאסענער. און דער נעבעכדיקער, וואס איז צעשאסן געווארן ביי א הינריכטונג איז א מיט קוילן צעהרגעטער.
,וואס איז די נפקא-מינא פון טויטן און דערטויטן?' קאן מען פרעגן. דער קרבן, וואס איז דערטויט (דערהגרגעט) געווארן איז נאך טויטער פון דעם, וואס איז געטויט (געהרגעט) געווארן!? סטיישט!?
דער אפפער, וואס ווערט צעהרגעט ווערט דערמארדעט און איינצייטיק צעריסן ווי א הערינג!
דער, וואס דערגייט א מענש דעם עק, מאכט אים צורעכט, וואס מיינט, אז ער פגרט-אפ זיין קרבן. א הונט, וואס מאכט דעם אנשטעל, אז ער איז שוין טויט מאכט זיך ווי געפגרט. א פגר איז א נבלה און א הרוג איז א מת; ביידע ווערטער באשרייבן די הריגה.
דער, וואס פארטיליקט א לאנד צעשטערט עס. אן ארמיי, וואס פארניכט א שטאט פארוויסט זי. א פלאט, וואס מאכט א תל פון א פארט מאכט מכלה דעם האפן.
א סך פון די אויבערשטע פראזעס באשרייבן א העסלעכן טויט. דער, וואס נעמט-איין א מיתה-משונה האט א מיאסן טויט.
_________________________________________________________________
עקספאסיי
ד"ר פישביינס נקמה
געדאנקען פון א בעל-נקמה מיט א גוטער נשמה
הקדמה
דאס איז א געוואלדיקער עקספאסיי וועגן דער יידישיסטישער וועלט, נעבעך, און פארוואס זי האט גארניט קיין מזל און הצלחה, נאר קלאגעדיקע רעזולטאטן. כ'שטרייך-אונטער און פייקל מיט אזא פאקט, דערפאר ווייל פאראן זיינען לעגיטימע פארשער און סטודענטן, וואס ווילן זיך אויסלערנען דאס אמתע לשון און האנדלען מיט דער אמתער סחורה. דער אמת שטעלט קיינמאל ניט פאר מיט זיך קיין לשון-הרע. אויב מ'מאכט באקאנט דעם אמת אין נאמען פונעם אמת מיט גוטע צילן און שטרעבונגען, זעען מיר דערין ניט קיין שלעכטס! מיר באטאנען דעם עיקר, בכדי צו דערמוטיקן די, וואס האבן חשק צו ריידן יידיש אזוי ווי מ'האט עס גערעדט ניט לאנג צוריק אין מזרח-אייראפע און ניט אזוי ווי די וויינרייכס און שעכטערס האבן דערקלערט, אז מ'מוז עס ריידן. ס'זיינען יא דא ערנסטע פארשער און לעגיטימע פראפעסארן מיט ערנסטהאפטע און ווירדיקע צילן, וואס ווילן פרעזערווירן די יידישע שפראך און איינצייטיק בארייכערן זייער שפראך און קענטעניש. לכבוד און לשבח אזוינע פערזאנען שרייב איך אט-דעם עקספאסיי.
די סיבות פון אונטערגאנג
ס'איז אויך ניט אונזער שולד, אז די ,ביכער-צענטראלע' אין מאסאטשוסעטס און ,ייווא' אין ניו-יארק מוזן זיך איבערמאכן, כדי צו בלייבן לעבן, פארוואנדלענדיק זיך פון אריכוון מיט ביכער אויף יידיש אין אנשטאלטן פאר אלגעמיינע יידישע שטודיעס אויף ענגליש. ס'איז א חרפה און א בושה, אז אין די צוויי אינסטיטוציעס הערט מען ניט קיין יידיש און דארט גיט מען מער ניט קיין לעקציעס אויף יידיש.
וועמען מיר האבן צו פארדאנקען
פאר דעם נעבעכדיקן גורל פון דער יידישער קולטור האבן מיר צו פארדאנקען א קרעמל פארשוינען, וואס מאכן פאר זיך א טריפהנעם שבת אין בויבעריק. איינער אזא מענש איז דער ,פארשער' ראס פערלין פון ,יידיש טי-ווי' (די יידישע טעלעוויזיע אויף א ריינעם יידיש). דער מומחה פערלין רעדט אויך כינעזיש! האפן האפן מיר, אז ער רעדט כינעזיש בעסער ווי ער רעדט יידיש. מיר וועלן קיינמאל ניט פארגעסן דעם טערקישן קאפ אין זיין ארטיקל אין ,דער פארווערטס' ,ווי אזוי אויפצולעבן א שפראך'. דער געוואלדיקער למדן האט צוזאמען מיטן הויפט- און הילפס-רעדאקטאר ניט פארשטאנען, אז א שפראך לעבט ווידער אויף (דער ריכטיקער ווערב און אויסדרוק איז ווידער אויפלעבן) און אז מ'באלעבט ווידער א לשון (דאס ריכטיקער צייטווארט איז ווידער באלעבן), אויב מ'וויל עפעס צוריקברענגען פון קבר, שאדן, א מיאוסער/געפערלעכער סיטואציע וכדומה.
דאס זיינען ניט קיין כיטרע וועווערקעס, נאר זייער ארבעט שטינקט ווי א שעשקע און זיי קריכן ווי פוילטירן.
די זעלבע פארשוינען
ווידער און אבער ווערט דער עולם גענודיעט פון די זעלבע פארשוינען, וואס האבן אנצובאטן שמוץ און דרעק פונעם מיסט-בארג אין העק. שונד וואלט געווען גוט אין פארגלייך מיט דעם מיסט, וואס זיי האלטן און דערקלערן פאר יידיש, ווייל שונד איז געווען יידישלעך און האט פארמאגט דעם יידישן טעם און חן. די מיאוסע קונסט, וואס זיי באטן-אן איז טאקע א גרויסע דערגרייכונג, ווייל ס'איז שווער צו שאפן אזא פינפטקלאסיקן מיסט. זייער קונסט איז די פעאיקייט צו פראדוצירן אפפאל פון אזא נידעריקער קוואליטעט. אזעלכע ארטיסטן צייכענען זיך אויס מיט אייך זאך! - מיטן צעמזיקן די יידישע שפראך, קולטור און פרעסע!
ווען א חשובער פארשטייער גיט צו וויסן אן אנגעשטעלטן אין ,ייווא', אן ארגאניזאציע, וואס שטאלצירט מיטן פרעזערווירן יידיש, אז ער פארטרעט א צייטוג, וואס האט חודשלעך 130,000 לייענער און דער אנגעשטעלטער שעצט דאס גרינג, זאגט דאס אונז גאר א סך! דאס זאגט אונז, ווער ,ייווא' און זיינע אנגעשטעלטע זיינען. נאר די ארבעט פון ,ייווא' איז וויכטיק. ביים ,ייווא' איז אלץ גארניט מיט גארניט, אויסער די ,פארדינסטן' פון ,ייווא', וואס פארשפרייט א טערקישן יידיש א דאנק ד"ר הערשל גלעזער, א הייסער חסיד פון ד"ר שעכטער. די יונים אין ,ייווא' זיינען ניט, ווער זיי דערקלערן זיך צו זיין! מיר קענען שוין די אקאדעמישע חוצפה און גרויסהאלטעריי. אזוי איז דאס. וואס קאן מען טאן?
,ייווא' און ,די נאציאנאלע ביכער-צענטראלע' זיינען אנטיקענע מוזייען אזוי ווי אן אויטאמאבילן-מוזיי, וואס שטעלט-אויס א ,מאדעל טי'. זייער פארדינסטן מכוחן באלעבן ווידער די שפראך און קולטור זיינען נישטיק. אין די חשובע צוויי אנשטאלטן הערט מען זעלטן א יידיש ווארט און דארט גיט מען ניט קיין לעקציעס אויף יידיש.
מיר ווילן ניט הערן ,ווי מ'לעבט-אויף א שפראך' פון סאנדלערס ,פארווערטס' מיט זיין ניט-עקזיסטירנדיקן טיראזש און פארטערקישטן יידיש, ווייל סאנדלער קאן ווידער ניט באלעבן די אייגענע צייטונג. מיר ווילן ניט הערן פון די יונים אין די ארכיוון אויף דער 16טער גאס און די זאמלער אין ביכער-לאדן אין בויבעריק, אז זיי האלטן-אויף ווי אטלאס די יידישע קולטור. מיר אינטערעסירן זיך מיטן אמת און ניט צו הערן קיין באבע-מעשיות. א דאנק אזעלכע אומפעאיקע נאראנים איז די יידישע קולטור, נאך אלע מעשיות, שיעור ניט אומגעקומען, ניט אין קיינע פלאמען נאר בחצות אין חושך מיט א שעפטשע אויפן אלטן בית-עולם הינטער דער פלויט אין דער אטכאזשע, וואו סאנדלער פארפאסט זיינע כתב-ידן אויף א גלענצנדיקן ביראבידזאניש. ביטע, רעדט וועגן דער ווירקלעכקייט און ניט פון קיין נארישע פאנטאזיעס, וואס שטעלן-פאר מיט זיך בלויז נאר א ריינעם אנאניזם. אזעלכע נארישקייטן פארפלעקן די רעפוטאציע פון אנאניזם, ווייל דער חטאו-של-אונן האט א ווערט און דערנאך פילט מען זיך דערקוויקט און רואיק!
צילן און רעזולטאטן
,דער מאמענט' האט אבער, אן שום הילף, ווידער באלעבט די יידישע פרעסע און קולטור מיט קאנפערענצן, בעלער און ליטערארישע אוונטן, אלץ מיט יידיש. קיין איינער פון די ,מומחים' האט קיינמאל ניט בייגעוואוינט קיינס פון די טעטיקייטן, וואס איז פילזאגנדיק וועגן זייער געלערזאמקייט!
און אחרון-אחרון-חביב... אויב די אלע לופטמענשן און בלאנדזשענדיקע נשמות, וואס האבן זיך צוגעטשעפעט צו ,ייווא', ,דער פארווערטס', ,די יידישע פערמע' און ,די נאציאנאלע ביכער-צענטראלע' זאלן לייענען ,דער מאמענט' און בייוואוינען אונזערע פארזאמלונגען, לעקציעס און ליטערארישע אוונטן, וואלטן זיי אויך גערעדט א היימישן יידיש, וואס יעדער יידיש-ריידנדיקער פון דער אלטער היים וואלט פארשטאנען, אנשטאט א גולם-לשון אדער אומשפראך, וואס האט דער באבעס טעם, ווייל קיינער ווייסט ניט, וואס זיי רעדן!
ווער ווייסט? אפשר אין אזא משוגעת ליגט א סיבה, פארוואס אזעלכע פארשוינען ווילן רעדן אזא מין יידיש, וואס קיינער פארשטייט ניט. פילייכט ווילן אזוינע מבינים שאפן פאר שפיאנען א לשון אזוי ווי נאוואהא, וואס איז בעתן צווייטן וועלט-קריג געווען אזא מין שפיאנאזש-לשון פאר דער אמעריקאנער ארמיי, מחמת ס'איז געווען די איינציקע שפראך, וואס די יאפאנער האבן ניט געקאנט אויסרעכענען. יא, דאס איז דאך טאקע די קונץ!
_________________________________________________________________
דאס איז א געוואלדיקער עקספאסיי וועגן דער יידישיסטישער וועלט, נעבעך, און פארוואס זי האט גארניט קיין מזל און הצלחה, נאר קלאגעדיקע רעזולטאטן. כ'שטרייך-אונטער און פייקל מיט אזא פאקט, דערפאר ווייל פאראן זיינען לעגיטימע פארשער און סטודענטן, וואס ווילן זיך אויסלערנען דאס אמתע לשון און האנדלען מיט דער אמתער סחורה. דער אמת שטעלט קיינמאל ניט פאר מיט זיך קיין לשון-הרע. אויב מ'מאכט באקאנט דעם אמת אין נאמען פונעם אמת מיט גוטע צילן און שטרעבונגען, זעען מיר דערין ניט קיין שלעכטס! מיר באטאנען דעם עיקר, בכדי צו דערמוטיקן די, וואס האבן חשק צו ריידן יידיש אזוי ווי מ'האט עס גערעדט ניט לאנג צוריק אין מזרח-אייראפע און ניט אזוי ווי די וויינרייכס און שעכטערס האבן דערקלערט, אז מ'מוז עס ריידן. ס'זיינען יא דא ערנסטע פארשער און לעגיטימע פראפעסארן מיט ערנסטהאפטע און ווירדיקע צילן, וואס ווילן פרעזערווירן די יידישע שפראך און איינצייטיק בארייכערן זייער שפראך און קענטעניש. לכבוד און לשבח אזוינע פערזאנען שרייב איך אט-דעם עקספאסיי.
די סיבות פון אונטערגאנג
ס'איז אויך ניט אונזער שולד, אז די ,ביכער-צענטראלע' אין מאסאטשוסעטס און ,ייווא' אין ניו-יארק מוזן זיך איבערמאכן, כדי צו בלייבן לעבן, פארוואנדלענדיק זיך פון אריכוון מיט ביכער אויף יידיש אין אנשטאלטן פאר אלגעמיינע יידישע שטודיעס אויף ענגליש. ס'איז א חרפה און א בושה, אז אין די צוויי אינסטיטוציעס הערט מען ניט קיין יידיש און דארט גיט מען מער ניט קיין לעקציעס אויף יידיש.
וועמען מיר האבן צו פארדאנקען
פאר דעם נעבעכדיקן גורל פון דער יידישער קולטור האבן מיר צו פארדאנקען א קרעמל פארשוינען, וואס מאכן פאר זיך א טריפהנעם שבת אין בויבעריק. איינער אזא מענש איז דער ,פארשער' ראס פערלין פון ,יידיש טי-ווי' (די יידישע טעלעוויזיע אויף א ריינעם יידיש). דער מומחה פערלין רעדט אויך כינעזיש! האפן האפן מיר, אז ער רעדט כינעזיש בעסער ווי ער רעדט יידיש. מיר וועלן קיינמאל ניט פארגעסן דעם טערקישן קאפ אין זיין ארטיקל אין ,דער פארווערטס' ,ווי אזוי אויפצולעבן א שפראך'. דער געוואלדיקער למדן האט צוזאמען מיטן הויפט- און הילפס-רעדאקטאר ניט פארשטאנען, אז א שפראך לעבט ווידער אויף (דער ריכטיקער ווערב און אויסדרוק איז ווידער אויפלעבן) און אז מ'באלעבט ווידער א לשון (דאס ריכטיקער צייטווארט איז ווידער באלעבן), אויב מ'וויל עפעס צוריקברענגען פון קבר, שאדן, א מיאוסער/געפערלעכער סיטואציע וכדומה.
דאס זיינען ניט קיין כיטרע וועווערקעס, נאר זייער ארבעט שטינקט ווי א שעשקע און זיי קריכן ווי פוילטירן.
די זעלבע פארשוינען
ווידער און אבער ווערט דער עולם גענודיעט פון די זעלבע פארשוינען, וואס האבן אנצובאטן שמוץ און דרעק פונעם מיסט-בארג אין העק. שונד וואלט געווען גוט אין פארגלייך מיט דעם מיסט, וואס זיי האלטן און דערקלערן פאר יידיש, ווייל שונד איז געווען יידישלעך און האט פארמאגט דעם יידישן טעם און חן. די מיאוסע קונסט, וואס זיי באטן-אן איז טאקע א גרויסע דערגרייכונג, ווייל ס'איז שווער צו שאפן אזא פינפטקלאסיקן מיסט. זייער קונסט איז די פעאיקייט צו פראדוצירן אפפאל פון אזא נידעריקער קוואליטעט. אזעלכע ארטיסטן צייכענען זיך אויס מיט אייך זאך! - מיטן צעמזיקן די יידישע שפראך, קולטור און פרעסע!
ווען א חשובער פארשטייער גיט צו וויסן אן אנגעשטעלטן אין ,ייווא', אן ארגאניזאציע, וואס שטאלצירט מיטן פרעזערווירן יידיש, אז ער פארטרעט א צייטוג, וואס האט חודשלעך 130,000 לייענער און דער אנגעשטעלטער שעצט דאס גרינג, זאגט דאס אונז גאר א סך! דאס זאגט אונז, ווער ,ייווא' און זיינע אנגעשטעלטע זיינען. נאר די ארבעט פון ,ייווא' איז וויכטיק. ביים ,ייווא' איז אלץ גארניט מיט גארניט, אויסער די ,פארדינסטן' פון ,ייווא', וואס פארשפרייט א טערקישן יידיש א דאנק ד"ר הערשל גלעזער, א הייסער חסיד פון ד"ר שעכטער. די יונים אין ,ייווא' זיינען ניט, ווער זיי דערקלערן זיך צו זיין! מיר קענען שוין די אקאדעמישע חוצפה און גרויסהאלטעריי. אזוי איז דאס. וואס קאן מען טאן?
,ייווא' און ,די נאציאנאלע ביכער-צענטראלע' זיינען אנטיקענע מוזייען אזוי ווי אן אויטאמאבילן-מוזיי, וואס שטעלט-אויס א ,מאדעל טי'. זייער פארדינסטן מכוחן באלעבן ווידער די שפראך און קולטור זיינען נישטיק. אין די חשובע צוויי אנשטאלטן הערט מען זעלטן א יידיש ווארט און דארט גיט מען ניט קיין לעקציעס אויף יידיש.
מיר ווילן ניט הערן ,ווי מ'לעבט-אויף א שפראך' פון סאנדלערס ,פארווערטס' מיט זיין ניט-עקזיסטירנדיקן טיראזש און פארטערקישטן יידיש, ווייל סאנדלער קאן ווידער ניט באלעבן די אייגענע צייטונג. מיר ווילן ניט הערן פון די יונים אין די ארכיוון אויף דער 16טער גאס און די זאמלער אין ביכער-לאדן אין בויבעריק, אז זיי האלטן-אויף ווי אטלאס די יידישע קולטור. מיר אינטערעסירן זיך מיטן אמת און ניט צו הערן קיין באבע-מעשיות. א דאנק אזעלכע אומפעאיקע נאראנים איז די יידישע קולטור, נאך אלע מעשיות, שיעור ניט אומגעקומען, ניט אין קיינע פלאמען נאר בחצות אין חושך מיט א שעפטשע אויפן אלטן בית-עולם הינטער דער פלויט אין דער אטכאזשע, וואו סאנדלער פארפאסט זיינע כתב-ידן אויף א גלענצנדיקן ביראבידזאניש. ביטע, רעדט וועגן דער ווירקלעכקייט און ניט פון קיין נארישע פאנטאזיעס, וואס שטעלן-פאר מיט זיך בלויז נאר א ריינעם אנאניזם. אזעלכע נארישקייטן פארפלעקן די רעפוטאציע פון אנאניזם, ווייל דער חטאו-של-אונן האט א ווערט און דערנאך פילט מען זיך דערקוויקט און רואיק!
צילן און רעזולטאטן
,דער מאמענט' האט אבער, אן שום הילף, ווידער באלעבט די יידישע פרעסע און קולטור מיט קאנפערענצן, בעלער און ליטערארישע אוונטן, אלץ מיט יידיש. קיין איינער פון די ,מומחים' האט קיינמאל ניט בייגעוואוינט קיינס פון די טעטיקייטן, וואס איז פילזאגנדיק וועגן זייער געלערזאמקייט!
און אחרון-אחרון-חביב... אויב די אלע לופטמענשן און בלאנדזשענדיקע נשמות, וואס האבן זיך צוגעטשעפעט צו ,ייווא', ,דער פארווערטס', ,די יידישע פערמע' און ,די נאציאנאלע ביכער-צענטראלע' זאלן לייענען ,דער מאמענט' און בייוואוינען אונזערע פארזאמלונגען, לעקציעס און ליטערארישע אוונטן, וואלטן זיי אויך גערעדט א היימישן יידיש, וואס יעדער יידיש-ריידנדיקער פון דער אלטער היים וואלט פארשטאנען, אנשטאט א גולם-לשון אדער אומשפראך, וואס האט דער באבעס טעם, ווייל קיינער ווייסט ניט, וואס זיי רעדן!
ווער ווייסט? אפשר אין אזא משוגעת ליגט א סיבה, פארוואס אזעלכע פארשוינען ווילן רעדן אזא מין יידיש, וואס קיינער פארשטייט ניט. פילייכט ווילן אזוינע מבינים שאפן פאר שפיאנען א לשון אזוי ווי נאוואהא, וואס איז בעתן צווייטן וועלט-קריג געווען אזא מין שפיאנאזש-לשון פאר דער אמעריקאנער ארמיי, מחמת ס'איז געווען די איינציקע שפראך, וואס די יאפאנער האבן ניט געקאנט אויסרעכענען. יא, דאס איז דאך טאקע די קונץ!
_________________________________________________________________
עכט-יידישלעך
זיי ווייסן, ווי אזוי זיך צו קריגן!...
און אויך ווי אזוי זיך איבערצובעטן
 דאנערשטיק ביי נאכט איז אן אלטער מנהג  לאמיר זיך איבערבעטן | דאנערשטיק ביי נאכט איז אן אלטער מנהג' איז א פארגעסן ליד, וואס שילדערט א מאן און פרוי, וואס קריגן זיך יעדן דאנערשטיק ביי נאכט, ווען א יידישע טאכטער זאל זיך גרייטן אויף שבת. ,כ'שריי און זי שעלט, ווייל כ'האב ניט קיין געלט!' 1 איין לייענער אין פאריז, אן אינטעלעקטואל פון א גאנץ יאר, האט באמערקט, אז דאס צוגאב-ליד צו ,דאנערשטיק ביי נאכט' איז ,לאמיר זיך איבערבעטן'. 1 די פילאסאפן זיינען דאך טאקע גערעכט: די ליבע שמערצט!... אדער אזוי ווי דאס ליד ,ליבעס-שמערצן' זינגט זיך: ,דאס איז ליבע און ליבע שמערצט'. מיר זיינען אין גאנצן מסכים, אז די ליבע שמערצט. דערצו זאגן מיר אונזערע טייערע ווייבלעך, אז מיר האבן זיי צו פיל ליב, צו זיין אויף זיי אין כעס! 1 די פראגע שטעלט זיך: ,צי זאל די ליבע שמערצן?' אדער ,פארוואס מוז די ליבע שמערצן'? 1 זיינען מיר נאר קרבנות פון א טערקיש שפיצל מצד דער נאטור? זיינען מיר נאר קרבנות פון אונזערע הארמאנען און מיר שרייבן-צו צו זיי ראמאנטישקייט? 1 |
א ראדיקאלער יידיש:
יידיש פאר און ביי ראדיאלן
יידיש פאר און ביי ראדיאלן
 |  רעדט גראב און מיאוס...1 אויף יידיש!1 |
אמאל איז געווען א שאנד-הויז, וואו דער אלפאנס האט ______ די יונגע ______, וואס האבן ______ מיט זיינע ______ טעטקייטן און אקטן. דאס איז אבער געווען נאר דער ערשטער ________. דער אלפאנס האט זיי נאך דעם איבערגעגעבן די מאמזעלן דער מאדאם, וואס האט געמאכט אזוי, אז זיי זאלן ______ און זיי אויסגעשולט צו ______ ווי א מזיק און צופרידנשטעלן א פלוני מיט ______.
אמאל איז געווען א שאנד-הויז, וואו דער אלפאנס האט אפגעראטעוועט די יונגע פרויען, וואס האבן זיך מחיה געווען מיט זיינע ליבהארציקע אקטן. דאס איז אבער געווען נאר די ערשטע באגעגעניש. דער אלפאנס האט זיי נאך דעם איבערגעגעבן די מאמזעלן דער מאדאם, וואס האט געמאכט אזוי, אז זיי זאלן זיך אויספוצן ווי דאמען און זיי אויסגעשולט צו קאכן אוונטברויט ווי א מזיק און צופרידנשטעלן א פלוני מיט ליבהארציקייט.
פאסקודניאקעס און גראביאנעס! אפשר האט איר געמיינט, אז אויף די ליידיקע ווירעס אויבן וועלן מיר שרייבן מיאוסע און גראבע ווערטער?!... אט ווייל איר אליין טראכט נאר פון שמוץ און דרעק! איר האט פילייכט געגלויבט, אז מיר וועלן שרייבן:
אמאל איז געווען א שאנד-הויז, וואו דער אלפאנס האט געשענדט די יונגע דריפקעס, וואס האבן זיך מחיה געווען מיט זיינע געמיינע אקטן. דאס איז אבער געווען נאר די ערשטע פארגוואלדיקונג. דער אלפאנס האט זיי נאך דעם איבערגעגעבן די מאמזעלן דער מאדאם, וואס האט געמאכט אזוי, אז זיי זאלן זיך אנטבלויזן און אויסגעשולט ווערן אין האבן באציאונגען ווי א מזיק און צופרידנשטעלן א פלוני מיט ווילדן סעקס.
_________________________________________________________
אמאל איז געווען א שאנד-הויז, וואו דער אלפאנס האט אפגעראטעוועט די יונגע פרויען, וואס האבן זיך מחיה געווען מיט זיינע ליבהארציקע אקטן. דאס איז אבער געווען נאר די ערשטע באגעגעניש. דער אלפאנס האט זיי נאך דעם איבערגעגעבן די מאמזעלן דער מאדאם, וואס האט געמאכט אזוי, אז זיי זאלן זיך אויספוצן ווי דאמען און זיי אויסגעשולט צו קאכן אוונטברויט ווי א מזיק און צופרידנשטעלן א פלוני מיט ליבהארציקייט.
פאסקודניאקעס און גראביאנעס! אפשר האט איר געמיינט, אז אויף די ליידיקע ווירעס אויבן וועלן מיר שרייבן מיאוסע און גראבע ווערטער?!... אט ווייל איר אליין טראכט נאר פון שמוץ און דרעק! איר האט פילייכט געגלויבט, אז מיר וועלן שרייבן:
אמאל איז געווען א שאנד-הויז, וואו דער אלפאנס האט געשענדט די יונגע דריפקעס, וואס האבן זיך מחיה געווען מיט זיינע געמיינע אקטן. דאס איז אבער געווען נאר די ערשטע פארגוואלדיקונג. דער אלפאנס האט זיי נאך דעם איבערגעגעבן די מאמזעלן דער מאדאם, וואס האט געמאכט אזוי, אז זיי זאלן זיך אנטבלויזן און אויסגעשולט ווערן אין האבן באציאונגען ווי א מזיק און צופרידנשטעלן א פלוני מיט ווילדן סעקס.
_________________________________________________________
קונסט-גאלעריע
אמאל איז געווען
א ראג אין פילאדעלפיע
נארד-בראד גאס און נארד-אסט-בולוואר
אונזער חשובע קארעספאנדענטין דינה דימענט, א פילאדעלפערקע פון א גאנץ יאר, געדענקט זייער בולט די דאזיקע גאסן-קרייצונג אין צפון-פילאדעפליע. די פאטא ווייזט דעם ראג ,נארד-בראד' און ,נארד-אסט-בולוואר' (איצט דער בולוואר ראזעוועלט) אזוי ווי דאס גאסן-ווינקל האט אויסגעזען אין 1920. אין יענע יארן איז די געגנט אין צפון-פילאדעלפיע געווען א יידישע.
_________________________________________________________________
די יידן, וואס האבן פארפאסט די ווייננאכטס-לידער
טשאק פרענטיס (קארעספאנדענט, פלארידע)
זינט כ'בין געווארן מיט פינף יאר צוריק דער הויפט-זינגער פון די ,בראוארד קאונטי מאמערס' אין דרום-פלארידע, האט מען מיך כסדר געפרעגט, פארוואס כ'האב הנאה חנוכהצייט צו זינגען ניטל-לידער. מיין ענטפער איז שטענדיק א דירעקטער און א קלארער: ,ווייל כ'פריי זיך, ווען אזוי פיל יידישע קאמפאזיטארן באקומען האנאראר' (פון די ווייננאכטס-מעלאדיעס, וואס זיי האבן פארפאסט). דאס איז דער אמת מיט אן אלף!
מיט א פאר יארן צוריק האט נעיט בלום, א פיינער ייד, אנגעשריבן א סעריע ארטיקלען אונטער איין קאפ: ,די יידן, וואס האבן פארפאסט די ווייננאכטס-לידער'. אין די דאזיקע ארטיקלען האט חבר בלום באטאנט דעם ווייניק-באקאנטן פאקט, וואס אזוי פיל ניטל-מעלאדיעס, אפשר דאס רוב פון די פאפולערסטע לידער, זיינען פארפאסט געווארן דורך יידישע קאמפאזיטארן.
די מערהייט אמעריקאנער גיבן זיך אפ א חשבון, אז דאס פאפולערסטע ניטל-ליד אויף דער וועלט ,א ווייסע ווייננאכט' איז אנגעשריבן געווארן פון א יידישן אימיגראנט פון רוסלאנד, ישראל באלין, בעסער באקאנט ווי אירווינג בערלין. די נאכט, וואס בערלין האט פארפאסט ,א ווייסע ווייננאכט' ביי זיך אין שטוב אין בעווערלי-הילס, האט ער געקלונגען פיר אזייגער פארטאג צו זיין מוזיק-פארלעגער אין ניו-יארק, דערקלערנדיק מיט גרויס אויפהייטערונג: ,מאני, כאפ זיך אויף! דאס דארפסט דו הערן. כ'האב איצט ערשט פארפאסט דאס בעסטע ליד, וואס כ'האב ווען געשריבן. ניין! כ'האב נאר-וואס אנגעשריבן דאס בעסטע ליד אין דער וועלט-געשיכטע'. אין מיטן דערינען האט בערלין גענומען שפילן אויף דער פיאנע און האט טעלעפאניש פארגעזונגען דעם שלעפעריקן, פארטומלטן פארלעגער אן אימפראוויזירטע ווערסיע פון זיין נייסטער מעלאדיע.
איין שארפזיניקער קריטיקער האט אמאל באמערקט: ,אירווינג בערלינס געניאלקייט איז געווען זיין פעאיקייט צו פארוואנדלען פאסכע אין א מאדע-שוי און ניטל אין א וועטער-באריכט'. דאס איז נאר דער אנהייב! פינף יאר פריער האט בערלין געהאט אנגעשריבן א פריערדיקע מעלאדיע וועגן ווייננאכטן, ,אייוו גאט מאי לאוו טו קיפ מי ווארם" (מיין ליבע וועט מיך אנווארענען). דאס ליד איז געזונגען געווארן פון דיק פאועל און אליס פעי צום עשטן מאל אין 1937 אינעם פילם ,אן דע אוועניו' (אויף דער אלייע).
אויב איר ווילט זיך דערוויסן ווי טיף בערלינס יידישע ווארצלען גראבן, הערט זיך צו צו ,א ראשען לאלאבאי' (א רוסיש וויג-ליד). די מעלאדיע איז איינע פון בערלינס בעסטע לידער. דער באגריף פון אט-דעם ליד איז זייער ענלעך צו ,גאד בלעס אמעריקע' (זאל גאט בענטשן אמעריקע), וואס איז דער אומאפיציעלער הימען פון די פאראייניקטע שטאטן.
דאס דעצעמבער-ליד ,טשעסטנאטס ראסטינג אין אן אפען פייער' (בראטנדיקע קעסטן) איז געווען פארפאסט פון מעל טארמעי, אן אנדער בארימטער יידישער זינגער און קאמפאזיטאר.
"ווינטער וואונדערלאנד" פארנעמט היינטיקס יאר דעם העכסטן פלאץ אויף דער ליסטע פון ווייננאכטס-מעלאדיעס. זי איז געווען אנגעשריבן אין 1934 פונעם באוואוסטן ליריקער ריטשארד ב. סמיטה, געבוירן ווי פעליקס בערנהארט ביי יידישע עלטערן אין ברוקלין. אין 1919 האט בערנהארט פארפאסט א פריערדיקן שלאגער ,דארדאנעלע', וואס איז אפשר געווען די ערשטע ,גאלדענע פלאטע'. דאס הייסט, אז העכער מיליאן מענשן האבן איינגעקויפט די דאזיקע פלאסטיקנע.
דזשאני מארקס, נאך א ייד פון ניו-יארק, איז אפשר דער מייסטער אין פארפאסן ניטל-מעלאדיעס. ער האט קאמפאנירט דריי פון די פאפולערסטע 20 ווייננאכטס-לידער אויף ענגליש. זיינע קלאסישע דריי ניטל-מעלאדיעס זיינען: "רודאלף דע רעד-נאז רעינדיר" (געזונגען פון דזשין אטרי), "ראקין אראונד דע קריסטמאס טרי" (געזונגען פון ברענדע לי) און "א האלי-דזשאלי קריסטמאס" (געזונגען פון בערל אייווס).
"סלעי ראיד" אנטהאלט מוזיק פון ליראי אנדערסאן, וואס איז ניט געווען קיין ייד, אבער די ליריק זיינען קאמפאנירט פון מיטשל פאריש, וואס איז געווען א ייד. בשעת כ'האב געלעבט אין די 90ער יארן אין ניו-יארק, בין איך ארויסגעטראטן אלס זינגער אויף דער באערונגס-צערעמאניע לזכרון מיטשל פאריש, קורץ נאך זיין טויט.
"סאנטא קלאס איז קאמינג טו טאון" איז אנגעשריבן געווארן פון דזשעי. פרעד קוטס און העיווען גילעספי. קוטס איז געבוירן געווארן און געשטארבן אין ניו-יארק און ס'איז העכסט-ווארשיינלעך, אז ער איז געווען א ייד. קוטס האט צוגעשטעלט דאס ליד עדי קאנטאר, וואס האט געזונגען די מעלאדיע אין זיין ראדיא-פראגראם, וואס האט זי איבערנאכט פארוואנדלט אין א גאלדענעם שלאגער.
נאך א פאפולער ווייננאכטס-ליד איז געווען "דע קריסטמאס וואלץ" ֹ(די ניטל-וואלסע) פון סאמי קאהן און דשזולי סטיין. א גלענצנדיקע מעשה וועגן סאמי קאהן און זיין שארפזין איז דאס: איין דעצעמבער האט די לופט-ליניע "אמעריקאן עיר-ליינס" אפגעדרוקט א פולזייטיקע רעקלאמע אין די גרעסטע צייטונגען אין ניו-יארק, מאכנדיק באקאנט אירע רייזעס פון ניו-יארק קיין פלארידע מיטן קאפ ,לעט איט סנא! לעט איט סנא! לעט איט סנא!' (זאל שנייען, שנייען און ווייטער שנייען). סאמי האט געקלונגען גלייכצייטיק צום הויפט-אדוואקאט פון דער לופט-ליניע און אים געזאגט: ,איר זייט מיר שולדיק געלט'. אז די קארפאראציע זאל געווען שרייבן נאר איין מאל ,לעט איט סנא', וואלט אלץ געווען אין ארדענונג. קאהן האט אבער געהאט די פארלאג-רעכט און ס'איז אים געווען קלאר, אז די פירמע האט עובר געווען אויף זיין אייגנטום איבער דער פראזע און איז אים שולדיק האנאראר. אוי, אזא יידישן קאפ האט ער געהאט! אז ער זאל ניט געווען האבן קיין דערפאלג אלס קאמפאזיטאר, וואלט ער זיכער געווען אן אויסגעצייכנטער אדוואקאט אין פארלאג-רעכט.
,איט'ס דע מאסט וואנדערפאל טאים אוו דע יעיר' (די וואונדערבארסטע צייט פון יאר) איז געווען קאמפאנירט אין 1963 פון עדווארד פאלא און דזשארדזש וואיל (געב. ווי בערנארד ווייסמאן אין ניו-יארק). ,סילווער בעלס' (זילבערנע ניטל-גלעקלעך) איז געווען אנגעשריבן אין 1951 פארן קינא-פילם "דע לעמאן-דראפ קיד" און איז געזונגען געווארן פון וועלט-בארימטן קינאשטערן באב האופ. די קאמפאזיטארן פון דעם ליד זיינען געווען דזשעי ליווינגסטאן און רעי עווענס, וואס האבן אויך פארפאסט "באטאנס און באוס" (קנעפלעך מיט טאשמעס), וואס האט געוואונען אין 1948 דעם ,אסקאר' (די אקאדעמיע-פרעמיע) לכבודן בעסטן ליד. ליווינגסטאנס געבורטס-נאמען איז געווען לעווינסאן. ער איז געבוירן געווארן אין א פיטסבורגער פארשטאט.
,איי'ל בי האם פאר קריסטמאס' איז געווען קאמפאנירט פון וואלטער קענט און באק ראם, וואס זיין געבורטס-נאמען איז געווען סאם ראם. קענט איז געבוירן געווארן מיטן נאמען וואלטער קויפמאן אין ניו-יארק און האט אויך אנגעשריבן די מוזיק פון ,דע וואיט קליפס אוו דאווער' ,איי'ם גאנא ליוו טיל איי דאי' (כ'וועל לעבן, ביז כ'וועל שטארבן). ראם האט געשאפן ,די פלאטערס', דער ראק-ענד-ראל אנסאמבל פון די פופציקער יארן, וואס האט פארוואנדלט אזוי פיל לידער אין שלאגערס. ,דער'ס נא פלעיס לאיק האם פאר דע האלידעיס' איז געווען פארפאסט דורכן ליריקער אל סטילמאן און קאמפאנירט פון באב אלען. ,ווי ניד א ליטל קריסטמאס' איז געווען אנגעשריבן פון דזשערי הערמאן פאר דער מוזיקאלישער בראדוועי-פארשטעלונג ,מעים'. זיין ערשטער שלאגער אויף בראדוועי איז געווען "מילק ענד האני" (מילך מיט האניק), וואס איז געווען געשאפן אין 1961 צו דער ,בר-מצוה' פון מדינת-ישראל.
דער יידישער הומאר צוזאמען מיט זיינע פאראדיעס זיינען לעגענדאר. דער יידישער שארפזין און חוזק-הומאר האבן געבוירן א צאל נייע און קאמישע ניטל-לידער. "יולטאיד פארק אוועניו" איז א סאטירישער נומער פון האראלד ראם, וואס ער האט אנגעשריבן פאר דער מוזיקאלישער פארשטעלונג "קאל מי מיסטער" (רוף מיך הער), וואס איז געשטעלט געווארן אין 1947 אויף בראדוועי. ,סאנטא בעיבי' איז געווען פארפאסט אין 1953 פון פיליפ שפרינגער און דזשאן יאוויץ (א פלימעניק פון סענאטאר דזשעיקאב דזשאוויץ) און איז געווארן אן אייביקער שלאגער פאר דער באוואוסטער קאבארעטיסטין ערטהע קיט.
פארוואס זיינען אזוי פיל קלאסישע ניטל-מעלאדיעס אנגעשריבן געווארן פון יידישע קאמפאזיטארן? א היפשע צאל פון די גרעסטע קאמפאזיטארן זיינען געווען יידן בשעת דער גלאנץ-תקופה פון דער אמעריקאנער פאפ-מוזיק. די דאזיקע יידן האבן פארפאסט לידער אויף יעדער טעמע אונטער דער זון! ווייננאכטן איז שטענדיק געווען א פאפולערע טעמע ביי קאמפאזיטארן. ס'איז דעריבער ניט געווען קיין סיבה, פארוואס יידישע קאמפאזיטארן האבן ניט געזאלט פארפאסן קיין ניטל-לידער, פון וועלכע זיי וואלטן זיך פארדינט א שיינע פאר קאפקעס.
אין אמעריקע איז ניטל סיי א חגא סיי א מלוכה-פייערטאג. ווייננאכטן איז דער פאפולערסטער פייערטאג און איינער פון די וויכטיקסטע. די יידישע קאמפאזיטארן האבן ניט געשילדערט קיין רעליגיעזע פרינציפן ארום ניטל. זיי האבן אונטערגעשטראכן דעם אלגעמיינעם גייסט פון דעם פייערטאג, זיין גוטוויליקייט און גוטברידערלעכקייט. אזעלכע ווערטן זיינען ניט בלויז קריסטלעכע, נאר אויך יידישע. די יידישע קאמפאזיטארן האבן אונטערשיידט פון דעם חגא די רעליגיעזע און וועלטלעכע טראדיציעס.
אזעלכע ווייננאכטס-לידער דערמאנען קיינמאל ניט די רעליגיעזע אספעקטן פון דער ניטל-געשיכטע. זיי שילערן די אלוועלטלעכע אספעקטן פון ווייננאכטן, פאלאר-הירשן, זילבערנע ניטל-גלעקלעך, דאס קאלטע וועטער מיט שניי, טאנענביימער מיט דעקאראציעס, בראטנדיקע קעסטן אויפן פריפעטשיק, שליטנס און דראשקעס אויף גאסן באדעקט מיט שניי וכדומה. די יידישע מחברים פון די דאזיקע לידער האבן געשילדערט דעם אלוועלטלעכן רוח פון דעם פייערטאג אן צו לויבן און פארגעטערן דעם אותו-האיש. זיי האבן אנגעשריבן אט-די לידער אין נאמען פון גוטברודערשאפט און פריינטשאפט.
ווען כ'זינג א ניטל-מעלאדיע, טו איך דאס, כדי זיך צו טיילן מיט מיינע פריינט און שכנים מיט דער גוטוויליקייט, אויף וועלכער ניטל שטייט און שטיצט זיך בעיקר. ווייננאכטן באטאנט און פארשפרייט ,פרידן מיט גוטוויליקייט אויפן ערד-קוגל', וואס זיינען אויך רעליגיעזע עיקרים ביי יידן.
די אלע פרטים האבן מיר צו פארדאנקען נעיט בלום. ער איז אן אויסגעצייכנטער פארשער. ער האט אונטערגעשטראכן די ראלע, וואס יידן האבן געשפילט אין פארשענערן ווייננאכטן פאר זייערע קריסטלעכע ברידער און שוועסטער.
_________________________________________________________
מיט א פאר יארן צוריק האט נעיט בלום, א פיינער ייד, אנגעשריבן א סעריע ארטיקלען אונטער איין קאפ: ,די יידן, וואס האבן פארפאסט די ווייננאכטס-לידער'. אין די דאזיקע ארטיקלען האט חבר בלום באטאנט דעם ווייניק-באקאנטן פאקט, וואס אזוי פיל ניטל-מעלאדיעס, אפשר דאס רוב פון די פאפולערסטע לידער, זיינען פארפאסט געווארן דורך יידישע קאמפאזיטארן.
די מערהייט אמעריקאנער גיבן זיך אפ א חשבון, אז דאס פאפולערסטע ניטל-ליד אויף דער וועלט ,א ווייסע ווייננאכט' איז אנגעשריבן געווארן פון א יידישן אימיגראנט פון רוסלאנד, ישראל באלין, בעסער באקאנט ווי אירווינג בערלין. די נאכט, וואס בערלין האט פארפאסט ,א ווייסע ווייננאכט' ביי זיך אין שטוב אין בעווערלי-הילס, האט ער געקלונגען פיר אזייגער פארטאג צו זיין מוזיק-פארלעגער אין ניו-יארק, דערקלערנדיק מיט גרויס אויפהייטערונג: ,מאני, כאפ זיך אויף! דאס דארפסט דו הערן. כ'האב איצט ערשט פארפאסט דאס בעסטע ליד, וואס כ'האב ווען געשריבן. ניין! כ'האב נאר-וואס אנגעשריבן דאס בעסטע ליד אין דער וועלט-געשיכטע'. אין מיטן דערינען האט בערלין גענומען שפילן אויף דער פיאנע און האט טעלעפאניש פארגעזונגען דעם שלעפעריקן, פארטומלטן פארלעגער אן אימפראוויזירטע ווערסיע פון זיין נייסטער מעלאדיע.
איין שארפזיניקער קריטיקער האט אמאל באמערקט: ,אירווינג בערלינס געניאלקייט איז געווען זיין פעאיקייט צו פארוואנדלען פאסכע אין א מאדע-שוי און ניטל אין א וועטער-באריכט'. דאס איז נאר דער אנהייב! פינף יאר פריער האט בערלין געהאט אנגעשריבן א פריערדיקע מעלאדיע וועגן ווייננאכטן, ,אייוו גאט מאי לאוו טו קיפ מי ווארם" (מיין ליבע וועט מיך אנווארענען). דאס ליד איז געזונגען געווארן פון דיק פאועל און אליס פעי צום עשטן מאל אין 1937 אינעם פילם ,אן דע אוועניו' (אויף דער אלייע).
אויב איר ווילט זיך דערוויסן ווי טיף בערלינס יידישע ווארצלען גראבן, הערט זיך צו צו ,א ראשען לאלאבאי' (א רוסיש וויג-ליד). די מעלאדיע איז איינע פון בערלינס בעסטע לידער. דער באגריף פון אט-דעם ליד איז זייער ענלעך צו ,גאד בלעס אמעריקע' (זאל גאט בענטשן אמעריקע), וואס איז דער אומאפיציעלער הימען פון די פאראייניקטע שטאטן.
דאס דעצעמבער-ליד ,טשעסטנאטס ראסטינג אין אן אפען פייער' (בראטנדיקע קעסטן) איז געווען פארפאסט פון מעל טארמעי, אן אנדער בארימטער יידישער זינגער און קאמפאזיטאר.
"ווינטער וואונדערלאנד" פארנעמט היינטיקס יאר דעם העכסטן פלאץ אויף דער ליסטע פון ווייננאכטס-מעלאדיעס. זי איז געווען אנגעשריבן אין 1934 פונעם באוואוסטן ליריקער ריטשארד ב. סמיטה, געבוירן ווי פעליקס בערנהארט ביי יידישע עלטערן אין ברוקלין. אין 1919 האט בערנהארט פארפאסט א פריערדיקן שלאגער ,דארדאנעלע', וואס איז אפשר געווען די ערשטע ,גאלדענע פלאטע'. דאס הייסט, אז העכער מיליאן מענשן האבן איינגעקויפט די דאזיקע פלאסטיקנע.
דזשאני מארקס, נאך א ייד פון ניו-יארק, איז אפשר דער מייסטער אין פארפאסן ניטל-מעלאדיעס. ער האט קאמפאנירט דריי פון די פאפולערסטע 20 ווייננאכטס-לידער אויף ענגליש. זיינע קלאסישע דריי ניטל-מעלאדיעס זיינען: "רודאלף דע רעד-נאז רעינדיר" (געזונגען פון דזשין אטרי), "ראקין אראונד דע קריסטמאס טרי" (געזונגען פון ברענדע לי) און "א האלי-דזשאלי קריסטמאס" (געזונגען פון בערל אייווס).
"סלעי ראיד" אנטהאלט מוזיק פון ליראי אנדערסאן, וואס איז ניט געווען קיין ייד, אבער די ליריק זיינען קאמפאנירט פון מיטשל פאריש, וואס איז געווען א ייד. בשעת כ'האב געלעבט אין די 90ער יארן אין ניו-יארק, בין איך ארויסגעטראטן אלס זינגער אויף דער באערונגס-צערעמאניע לזכרון מיטשל פאריש, קורץ נאך זיין טויט.
"סאנטא קלאס איז קאמינג טו טאון" איז אנגעשריבן געווארן פון דזשעי. פרעד קוטס און העיווען גילעספי. קוטס איז געבוירן געווארן און געשטארבן אין ניו-יארק און ס'איז העכסט-ווארשיינלעך, אז ער איז געווען א ייד. קוטס האט צוגעשטעלט דאס ליד עדי קאנטאר, וואס האט געזונגען די מעלאדיע אין זיין ראדיא-פראגראם, וואס האט זי איבערנאכט פארוואנדלט אין א גאלדענעם שלאגער.
נאך א פאפולער ווייננאכטס-ליד איז געווען "דע קריסטמאס וואלץ" ֹ(די ניטל-וואלסע) פון סאמי קאהן און דשזולי סטיין. א גלענצנדיקע מעשה וועגן סאמי קאהן און זיין שארפזין איז דאס: איין דעצעמבער האט די לופט-ליניע "אמעריקאן עיר-ליינס" אפגעדרוקט א פולזייטיקע רעקלאמע אין די גרעסטע צייטונגען אין ניו-יארק, מאכנדיק באקאנט אירע רייזעס פון ניו-יארק קיין פלארידע מיטן קאפ ,לעט איט סנא! לעט איט סנא! לעט איט סנא!' (זאל שנייען, שנייען און ווייטער שנייען). סאמי האט געקלונגען גלייכצייטיק צום הויפט-אדוואקאט פון דער לופט-ליניע און אים געזאגט: ,איר זייט מיר שולדיק געלט'. אז די קארפאראציע זאל געווען שרייבן נאר איין מאל ,לעט איט סנא', וואלט אלץ געווען אין ארדענונג. קאהן האט אבער געהאט די פארלאג-רעכט און ס'איז אים געווען קלאר, אז די פירמע האט עובר געווען אויף זיין אייגנטום איבער דער פראזע און איז אים שולדיק האנאראר. אוי, אזא יידישן קאפ האט ער געהאט! אז ער זאל ניט געווען האבן קיין דערפאלג אלס קאמפאזיטאר, וואלט ער זיכער געווען אן אויסגעצייכנטער אדוואקאט אין פארלאג-רעכט.
,איט'ס דע מאסט וואנדערפאל טאים אוו דע יעיר' (די וואונדערבארסטע צייט פון יאר) איז געווען קאמפאנירט אין 1963 פון עדווארד פאלא און דזשארדזש וואיל (געב. ווי בערנארד ווייסמאן אין ניו-יארק). ,סילווער בעלס' (זילבערנע ניטל-גלעקלעך) איז געווען אנגעשריבן אין 1951 פארן קינא-פילם "דע לעמאן-דראפ קיד" און איז געזונגען געווארן פון וועלט-בארימטן קינאשטערן באב האופ. די קאמפאזיטארן פון דעם ליד זיינען געווען דזשעי ליווינגסטאן און רעי עווענס, וואס האבן אויך פארפאסט "באטאנס און באוס" (קנעפלעך מיט טאשמעס), וואס האט געוואונען אין 1948 דעם ,אסקאר' (די אקאדעמיע-פרעמיע) לכבודן בעסטן ליד. ליווינגסטאנס געבורטס-נאמען איז געווען לעווינסאן. ער איז געבוירן געווארן אין א פיטסבורגער פארשטאט.
,איי'ל בי האם פאר קריסטמאס' איז געווען קאמפאנירט פון וואלטער קענט און באק ראם, וואס זיין געבורטס-נאמען איז געווען סאם ראם. קענט איז געבוירן געווארן מיטן נאמען וואלטער קויפמאן אין ניו-יארק און האט אויך אנגעשריבן די מוזיק פון ,דע וואיט קליפס אוו דאווער' ,איי'ם גאנא ליוו טיל איי דאי' (כ'וועל לעבן, ביז כ'וועל שטארבן). ראם האט געשאפן ,די פלאטערס', דער ראק-ענד-ראל אנסאמבל פון די פופציקער יארן, וואס האט פארוואנדלט אזוי פיל לידער אין שלאגערס. ,דער'ס נא פלעיס לאיק האם פאר דע האלידעיס' איז געווען פארפאסט דורכן ליריקער אל סטילמאן און קאמפאנירט פון באב אלען. ,ווי ניד א ליטל קריסטמאס' איז געווען אנגעשריבן פון דזשערי הערמאן פאר דער מוזיקאלישער בראדוועי-פארשטעלונג ,מעים'. זיין ערשטער שלאגער אויף בראדוועי איז געווען "מילק ענד האני" (מילך מיט האניק), וואס איז געווען געשאפן אין 1961 צו דער ,בר-מצוה' פון מדינת-ישראל.
דער יידישער הומאר צוזאמען מיט זיינע פאראדיעס זיינען לעגענדאר. דער יידישער שארפזין און חוזק-הומאר האבן געבוירן א צאל נייע און קאמישע ניטל-לידער. "יולטאיד פארק אוועניו" איז א סאטירישער נומער פון האראלד ראם, וואס ער האט אנגעשריבן פאר דער מוזיקאלישער פארשטעלונג "קאל מי מיסטער" (רוף מיך הער), וואס איז געשטעלט געווארן אין 1947 אויף בראדוועי. ,סאנטא בעיבי' איז געווען פארפאסט אין 1953 פון פיליפ שפרינגער און דזשאן יאוויץ (א פלימעניק פון סענאטאר דזשעיקאב דזשאוויץ) און איז געווארן אן אייביקער שלאגער פאר דער באוואוסטער קאבארעטיסטין ערטהע קיט.
פארוואס זיינען אזוי פיל קלאסישע ניטל-מעלאדיעס אנגעשריבן געווארן פון יידישע קאמפאזיטארן? א היפשע צאל פון די גרעסטע קאמפאזיטארן זיינען געווען יידן בשעת דער גלאנץ-תקופה פון דער אמעריקאנער פאפ-מוזיק. די דאזיקע יידן האבן פארפאסט לידער אויף יעדער טעמע אונטער דער זון! ווייננאכטן איז שטענדיק געווען א פאפולערע טעמע ביי קאמפאזיטארן. ס'איז דעריבער ניט געווען קיין סיבה, פארוואס יידישע קאמפאזיטארן האבן ניט געזאלט פארפאסן קיין ניטל-לידער, פון וועלכע זיי וואלטן זיך פארדינט א שיינע פאר קאפקעס.
אין אמעריקע איז ניטל סיי א חגא סיי א מלוכה-פייערטאג. ווייננאכטן איז דער פאפולערסטער פייערטאג און איינער פון די וויכטיקסטע. די יידישע קאמפאזיטארן האבן ניט געשילדערט קיין רעליגיעזע פרינציפן ארום ניטל. זיי האבן אונטערגעשטראכן דעם אלגעמיינעם גייסט פון דעם פייערטאג, זיין גוטוויליקייט און גוטברידערלעכקייט. אזעלכע ווערטן זיינען ניט בלויז קריסטלעכע, נאר אויך יידישע. די יידישע קאמפאזיטארן האבן אונטערשיידט פון דעם חגא די רעליגיעזע און וועלטלעכע טראדיציעס.
אזעלכע ווייננאכטס-לידער דערמאנען קיינמאל ניט די רעליגיעזע אספעקטן פון דער ניטל-געשיכטע. זיי שילערן די אלוועלטלעכע אספעקטן פון ווייננאכטן, פאלאר-הירשן, זילבערנע ניטל-גלעקלעך, דאס קאלטע וועטער מיט שניי, טאנענביימער מיט דעקאראציעס, בראטנדיקע קעסטן אויפן פריפעטשיק, שליטנס און דראשקעס אויף גאסן באדעקט מיט שניי וכדומה. די יידישע מחברים פון די דאזיקע לידער האבן געשילדערט דעם אלוועלטלעכן רוח פון דעם פייערטאג אן צו לויבן און פארגעטערן דעם אותו-האיש. זיי האבן אנגעשריבן אט-די לידער אין נאמען פון גוטברודערשאפט און פריינטשאפט.
ווען כ'זינג א ניטל-מעלאדיע, טו איך דאס, כדי זיך צו טיילן מיט מיינע פריינט און שכנים מיט דער גוטוויליקייט, אויף וועלכער ניטל שטייט און שטיצט זיך בעיקר. ווייננאכטן באטאנט און פארשפרייט ,פרידן מיט גוטוויליקייט אויפן ערד-קוגל', וואס זיינען אויך רעליגיעזע עיקרים ביי יידן.
די אלע פרטים האבן מיר צו פארדאנקען נעיט בלום. ער איז אן אויסגעצייכנטער פארשער. ער האט אונטערגעשטראכן די ראלע, וואס יידן האבן געשפילט אין פארשענערן ווייננאכטן פאר זייערע קריסטלעכע ברידער און שוועסטער.
_________________________________________________________
פון הויכע פענסטער
גבירישע דירות אין דער הויך
  |   |
די עושרים, וואס ווילן לעבן ווי ראקעפעלער אין ניו-יארק און זען די וועלט פון הויכע פענסטער קאנען זיך איצט איינקויפן א גבירישע וואוינונג אין זייער א שלאנקן וואלקן-קראצער הארט ביים צענטראל-פארק!
_________________________________________________________________
_________________________________________________________________
דער באבעס טעם
לאטקעס אויף חנוכה
זיסקארטאפל-לאטקעס
5 פונט זיסקארפטאל
גרויסע צוויי אייער
3/4 טעפל רעטשענע מעל מיט הייוון
(אדער ווייס מעל מיט הייוון)
ברוינער צוקער (ווי ס'איז נויטיק צום פארזיסן דעם צימעס)
1/2 לעפל באקפולווער
פון די זיסקארטאפל מאכט א צימעס. מישט-צוזאמען די אלע קאך-באשטאנדטיילן. באגיסט די פאן מיט בוימל; הייצט-אן די סקאווראדע איבער א מיטלמעסיקער פלאם. פרעגלט און מאכט פלאך די לאטקעס, איבערקערנדיק זיי, ווען זיי ווערן ברוין, הארט און טרעשטשענדיק. סערווירט די לאטקעס צוזאמען מיט א טעלער עפל-צימעס, סמעטענע אדער א געדיכטן צוקער-זאפט (פאווידלע, פאטעקע וכדומה, אזוי ווי ס'איז אייך באליבט).
______________________________________________________________________________________
5 פונט זיסקארפטאל
גרויסע צוויי אייער
3/4 טעפל רעטשענע מעל מיט הייוון
(אדער ווייס מעל מיט הייוון)
ברוינער צוקער (ווי ס'איז נויטיק צום פארזיסן דעם צימעס)
1/2 לעפל באקפולווער
פון די זיסקארטאפל מאכט א צימעס. מישט-צוזאמען די אלע קאך-באשטאנדטיילן. באגיסט די פאן מיט בוימל; הייצט-אן די סקאווראדע איבער א מיטלמעסיקער פלאם. פרעגלט און מאכט פלאך די לאטקעס, איבערקערנדיק זיי, ווען זיי ווערן ברוין, הארט און טרעשטשענדיק. סערווירט די לאטקעס צוזאמען מיט א טעלער עפל-צימעס, סמעטענע אדער א געדיכטן צוקער-זאפט (פאווידלע, פאטעקע וכדומה, אזוי ווי ס'איז אייך באליבט).
______________________________________________________________________________________
בריוו אין רעדאקציע
נידער מיט דייטשמעריזמען און ,דער מאמענט'
חשובער הויפט-רעדאקטאר:
שעמען דארפט איר זיך! אייער זשורנאל איז ניט נאר א רינשטאק-בלאט און א סקאנדאל-צייטונג, אין וועלכער מ'פארטשעפעט זיך און זעצט זיך אן אויף א ריי שונאים און קעגנער אלס נקמה פאר גאט ווייסט וואס, נאר ער איז אויך אן ארענע פאר פארדארבענע דייטשמעריסטן, וואס פארשפרייטן זייער א שלעכט און פארדייטשט לשון.
די משפחות וויינרייך און שעכטער זיינען העלדן, וואס האבן אליין אפגעראטעוועט און פאראייביקט א שפראך און א גאנצע קולטור!
אייערע שרייבער זיינען ממזרשע ניט-פארגינער און אייפערזיכטיקע פאסקודניאקעס, וואס דערלאנגען א קלאפ יעדערן, וואס האט הצלחה, באזונדערש ווען אזא דערפאלג האט ניט קיין שייכות מיט ,דער מאמענט'! אייער ,בלאג' לויבט נאר די לאקייען און יאלדן, וואס פאלן כורעים פאר ,דער מאמענט' און מאכט צו דער בלאטע גלייך די פארדינסטן און דערגרייכונגען ביי יעדן איינעם, וואס איז ניט מסכים מיט אייער בלאג.
א שטיקל נייעס! די אמתע יידישיסטן האבן געהארעוועט צו לאנג און צו שווער צו דערלאזן, אז א באנדע אלטע גראביאנעס מיט ד"ר פישביין בראש זאל צעשטערן זייער ארבעט און קארומפירן אונזער טייער מאמע-לשון מיט פארשאלטענע דייטשמעריזמען!
כ'ווייס אליין ניט, פארוואס כ'שרייב און שיק אייך דעם בריוו, ווייל איר וועט אים קיינמאל ניט דרוקן.
מיט גרויס פאראכטונג, משה ליטווין, ברוקלין, נ"י
מיר פארשפרעכן...
זייער געערטער הויפט-רעדאטקאר:
אלס זשורנאליסט און ווי א געוועזענער מיטארבעטער פונעם אייגנארטיקן ,מאמענט' אין ווארשע האב איך גענאסן צו לעזן דעם אויבערשטן בריוו און וויל באקאנט מאכן פארן אויטאר, אז ,דער מאמענט' איז א ווירדיקע און גענעדיקע צייטשריפט מיט אנשטענדיקע שרייבער. מיר פארשפרעכן, אז אונזער צייטונג וועט זיך דערהאלן פון דער ,דייטשער' עפידעמיע און מיר וועלן מער ניט ווידערשפעניקן קעגן ,ייווא'; צייגן וועלן מיר אייך, אז אייער קלאגע נעמען מיר אן פאר ערנסט. דייטשמעריזמען זיינען קראנקהאפט און דאס קאן קיינער ניט ווידערשפרעכן. קיינע איינווענד האבן מיר ניט! מיט גרויס רעכטפארטיקייט דערקלערן מיר קריג און קעמפן, אום טויטצושלאגן אלע דייטשמעריסטן, איינשליסנד די ביי אונז אין רעדאקציע. דאס, וואס איר שלאגט-פאר איז ווירקלעך גאר א ווייטע שטרעקע פון אונזער מענטאליטעט אבער פון יעצט אן וועלן מיר פארזוכן מיט גרויס עמפינדונג ניט צו לייטזעליקן די דייטשמערישקייט.
מיר מוזן אונז אבער דערקונדיקן ביי אייך, פארוואס מיר דארפן זיין איינפארשטאנען מיט די לערעס פון ד"ר שעכטער און זיינע רעגלען? פארוואס מוזן מיר צוזאמענשלאגן די קנאפל און זאגן ,צו אייער באפעל!' יעדעס מאל, וואס א געוויסער אידישיסט מאכט-אויף דעם פיסק?
מיט רעספעקט (צום מעלדן), פסח גליקשטיין (געוו. הילפס-רעדאקטאר), ברוקלין, נ"י
באמערקונג פון רעדאקציע: חבר גליקשטיין שרייבט אין זיין בריוו אין אן איראנישן אונטערטאן. אונזער חשובער קאלעגע איז אלט העכער 100 יאר און פארמאגט נאך א געוואלדיקע שארפזין און הומאר. אודאי באשטרייט ער בכיוון דאס לשון אין זיין בריוו מיט דייטשמעריזמען, וואו נאר ער מעג און קאן, בכדי צו דערגיין די יארן די אלע ,יידישיסטן', וואס וועלן אים לעזן.
_________________________________________________________
חשובער הויפט-רעדאקטאר:
שעמען דארפט איר זיך! אייער זשורנאל איז ניט נאר א רינשטאק-בלאט און א סקאנדאל-צייטונג, אין וועלכער מ'פארטשעפעט זיך און זעצט זיך אן אויף א ריי שונאים און קעגנער אלס נקמה פאר גאט ווייסט וואס, נאר ער איז אויך אן ארענע פאר פארדארבענע דייטשמעריסטן, וואס פארשפרייטן זייער א שלעכט און פארדייטשט לשון.
די משפחות וויינרייך און שעכטער זיינען העלדן, וואס האבן אליין אפגעראטעוועט און פאראייביקט א שפראך און א גאנצע קולטור!
אייערע שרייבער זיינען ממזרשע ניט-פארגינער און אייפערזיכטיקע פאסקודניאקעס, וואס דערלאנגען א קלאפ יעדערן, וואס האט הצלחה, באזונדערש ווען אזא דערפאלג האט ניט קיין שייכות מיט ,דער מאמענט'! אייער ,בלאג' לויבט נאר די לאקייען און יאלדן, וואס פאלן כורעים פאר ,דער מאמענט' און מאכט צו דער בלאטע גלייך די פארדינסטן און דערגרייכונגען ביי יעדן איינעם, וואס איז ניט מסכים מיט אייער בלאג.
א שטיקל נייעס! די אמתע יידישיסטן האבן געהארעוועט צו לאנג און צו שווער צו דערלאזן, אז א באנדע אלטע גראביאנעס מיט ד"ר פישביין בראש זאל צעשטערן זייער ארבעט און קארומפירן אונזער טייער מאמע-לשון מיט פארשאלטענע דייטשמעריזמען!
כ'ווייס אליין ניט, פארוואס כ'שרייב און שיק אייך דעם בריוו, ווייל איר וועט אים קיינמאל ניט דרוקן.
מיט גרויס פאראכטונג, משה ליטווין, ברוקלין, נ"י
מיר פארשפרעכן...
זייער געערטער הויפט-רעדאטקאר:
אלס זשורנאליסט און ווי א געוועזענער מיטארבעטער פונעם אייגנארטיקן ,מאמענט' אין ווארשע האב איך גענאסן צו לעזן דעם אויבערשטן בריוו און וויל באקאנט מאכן פארן אויטאר, אז ,דער מאמענט' איז א ווירדיקע און גענעדיקע צייטשריפט מיט אנשטענדיקע שרייבער. מיר פארשפרעכן, אז אונזער צייטונג וועט זיך דערהאלן פון דער ,דייטשער' עפידעמיע און מיר וועלן מער ניט ווידערשפעניקן קעגן ,ייווא'; צייגן וועלן מיר אייך, אז אייער קלאגע נעמען מיר אן פאר ערנסט. דייטשמעריזמען זיינען קראנקהאפט און דאס קאן קיינער ניט ווידערשפרעכן. קיינע איינווענד האבן מיר ניט! מיט גרויס רעכטפארטיקייט דערקלערן מיר קריג און קעמפן, אום טויטצושלאגן אלע דייטשמעריסטן, איינשליסנד די ביי אונז אין רעדאקציע. דאס, וואס איר שלאגט-פאר איז ווירקלעך גאר א ווייטע שטרעקע פון אונזער מענטאליטעט אבער פון יעצט אן וועלן מיר פארזוכן מיט גרויס עמפינדונג ניט צו לייטזעליקן די דייטשמערישקייט.
מיר מוזן אונז אבער דערקונדיקן ביי אייך, פארוואס מיר דארפן זיין איינפארשטאנען מיט די לערעס פון ד"ר שעכטער און זיינע רעגלען? פארוואס מוזן מיר צוזאמענשלאגן די קנאפל און זאגן ,צו אייער באפעל!' יעדעס מאל, וואס א געוויסער אידישיסט מאכט-אויף דעם פיסק?
מיט רעספעקט (צום מעלדן), פסח גליקשטיין (געוו. הילפס-רעדאקטאר), ברוקלין, נ"י
באמערקונג פון רעדאקציע: חבר גליקשטיין שרייבט אין זיין בריוו אין אן איראנישן אונטערטאן. אונזער חשובער קאלעגע איז אלט העכער 100 יאר און פארמאגט נאך א געוואלדיקע שארפזין און הומאר. אודאי באשטרייט ער בכיוון דאס לשון אין זיין בריוו מיט דייטשמעריזמען, וואו נאר ער מעג און קאן, בכדי צו דערגיין די יארן די אלע ,יידישיסטן', וואס וועלן אים לעזן.
_________________________________________________________
ווי אזוי צו האפקען ווי א מייסטער
 |  |
ארטור טרעיסי, דער גאסן-זינגער
ער האט גערעדט ענגליש ווי שעיקספיר און יידיש ווי שלום עליכם
מיר קיצלען און וויצלען זיך שטענדיק: ,רעדט יידיש ווי שלום עליכם און פוצט זיך אויס ווי גראף פאטאצקי'*. ארטור טרעיסי (געב. אבא אברהם טראקאוואוצקי אין קאמענעץ-פאדאלסק, אוקראינע) האט געדינט פאר א מוסטערהאפטן ביישפיל פון דער קאמישער פראזע. טרעיסי איז געווען אין די 30ער יארן וועלט-בארימט ווי דער גאסן-זינגער. די וואדעוויליסט און ראדיא-פערזענלעכקייט איז געווען א טרובאדור מיט א וואונדערשיינער שטימע, וואס האט דעמאלט באצויבערט די וועלט. טראץ דעם, וואס ער איז געקומען פון א שטעטל און איז געווען א יידיש-ריידנדיקער, האט ער בשעת זיין יוגנט אין פילאדעלפיע באהערשט ענגליש און האט, נאר גאט ווייסט ווען און ווי, זיך צוגעאייגנט א בריטישן אקצענט. ביזן היינטיקן טאג גלויבן די אלטע דורות אין ענגלאנד, אז טרעיסי איז געווען אן ענגלענדער צוליב זיין בריטישן אקצענט און זיינע ארויסטריטן אין די בריטישע קינא-פילמען.
טרעיסי האט גערעדט ענגליש ווי שעיקספיר און יידיש ווי פרץ!
*אונזער פרייע איבערזיצונג פון ,Speak Yiddish and Dress British'
_________________________________________________________________
טרעיסי האט גערעדט ענגליש ווי שעיקספיר און יידיש ווי פרץ!
*אונזער פרייע איבערזיצונג פון ,Speak Yiddish and Dress British'
_________________________________________________________________
אלץ, וואס מ'זאגט אויף אלע אנדערע שפראכן,
זאגט מען נאך רייכער און נאך שענער אויף יידיש!
זאגט מען נאך רייכער און נאך שענער אויף יידיש!
שרייבט אונז מיט אייערע באמערקונגען:
yiddishmoment@yiddishmoment.com
דרוקט אייער רעקלאמע דא אין אונזער צייטונג!
וועגן אינפארמאציע בנוגע רעקלאמעס:
yiddishmoment@yiddishmoment.com
אכטונג: בנימין עקלשטיין, רעדאקציע-סעקרעטאר
שענקט ,דער מאמענט' א מתנה!
צום פאראייביקן די יידישע פרעסע און קולטור
,דער מאמענט' שענקט אייך יעדע וואך א מתנה: מ'לייענט בחנם אונזער זשורנאל. מ'דארף אים ניט אויסשרייבן, זיך ניט איינשרייבן, ניט אנשליסן און ניט פארשרייבן. פאראייביקט די יידישע פרעסע און קולטור דורך שענקען ,דער מאמענט' א מתנה מיטן ביישטייערונגס-קנעפל. דאס איז אייער ,מאמענט'!
_________________________________________________________
ביני-לביני נאך עלינו זאגט דער רבי ביים קידוש:
,די וועלט איז יונג און חסידיש!'
,דער מאמענט' ווינשט אייך אלעמען א גוטן שבת
און א שבתדיקע וואך!
לאס-אנזשעלעס - די מלאכים-שאט -
פון אן עכט-יידישלעכן פערספעקטיוו!
פון אן עכט-יידישלעכן פערספעקטיוו!
זי פארט מיטן שנעלצוג
און לייענט ,דער מאמענט'!
________________________________________
פליט-אוועק מיט ,דער מאמענט'
און זעט די וועלט
פון א פארכשופטן פערספעקטיוו!
________________________________________________________________
וואס לויפט איר אוועק אזוי שנעל?
קוקט-אריין אין פאלגנדיקע סעקציעס
פילאסאפיע  פון הויכע פענסטער | הומאר  א געשמאקע טרויקע:1 זי האט זיי אין באד!1 |
אקאפעלא
די פיינסטע איטאליענישע מאכלים
אין סאמע הארצן פון פינאנץ-דיסטריקט
1 האדסאן גאס, מאנהאטן, נ"י 10013 * 212.240.0163
,סטאר סטראק'
אנטיקענע קליידער
דאס אויבערשטע פון שטויסל מכוח
נעכטיקע מאדעס פון אמאליקע תקופות.
47 גרעניטש אוועניו, ניו-יארק 10014
212.691.535747
_________________________________________________________
אנטיקענע קליידער
דאס אויבערשטע פון שטויסל מכוח
נעכטיקע מאדעס פון אמאליקע תקופות.
47 גרעניטש אוועניו, ניו-יארק 10014
212.691.535747
_________________________________________________________
כיראפראקטאר
ד"ר סטעפאן פרעס
546 Broad Ave., Englewood, NJ 07631, USA - Tel: (201) 569-1444
www.sport-dc.com
<a href="http://www.sport-dc.com">www.sport-dc.com</a>
דער דאקטאר וואס באהאלנדט די מיטארבעטער פון ,דער מאמענט'
ד"ר סטעפאן פרעס
546 Broad Ave., Englewood, NJ 07631, USA - Tel: (201) 569-1444
www.sport-dc.com
<a href="http://www.sport-dc.com">www.sport-dc.com</a>
דער דאקטאר וואס באהאלנדט די מיטארבעטער פון ,דער מאמענט'
RSS Feed